Зейін кез-келген

      Зейін кез-келген психикалық процестің тұрақты бір жағы. Зейін дегеніміз – сананың беллгілі бір нәрсеге бағытталып, оның айқын бейнеленуін қамтамасыз етуі. Зейін сыртқы орта құбылыстарында адамның өзінің ішкі психикалық күйлеріне де бағытталуы  мүмкін. Зейіннің физиологиялық механизмі өте күрделі. Оның негізгі – жүйке жүйесінің әр т үрлі деңгейде тұрған сезгіштік қызметі. Сезгіштік деген – ми қабының төменгі қатрарында орналасқан ретикулятрлық формациялар юдеп аталатын анатомиялық және функционалдық ерекшелік. К.Д. Ушинский адамның психикалық іс-әрекетінде зейіннің алратын орнын ерекше атап көрсетіп, «зейін адам санасы арқылы қорытылатын және одан өтетін барлық  ойды аңғартатын адам жанының жралғыз ғана есігі болып табылады » - деген болатын. Оның бұл пікірі жастарға тәлім-тәрбие беру ісі ме психологияда, дидактикалық зерттеулерде күні бүгінге дейін өзінің өміршеңдігін дәлелдеп келеді.      

          Адамдардың зейіні ырықты, ырықсыз және үйреншікті болып үшке бөлінеді. Сыртқы дүниенің кез келген объектілері кейде ырықсыз-ақ біздің назарымызды өзіне тартады. Мәселен, көшемен кетіп бара жатқан адамның бояулы афишаға көзі түссе, оған мойнын бұрады не милиционердің ысқырығына жалт қарайды т. б. Адам өмірінде ырықсыз зейін елеулі орын алады. Зейіннің бұл түрі әсіресе жас балаларда жиі кездеседі. Өйткені балалық дәуірде адамның күрделі іс-әрекеттері (оқу, еңбек т.б.) белгілі жүйеге келе қоймайды да, осының нәтижесінде оның психикасы өте нәзік, түрлі сыртқа берілгіш келеді. Әрине, бүдан бала есейген соң, оның ырықсыз зейіні маңызын жояды деген қорытынды тумау қажет. Адам өмірінің барлық кезеңдерінде ырықсыз зейін тиісінше орын алып отырады. Қызығу — ырықсыз зейіннің бұлағы. Өйткені қызықты іске көңіліміз тез ауады. Мәселен, қызықты кітап оқуға ырықсыз зейін жеткілікті. Ал қызықсыз кітапты оқу — ырықты зейінді керек етеді. Ырықты зейінде де қызығу орын алуы тиіс. Бірақ ырықты зейін де жанама, дәнекерлі қызығуды керек етеді. Мұнда адам өз ісінен шығатын нәтижеге қызығады, оны орындау үшін күш жұмсайды, әйтпесе іс өнбейді, күткен нәтижеге қол жеткізе алмайды. 
       Ырықсыз зейін физиологиялық түрғыдан барлау (ориентировочный) рефлексінің жемісі болып табылады. Зейіннің бұл түрі жануарлар мен адамдардың сыртқы ортамен байланысында үлкен роль атқарады. Ырықсыз зейін кез келген тітіркендіргіш арқылы пайда бола бермейді.

        Ырықты  зейін ерікті немесе активті  зейін деп те аталады. Мұндай  атаулардың бәрі сананың белгілі  объектіге шоғырлануындағы адамның  шешуші рөлін көрсетеді. Сананың  әрекеттің белгілі шарттарымен  байланысты болып бір объектіге  бағытталуын  ырықты зейін  дейміз. Ырықты зейінің психологиялық  мазмұны адамның іс-әрекетіндегі  алға қойған мақсатымен ерік  күшімен байланысты. Машина жүргізуші  шофер, есеп шығарушы бухгалтер  тәжірибеде жүргізуші ғалым алдын-ала  мақсатын белшгілеп, оны орындап  шығу үшін соған саналы әрекетін бағыттайды. Олай етпеген жағдайда мақсатты ісінен нәтиже шығара алмас еді.

           Үреншікті зейін – зейінің  ерекше түрі. Үйреншікті зейін  дегеніміз – қажетті әрі құнды  болып саналатын объектіге адам  санасының шоғырлануы. Үйреншікті  зейінйң өзіндік ерекшеліктері  бар. Ол қызығу негізінде қалыптасады.  Бірақ бұл нәрсенің қасиетіне  емес адамның тіршілік мақсатына  сәйкес мүдделі әрекетіне байланысты. Мұндағы маңызды нәрсе – істің нәтижесі.

            Әрнекет кезінде үйреншікті зейіннің  пайда болуы – әркімнің өзіндік  ерекшеліктері мен еңбектену әдеттерінің жемісі. 

    Зейінді меңгеру  мен оның кейбір ерекшеліктерін  дұрыс түсіну үшін сыртқы және  ішкі зейіндер адамның дене  әрекетін ммеңгеріп, реттеуге  бағытталған. Мұны перцептивті  зейін деп те атайды. Ішкі зейін  – сананың ішкі іс-әрекетке  ішкі дүниеге бағытталуы. Зейіннің  бұл түрі адамға ғана тән.  Ол жануарларда болмайды. Өйткені,  олар өз жан дүниесінің сырын  шолып біле алмайды. Сыртқы  және ішкі зейіндер бірін-бірі  тежеп отырады. Себебі, сананы  сыртқы әрі ішкі құбылыстарға  бір мезгілде бағдарлау өте  қиын. Ішкі зейіннің объектілері:  сезімдер, елестер, ойлар. Бұлар адамның сыртқы қимылдары, еріннің жыбырлауы, жеке сөздеріді айтып қалу, дене мүшелерінің түрлі қимыл-қозғалыстары арқылы байқалады.

         Жас өспірімдік  және оның жас шағының шектері. Жас шағы психологиясына жас өспірімдік шақ жыныстық толысудан басталып, ересектің басталуымен аяқталатын даму стадиясы деп анықталады. Алайда бірінші шегі физиологиялық екіншісі әлеуметтік шек болып тұрған осы анықтаманың өзі құбылыстың күрделілігі  мен көп өлшемділігін көрсетеді.

          Жас өспірімділіктің көптиеген теоориялары бар. Биологиялық теориялар нақ өсаудің биологиялық процестері басшқалардан бәрінен басым болады деген оймен жас өспірімділіктің алдымен организм эволюциясының белгілі бір кезеңі  деп қарайды. Психологиялық теоориялар психикалық эволюцияның заңдылықтарына, ішкі дүние мен өзін-өзі ұғынудың тән сипаттарына назар аударады. Психоаналитикалық треориялар жас өспірімділікті психосексуалдық дамудың белгілі бір кезеғңі деп біледі. Крсеғтілгген теориялар жас өспірімдікті лдымен индивид немесе жеке адамның дамуы ретінде ішкі процесс тұрғысынан қарайды. Бірақ бұл даму әр түрлі әлеуметтік және мәдени ортада әр келкі болып өтеді. Жас өспірімділіктің социологиялық теориялары оны алдымен социолизацияның белгілі кезеңі, тәуелді балалықтан ересектіктің дербес те жауапты іс-әррекетіне көшу деп қарайды. Зерттеушілер адам меңгеругне тиісті әлеуметтік рольдергк, оның бағалаушылық бағдарларының қалыптасуына, еңбек өміріне аяқ басумен байланысты проблемаларға назар аударады, яғни индивидтік-психологиялық проблемалар әлеуметтік проблемалардан шығарылады.

    Акселерацияданғы  байланысты жеткіншектік кезеңнің  шектері төмендейді де, қазір   ол енді 14-14,5 жаста-ақ аяқталады.  Жас өспірісмдік тиісінше ерте  басталады. Бірақ дамудың бұл  кезеңінің нақты мазмұнын алдымен  әлеуметтік  жағдайлар тиісті  білімдердің көлемі және басқа  бірқатар факторлар осы жағдайларға  тәуелді. 

     Баланыңғ жастық  – адамның дене дамуының аяқталатын  кезеңі. Бойдың ұзаруы жеткіншек  кезеңге қарағанда баяулайды.  Қыздардың бойының толуы орта  есеппен 16 мен 17 жас иарасында  болады жігіттерде 17-18 жас арсында  . салмағы артады, осының өзінде  ер балар қыздардан қалып келген  есін толтырады. Бұлшық ет күші  өте тез өспеді: 16 жаста ер бала 12 жастағысынан бұл тұрғыдан еекі  есе асып ттүседі. Бойы толысқаннан  кейін шамамен бір жылдан кейін  адам қалпына ересектік бұлшық  ет күшіне жетеді. Жеткіншектің  өзі-ақ өзін көрсетуге барынша  ұмтылуымен өзінің " мені" мен  өз қасиеттеріне зор ынта қояды.  Атап айтқанда ол өзінің келбеті  мен дене тұлғасының мүлдем  жаңаша қабылдай  бастрайды. Кішкентай  балалардың өзіндік санасы мен  өзін-өзі  бағалауы, әдетте ата-аналарынан  және басқа да беделді үлкендерден  алған бағаны қайталайды. Бірақ  бала неғұрлым есейген сайын  оның мінез-құлқы бағалардан гөрі  өзін-өзі бағалауға соғұрлым бағдар  ала түседі. Жас өспірімде жеткіншек  секілді өзінің қандай екенін  қанщшалық құнды, қабілетті екенін барынша білгісі келеді. Өзін-өзі бағалаудың екі тәсілі бар. Бреуі өз талаптарының деңгейін жеткен нәтижесімен өлшемдестіру. Бірақ жас өспірімнің өмірлік тәжірибесінің шектеулігі мұндай тексеруді қиындатады. Ересектерден көзқарасымен қарағанда қиынсыз көптеген қылықтар – қауіпті сотқарлар, даңғойлықтар – көзге түсіп, жұртқа транылғысы келуден гөрі болады.