Жоғарғы мектеп психологиясы

Қазақстанда және шетелде  психологиялық-педагогикалық жоғары білім беру бағыттары мен қазіргі жағдайы.

 Қазақстан Республикасындағы  қоғамдық өзгерістердің ауқымдылығы, күрделілігі білім беру саласына оның ішінде жоғары оқу орындарында білім беру стратегияларына өзгерістер енгізуді талап етеді. Әр түрлі болжамдардың сан алуандығына қарамастан, қазіргі білім беру жүйесін дамыту үдерісінде жаңа оқыту үлгілеріне, мазмұнына, технология-ларына, түрлері мен әдістеріне қатысты шығармашылық ізденістердің қарқындылығымен әрі көп түрлілігімен ерекшеленетінін мойындауға болады. Мұндай даму қоғамды ақпараттандыру технологиясын қарқынды дамыту аясында жүзеге асырылып отыр.

Жоғары оқу орнының басты мақсаты - алдыңғы қатарлы жастар тәрбиелеу, адамзаттың мәдени және өнегелік деңгейі мен оның ой-өрісін арттыру, жоғары білімді маман иелерін қазіргі заман талабына сай дайындау.

Жоғары білім - маманға  білім, іскерлік және дағды ғана беріп  қоймайды, ол жеке тұлға қалыптастырады. Бүгінгі күнгі педагогика ғылымының көкейкесті мәселелері - әлемдік білім беру кеңістігіне сай бейімдеп білім алу, кәсіби қалыптастырудың сапасын жақсарту, біліммен қамтамасыз етудің ғылыми-әдістемелік жүйесін түбегейлі жаңарту, оқытудың әдістері мен ұйымдастыру түрлерін өзгерту, педагогикалық ғылымдарды ұйымдастыруды қайта құру, ондағы алдыңғы қатарлы оқу-тәрбие тәжірибелері мен қазіргі қоғамның сұраныстарының алшақтығын жою, білімдегі жаңашылдықты саралау, білімді жетілдіру үдерісіндегі үздіксіздікті қамтамасыз етуде оның ролін арттыру.

   Қазақстан Респубикасының «Білім туралы» Заңында ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде тұлғаны қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім беру және оның шығармашылық, рухани және тәни күш қуатын жетілдіру, жеке   тұлғаның жан-жақты дамуына жағдай жасау міндеті көзделгенін ескерсек, болашақ мамандарды жаңашылдыққа даярлауымыз керек.

      XXI ғасырда кәсіби еңбектің интеллектуализациялау тенденциясы белгіленіп, университеттік Әлемдік білім беру кеңістігіне кіруге бағытталған. Сондықтан да болашақ маманның өзін-өзі дамытуын зерттеу жұмысы. Философиялық, педагогикалық және психологиялық ғылымда адам тұлғасының қалыптасу.Философияда тұлға әлеуметтік және биологиялық сипаттамалары бар адам. Психологтар үшін тұлға – психиканың сапасы, ол адамның Педагогиканы тұлғаның өз қасиеттерінің, процестерінің, жағдайларының, өзінің 
Осыған орай әрі қарай қарастыруды талап ететін негіздемелері 
Өзін тұлға ретінде қабылдайтын болашақ маман қоршаған 
    Білім берудегі тұлғаға-бағдарлаушылық көзқарас маман тұлғасының шығармашылық дамуы. Тұлғаға бағытталған көзқарастың білім беруге деген мақсаты сырттай 
Осы проблема Қазақстан Республикасындағы қалыптасқан әлеуметтік-мәдени жағдайымен күрделене.Мұғалімдердің жалпы педагогикалық дайындығы (Н.К. Крупская Н.В.Мұғалімдерді дайындау барысындағы кәсіби біліктерді қалыптастыру мәселелері (Б.И.Педагогикалық тәжірибе барысында студенттер дайындығын жақсартудың аспектілері (О.А.Абдулина Мұғалімдер дайындығы мен біліктілігін көтеруді жетілдіру аспектілері (Н.В.Педагогикалық мәдениет мәселесі (М.Х. Балтабаев, Т.В. Иванова ,Болашақ мамандардың кәсіби өзін-өзі тәрбиелеудің мәселелері (С.Б. Елканов,90-шы жылдары Ресейде, Қазақстанда және жақын жердегі 
Университеттік білім беруді жетілдіру (Н.С. Ладыжец, В.А. 
Университеттік білім беру қызметтерін модернизациялау (Т.С. Садыков [63], 
Университеттік білім берудің мақсаты мен міндеттерін дамыту (Т.С. 
Ортақ білім беру кеңістігін құру (В.Е. Шукшунов[77], А.И. 
Жоғары білім берудің жүйелі реформалары (Л.Я. Гуревич [26]);  
Оқу процесін жетілдіру (Ф.Янушкевич[78], В.А. Кан-Калик [37]);  
Халықаралық ынтымақтастық (А.К. Құсаинов [45] және т.б.);  
Білім берудің көп сатылы жүйесі жағдайындағы университет студенттерінің 
Сонымен, зерттей келе біздің анықтағанымыз кәсіби тұрғысынан тұлғаның 
Қазақстан Республикасының жоғары білім беру жүйесінде 180 жоғары 
Классикалық университеттерде педагогикалық-психологиялық мамандықтары бойынша 45-тен 95 %-ке 
Жоғарыда айтылғанның барлығы болашақ педагог-психологтардың кәсіби өзін-өзі 
әлеуметтік-саяси жоспарда (2005-2010 жылдары Қазақстан Республикасында білім беруді 
университеттік білім беруді дамыту жоспарында;  
мектептік білім беруді дамыту жоспарында;  
болашақ мамандарда әлеуметтік-кәсіби бағдарлау жоспарында;  
педагог пен студент ынтымақтастығы негізінде педагог тұлғасын дамыту 
Қазіргі зерттеулерде қоғамның кәсіби дәрежелі мамандарды талап ету 
Зерттеудің мақсаты: Болашақ маманның өзін-өзі дамуын анықтайтын 
Зерттеудің объектісі: болашақ маманның өзін-өзі дамытудың үрдісі.  
Зерттеу пәні: жоғары оқу орындарында болашақ маманның білім 
Зерттеудің болжамы: жоғары оқу орындарының білім берушілік ортасы 
Зерттеу мақсаты мен болжамына сәйкес келесі 
- психологиялық-педагогикалық зерттеулер тұрғысынан «өзін-өзі дамытудың» феноменін талдау 
болашақ маманның кәсіби өзін-өзі дамытудың моделін жасау;  
тұлға дамуы тұрғысынан болашақ маманның кәсіби қалыптасуын анықтайтын 
болашақ маманның кәсіби қалыптасуындағы психологиялық-педагогикалық шарттарын анықтау.  
Зерттеудің методологиялық негізі:  
жоғары мектеп дидактикасы, білім беру теориясы, жүйелілік көзқарасы 
өзін-өзі дамыту үдерісінің тұжырымдамалық бағыттары, оларға жалпы ғылыми 
дамыту педагогикасының идеялары, іс-әрекет теориясының негізгі ережелері (Л.С. 
білім беру философиясы, таным теориясы, тұлға қалыптасуының теориясы 
іс-әрекет тұжырымдамасының негіздемесі (Б.Г. Ананьев[10], Л.С. Выготский[22],  
жоғары кәсіби білім беру аймағындағы жалпы дидактикалық зерттеулері 
Психологиялық-педагогикалық зерттеудің пәні мен логикасына сәйкес, келесі педагогикалық-психологиялық 
1-ші тарауда философиялық, психологиялық және педагогикалық тұрғысынан болашақ 
Болашақ маманның кәсіби мобильдігі мен біліктері дегеніміз практикалық 
Жүйелі көзқарас негізінде біржақты аналитикалық, зерттеудің себептік әдістерінен 
Жүйе сипаттамаларының минимальды жиынтығына жататындар: әр элементтің құрамы 
Жүйелі талдау, зерттеу әдістері жүйесі туралы оқу, іс-әрекет 
Зерттеу барысында келесі зерттеу әдістемелері қолданылды:  
А) теориялық зерттеу проблемасы бойынша философиялық, педагогикалық, психологиялық 
Б) эмпирикалық педагогикалық бақылау, сұхбаттасу өткізу, сауалнама алу, 
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:  
Зерттеу мәселесі бойынша әдебиеттердің теориялық және салыстырмалық талдауы 
болашақ маманның өзін-өзі дамыту үшін оқыту процесінің жетілдіру 
студенттердің кәсіби өзін-өзі дамытуын қамтамасыз ететін педагогикалық жағдайлар 
болашақ маманның тұлға ретіндегі өзін-өзі дамытудың нәтижелілігін  
Теориялық маңыздылығы: болашақ маман тұлғасының кәсіби 
Практикалық маңыздылығы: болашақ маманның кәсіби өзін-өзі дамыту үшін 
Зерттеу жұмысы келесі кезеңдерден тұрады:  
І-ші кезеңі зерттеу мәселесі бойынша арнайы әдебиеттерді зерттеу 
Ғылыми нәтижелер, осы зерттеудің негізгі ережелері мен қорытындылары 
Қорғауға келесі ережелер ұсынылады:  
кәсіби өзбетінше қалыптасу – тұлғаның өзін-өзі дамуының көпаспектілі 
болашақ маманның кәсіби өзін-өзі қалыптасуының педагогикалық-психологиялық қамтамасыздануы білім 
жоғары оқу орындарындағы білім беру жүйесінде тұлғаның өзін-өзі 
Зерттеудің құрылымы: зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындысынан, 
І-тарау. Жоғары оқу орындарында болашақ маманды дайындаудың педагогикалық-психологиялық 
1.1. Болашақ маманды дайындаудың психологиялық-педагогикалық аспектілері  
Басқа ғылымдар арасында психология ғылымының маңыздылығы туралы айтатын 
Қазіргі күні кадрлық менеджменттегі психодиагностиканы қолдану маңыздылығына тоқталып 
Д.Голланд, тұлғаның белгілі бір мамандыққа сәйкес келуін анықтау 
Психикалық құбылыстармен барлық мамандар кездеседі (психикалық бейнелер және 
Адам, өз “Менін” және қоршаған ортаны бейнелей отыра, 
Психологиялық емес мамандарға қолданбалы психологиялық пәндер оқытылмайды: “Басқару 
1-ден, педагогика және психология пәндерін ажырату қажеттілігі бар;  
2-ден, оқу бағдарламаларында психологиялық пәндердің тізімін кеңейту қажеттілігі 
3-ден, сабақтарға қолдау көрсету негізінде психологиялық әдістемелік 
4-ден, жоғары оқу орындарында психологиялық қызмет қажеттілігі туындап 
Себептерін айтқанда: “адамдарға көмек беру ниетім бар”, “адамды 
Оларды математика, қазіргі жарытылыстану, информатика пәндері аз қызықтырады, 
Жауаптардың барысы бойынша тағы да бір анықталғаны, ғылым 
Жоғары эмоционалдық тітіркену, стресс жағдайларын айзайтуды көздейді, психологиялық 
Қазіргі жағдайда студенттік кезінен бастап жоғары дәрежелі 
Оқыту барысында оқушылар қоршаған дүние және өзі туралы 
Е.Б. Тесля болашақ мұғалімдердің кәсіби қызығушылығының қалыптасу жағдайларын 
Педагогикалық кадрларды дайындаудың сапасын көтеру қажеттілігіне орай 
Көрсетілген маманның сапалық сипаттамалары және олармен анықталған 
Университетте ғылыми білімнің толық болуы;  
Дәріс беру және оқыту үрдісіндегі еркіндік және шығармашылық 
Оқытушылар мен ғалымдарды дайындау жолымен университеттің өзін-өзі тәрбиелеуге 
Өз мәнісінде университет, С.И.Гессеннің көзқарасы бойынша, ғалымдардың одағы 
білім беру мазмұнының ғылыми іргелілігі мен жүйелілігі ұстанымы;  
білім берудің қол жетерлік ұстанымы;  
ғылым мен өндіріспен алынатын білімдер жүйесінің кешенділік және 
мамандар дайындаудың жаңашылдық және ақпараттылық бағдарлаушылық принципі;  
білім берудің болжаушылық және жан-жақтылық принципі;  
кәсіби құзырлылықтың көп варианттылық және таңдамалық ұстанымы;  
алынатын біліктіліктің қолданбалы нәтижелілігінің ұстанымы;  
білім беру мазмұны мен құрылымының көпдеңгейлі және 
біліктілік сертификатымен әр баспалдағының кәсіби аяқталу немесе академиялық 
білім беру мақсаттарының әлеуметтік-экономикалық айқындаушылық ұстанымы;  
оқу процесін ұйымдастырудың проблемалылығының және интерақтивтілігінің ұстанымы;  
білім беруді гуманизациялау ұстанымы;  
оқыту үрдісінде ынтамақтастық пен серіктестік ұстанымы;  
білім беру мазмұнының коммуникативтілік мәдениет аралық ұстанымы;  
мамандардың кәсіби және академиялық біліктілігінің халықаралық-мәртебелік деңгейін қамтамасыз 
бағдарлаушылық көзқарасы ұстанымын айтамыз.  
оқытуда жеке және тұлғаға бағытталған көзқарас ұстанымы.  
Осы ұстанымдар кезкелген университетке лайықты, бірақ ғылым мен 
Әлемдік және отандық тәжірибеде жоғары білім берудің 
Қоғам мен мемлекет дамуының нақты тарихи кезеңінде 
Жоғары мектеп стандарттарына және алынатын нәтижелерге білімберу мақсаттарына;  
Жоғары оқу орындарының мемлекеттік және басқа көздерімен қаржылануына;  
әлемдік стандарттарға жоғары білімберу деңгейі мен 
әлемдік білімберу кеңістікке кіріру барысындағы жоғары 
әлемдік стандарттарға бағдарлануға және қалыптасқан дәстүрлердің сақталуына 
Сонымен, адаммен мәдени құндылықтарды меңгеру және 
1.2. Жоғары оқу орындарында болашақ маманды тиімді дайындаудың 
Ғылымның және технологияның қазіргі жағдайын бейнелейтін іргелі білім 
Осы бағыттағы тиімді жұмысты қамтамасыз етудің бірінші шарты 
Зерттеу біліктерін қалыптастырудың маңызды шарты ретінде зерттеу іс-әрекетінің 
Аталған біліктердің қалыптастыру мен зерттеу жұмысына қызығушылықты тудыру 
Екінші шарты жоғары оқу орындарындағы студенттердің кәсіби-тұлғалық мәдениетін 
Бұл жерде маңыздысы – болашақ маман тұлғасының мәдениеті 
Болашақ маманды дайындаудағы жүйелілік-құндылықтық көзқарасы жүйе ретінде түсініледі, 
Мәдени-құндылықтылық парадигмасына сәйкес кәсіби мәдениетті қалыптастырудың басты мақсаты 
Шығармашылықтың объектісі ретінде маманның бейнелері мен мақсаттары, символдары 
Болашақ маманды дайындау жүйесіндегі жүйелілік-құндылықтық көзқарасы маман 
Зерттеудің методологиясы білім берудің жүйелілік-құндылықтық парадигмасы шенберінде болашақ 
Акмеологиялық - кәсіби дайындық барысындағы табиғи және 
Мәдениеттілік - маманның интеллектуалдық-адами қабілеттерін дамытуға бағытталған 
Тұлғалық – мәдени және кәсіби аспектіде өзіндік ұғыну 
Аксиологиялық - осыған сәйкес мәдени-білімберушілік білімдердің пайда 
Сонымен, біздің пайымдауымыз бойынша, мәдениеттің адамның шығармашылық іс-әрекеті 
Іс-әрекеттік - студенттердің кәсіби білігін қалыптастыру мақсатында студенттерді 
Зерттеу барысында жоғарыда айтылған барлық көзқарастар кәсіби-тұлғалық мәдениетті 
Осы моделдің негізінде студенттерді дайындау барысында кәсіби-тұлғалық мәдениет 
Мотивациялық - болашақ мамандардың жоғары оқу 
Бағдарлаушылық - іс-әрекеттің танымдылық және өзінің адамгершілік – 
Бағалаушылық - іс-әрекет нәтижелерін кәсіби-тұлғалық мәдениетті қалыптастыру шенберіндегі, 
Мазмұндық-операционалдық - екі өзарабайланысты бөлімдерден тұрады: жетекші 
Еріктілік, зейінді - ерікті түрде назар аудару 
Біздің зерттеуміз бойынша жоғары оқу орындарында осы моделдің 
ІІ-тарау. Болашақ маман тұлғасының өзін-өзі дамытудың психологиялық-педагогикалық 
2.1. Субъект қалыптасуының алғашқы кезеңдері мен тұлғаның өзін-өзі 
Адам материяның әлеуметтік формасына жатады. Әлеуметтік индивид бола 
Философиялық көзқарас адамның өзін-өзі дамуы мен қалыптасуының 
Субъект психологиясын іс-әрекет субъектісі ретінде қарастыру барысы адам 
Сонымен, Б.Г. Ананьевтің іс-әрекет субъектісі ретіндегі адам 
А.В. Брушлинский субъект категориясын кеңінен түсінеді: „Субъект - 
Субъектіліктің ерте онтогенезінде адамның психикалық дамуының континуальды ұстанымына 
Сонымен, физикалық пен әлеуметтік әлемнің базистік тұжырымдамасындағы адамның 
Субъект - әрекеттік көзқарастың ережесіне сәйкес субъект 
Субъектінің практикалық әрекеттері – сыртқы әлеммен өзара әрекеттестігін 
Болашақ маманның өзін-өзі дамытудың кәсіби қалыптасуына ықпал ететін 
Әдетте педагогикалық теория мен тәжірибеде “білімберу” ұғымы  
Осымен біз тұлғаның өзін-өзі дамытудың жағдайларын түсіндіруде келесі 
К.Роджерстің пікірінше, өзін-өзі дамытудың негізгі бағыты - өзіне 
2.2. Жоғары оқу орындары студенттерін кәсіби тәрбиелеудің мақсаты 
Екі қарама-қарсы өмірлік позициялары – „иелену” позициясы мен 
Гуманитарлық тәжірибе ретіндегі тәрбие үш аспектіде қарастырылады  
Тәрбие адамның мәніне бағытталған жеке адамның сапалы өзгерістері 
Тәрбие үрдісі – адам субъектілігінің өсу және әлеуметтік-мәдени 
әрекеттестіктің бірегей мағыналық кеңістігінде тәрбие үрдісі 
тәрбиелеу жағдайы диалогтік сипатта болады, яғни сыртқы әрекеттестігі 
Осы ерекшеліктер бірдей мөлшерде жоғары оқу орындарының кәсіби 
Тәрбиенің әлеуметтік мәдени аспектісі культурологиялық көзқарас шеңберінде қамтамасыз 
Сонымен, онтологиялық бағытта түсінілетін кәсіби тәрбиенің негізгі бағыттары 
Жоғарғы оқу орындарында мәдени бағытталған ортасын құру (заттық-кеңістіктік, 
Студенттің максимальды және жан-жақты өзін-өзі көрсетудің жағдайларын және 
Бірлескен іс-әрекет түрлерінде оқытушы мен студенттердің түрлі деңдейдегі 
Осының барысында үздіксіз білім беру жүйесінің маңызды тәрбие 
Білім берудің жетекші рөлі міндеттерді шеше білетін, мемлекет 
Қазіргі кезде болашақ маманның моделін жасау проблемасы зерттеушілердің 
Жаңа дәрежені алу үшін дистанциондық оқытудың жүйесі үлкен 
Қазіргі кезде студентерге бірнеше дәрежедегі мамандықтарды игеруге мүмкіндік 
Сонымен, жаңа ақпараттық және коммуникациялық технологиялар бір қатар 
Бүгін бәрімізге мәлім, қазіргі университеттер мүмкіншіліктері жоғары болады. 
Жоғары білімі бар болашақ маман тұлғасының әр-түрлі жақтары 
Болашақ маманның моделін жасауға кірісу барысында тұлғаның кәсіби 
Сонымен, ажырамас параметрлері ретінде, болашақ маманның моделін құрайтын, 
Сауаттылық, оқытушылық деңгейі деп түсініледі, қазіргі адамның әрекеттенуі 
Біліктілік– қажетті кең ой-өрістің және тұрлі мәселелерді түсіну 
Кәсіби құзырлылық дегеніміз өзіндік кәсіби деңгейімен, тәжірибесімен, тұлғаның 
Мәдениет дегеніміз белгілі бір іс-әрекетті немесе білімдер кәсібін 
Менталитет дегеніміз әлемді қабылдаудың терең негіздерін, мінез-құлық пен 
Болашақ маман тұлғасының өзін -өзі дамытудың моделіне маман 
Болашақ маман тұлғасының өзін -өзі дамыту 
2  
Маман мәдениетінің негізгі компонентері:  
Білімдер, біліктер, дағдылар, тұлғалық қасиеттер;  
Кәсіби-шығармашылық және эмоциялық тұрғысынан құнды іс-әрекет тәжірибесі;  
Кәсіби этика.  
Кәсіби-тұлғалық мәдениетінің құрылымдық компоненттері:  
Мотивациялық;  
Бағдарлаушылық;  
Бағалаушылық;  
Мазмұндық-операционалдық.  
Еріктілік, зейінділік  
Философияда тұлға әлеуметтік, биологиялық сипаты бар адам.  
Психологияда тұлға – психиканың сапасы, адамның қоғамда дамуының 
Педагогикада тұлға өз қасиеттерінің, процестерінің, жағдайларының, өзінің психикалық 
Болашақ маман моделінің қомпоненттері:  
Сауаттылық;  
Білімдарлық;  
Кәсіби біліктілік;  
Мәдениет;  
Менталитет.