Адам әрекеті нәтижесінде табиғи кешендердің өзгеру

Мазмұны

1 Адам әрекеті  нәтижесінде табиғи кешендердің  өзгеруі..........................................2

2 Семей ядролық  полигоны...........................................................................................3

3 Каспий теңізінің  экологиялық проблемасы...............................................................4

4 Аралдың экологиялық  проблемасы...........................................................................5

5 Балқаш проблемасы.....................................................................................................6

6 Үлкен қалалар  мен өндіріс орталықтарында қоршаған  ортаның ластануы............7

7 Пайдаланған әдебиет...................................................................................................8 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Адам  әрекеті нәтижесінде  табиғи кешендердің  өзгеруі 

Адамның шаруашылық әрекеті табиғаттың өзгеруіне әсер ететін ерекше фактор. Адам еңбек пен  ақыл ойдың арқасында қоршаған ортаға бейімделумен қатар, оны өзгертеді  де. Сондықтан табиғатты өзгерту  барысында адамзат оның кейінгі  зардаптарын да ескеруі қажет. Табиғат  кешендеріне кері әсер ететін озық ғылыми-техниканың тікелей қатысы жоқ. Ол өзгерістерге кінәлы прогресс емес, техникалық жобаларда адамның шаруашылық әрекетінің әсері есепке алынбаған. Жауын-шашын мөлшерін, топырақ ылғалдығын ескерместен топыраққа минералды  тыңайткыштар енгізу, ол заттардың  шайылып, өзендер мен бөгендердің  ластануын туғызды. Мұның бәрі қаншама  еңбек пен шикізатты зая кетірумен  бірге, қоршаған ортаның жағдайын нашарлатады. Ірі бөгендер салуда аумақтың табиғат  ерекшеліктерін ескермеу мезгілсіз  батпақтануға, топырак, өсімдік жамылғысы  мен сол жердің микроклиматының  өзгеруіне әкеп соғады. Қазіргі кезде  антропогендік ландшафтар басым. Ландшафтарды жақсарту үшін оларды өзгертетін шаралар  жүргізеді. Соның бірі – мелиорация. Мелиорация жердің жағдайын жақсарту мен оны пайдалану тиімділігін  арттыруға бағытталған шаралардың жиынтығы болып табылады. Табиғатты  тиімді пайдалану, көркейту және қорғау кешенді түрде қарастырылуы қажет. Рио-де-Жанейро декларациясының  қағидаларын есепке ала отырып Қазақстанның экологиялық қауіпсіздігі проблемалары және қоршаған ортасының жағдайына  ғаламдық, ұлттық және жергілікті деңгейде қаралуын қарастырады. 

Ғаламдық экологиялық  проблемаларға климаттың өзгеруі, озон қабатының бұзылуы, биоәртүрліліктің азаюы, шөлейттену және жердің құлдырауы (деградация) жатады. Ұлттық экологиялық  проблемалареа экологиялық апатты аймақтар; Каспий теңізі қайраңы ресурстарын  белсенді игерумен байланысты проблемалар; тарихи ластану; трансшекаралық мәселелер; әскери ғарыштық және тәжірибелік кешендер полигондарының әсерін жатқызуға болады. Жергілікті экологиялық проблемаларға  ауа бассейнінің ластануын, радиоактивті, тұрмыстық және өнеркәсіптік қалдықтары, табиғи және техногендік төтенше  жағдайларды жаткызуға болады. Адам әрекетінен Қазақстан жерінде тез  шешуді қажет ететін проблемалар  бар. 
 
 
 
 
 
 
 
 

                                                                                                                                                                                         2

Семей ядролық полигоны 

Еліміздің тарихындағы  ең қайғылы парақтардың бірі - Семей  ядролық сынақ полигонының өмірге келуі Алғашқы атомдық жарылыс  дауысы 1949 жылы тамыздың 29-ы, таңғы сағат 7-де естілді. Семей ядролық полигоны ауданында 450-ден астам жер үсті және жер асты ядролық сынақтарының өткізілуі нәтижесінде атмосфераға, гидросфераға және литосфераға өте  үлкен мөлшерде радиоактивті материалдар  шығарылды. Тек Семей ядролық  полигонының ғана емес, соған жақын  жатқан орасан үлкен аумақтар да (Павлодар, Қарағанды, Шығыс Қазақстан, Жезқазған  облыстары және Ресей Федерациясының Алтай өлкесі) радиоактивті ластануға  ұшырады. Соның нәтижесінде сол  аумақтағы көптеген тірі ағзалар  және тұрғын халықтар зардап шекті. 

Қазақстандағы сансыз ядролық зерттеулердің салдарлары әлі де толық зерттелген жоқ. Белгілі  ақын Олжас Сүлейменовтың басшылығымен Невада—Семей экологиялық қозғалысы  Семей ядролық полигонында сынақтар өткізуге толық тыйым салды. Бұл  қозғалысқа Қазақстанның көптеген халқы  кеңінен қатысты. Қазақстан Президенті Н. Ә. Назарбаев республикада ядролық  сынақтар өткізуге мораторий жариялады. (Елбасы Н. Ә. Назарбаевтың «Семей ядролық  сынақ полигонын жабу туралы»  Жарлығына 1991 жылы тамыздың 29-да қол  қойылды.) Соңғы сынақтардан бері он жылдан астам уақыт өткеніне қарамастан, Семей ядролық полигонының белдемі  күні бүгінге дейін экологиялық  кауіпті аудан болып есептеледі. Өйткені онда ұзақ сақталатын радиоактивті заттар жинақталған. Полигон аймағында  күні бүгінге дейін топырақ және өсімдіктер ластанған. Қазақстан Үкіметі  Семей ядролық полигонымен шектесіп жатқан аудандар аймағындағы экологиялық  жағдайды жеңілдету жөнінде бірқатар шұғыл шаралар қабылдады. АҚШ  пен Жапония үкіметтері Семей  ядролық полигоны аймағында экологиялық  зерттеулерді жүргізуге елеулі қаржылық көмек көрсетуде. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

                                                                                                                                                                                      3                           

Каспий  теңізінің экологиялық  проблемасы 

Каспий теңізінің  алып жатқан географиялық орнына байланысты (шөл зонасы) еліміздің шаруашылық саласында атқаратын маңызы өте  зор. Сонымен қатар сол маңдағы  шөлді алапқа ылғал әкелуші су айдыны ретінде де үлкен рөлі бар. Солтүстігіне құятын Еділ өзенінде бөгендердің  салынуы, мұнай кәсіпшілігінің өркендеуі  теңіздің экологиялық жағдайын нашарлатты. Соңғы жылдары бұл аймақ мұнай  мен газды өндірудің маңызды  экономикалық ауданына айналды. Теңіз  деңгейінің көтерілуіне байланысты бұл аймақ табиғи апат жағдайына  ұшырады. Табиғи қорларын игеруде де, бұл аудандағы табиғат компоненттерінің өзгеруіне байланысты мынадай проблемалар  туындауда:

экологиялық апатты аймаққа жататындықтан, негізгі  әрекет етуші Капустин Яр, Азғыр  полигонының ұзақ уақыт бойы жұмыс  істеуіне байланысты тұрғын халықтардың  денсаулығының құрт нашарлауы;

мұнай мен газдың өндірілуіне байланысты тіршілік дүниесінің өзгеруі, балықтардың (бекіре) қырылуы, уылдырық шашатын көксерке балықтарының кеміп кетуі;

осы теңізге ғана тән (эндемикалық) итбалықтың мезгіл-мезгіл қырылуы;

аңызақ жерлердің  шаруашылыққа тигізетін кері әсері (жел эрозиясы). 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

                     4 

Аралдың экологиялық проблемасы

 Арал теңізі  деңгейінің төмендеуі(1960-2010 жж.) 

Бұл проблеманың  тууына себепші болған - адам әрекеті. Ұзақ жылдар бойы Аралға құятын ірі  өзендер Әмудария мен Сырдарияның  суын теңізге жеткізбей, түгелдей дерлік егістіктерді (мақта, күріш) суландыруға  пайдаланылып келді. Буланушылық дәрежесі жоғары болатын шөл зонасында  орналасқан теңіз суының көбірек  булануы оның тартылуына әкеп соқты. Қазіргі кезде Арал теңізі екі  су айдынына Үлкен және Кіші теңізге  бөлінген. Арал теңізіндегі суы тартылған  бөліктің ауданы 30 мың км2 жетеді. Ғалымдардың  есептеуі бойынша, теңіз табанынан  атмосфераға жылына 200 млн тоннаға  дейін тұзды шаң-тозаң ұшады. Теңіз  суының шегінуінен оның жағалауындағы 800 гектар тоғай, жануарлар дүниесі  жойылып, теңіз айналасы бұл күнде  тіршілігі жоқ құмды, сортаң жарамсыз жерлерге айналды. Теңіз суының тартылуынан  мұнда теңдесі жоқ Барсакелмес  қорығы жойылды. Бұл өзгерістер өз кезегінде  сол аймақ тұрғындарының денсаулығына кері әсерін тигізді. Аралды сақтап қалуға арналған Халықаралық қордың құрылғанына 15 жыл толды. Осы жылдар аралығында аткарылған жұмыстар аз емес. Аралды қалпына  келтіру үшін көптеген іс-шаралар  қаралып, жобалар жасалды. Кіші аралдың  оңтүстігіне ұзындығы 12 км болатын  Көкарал бөгені салынды. Соның салдарынан Кіші Аралдың (Солтүстік) деңгейі 42 метрге, аумағы 800 шаршы километрге ұлғайды. Суы тартылып қалған тұзды көлдін табанын жауып, көлге тіршіліктің  нышаны енді. Ғалымдардың айтуынша Аралдан ұшқан тұзды дауылдың бір ұшы Гренландия мұздықтары мен  Норвегияның орманды алқабына да жеткенін дәлелдеген еді. Еліміздің  көлемді атқарып жатқан іс-шараларының  алды, аймақтың және жергілікті жердің экологиялық жағдайын көтеру. Бүгінгі  күні Солтүстік Арал маңына халықтар қайта қоныстанып, үй салып, балық  шаруашылығымен қайта айналыса бастады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

                             5

Балқаш  проблемасы 

Балқаш көлі алабында да қүрделі экологиялық жағдай қалыптасып отыр. 1970 жылы Балқашқа құятын Іле өзенінде Қапшағай бөгені мен су электр станциясының (СЭС) салынуы Іле-Балқаш су шаруашылығы  кешенінде бетбұрыс кезең болды. Іле өзенінің гидрологиялық режимі өзгеріп, жалпы Іле-Балқаш алабындағы экологиялық жағдай өзгере бастады. Қапшағай су торабын жобалау кезінде  Іле өзенінің атырауындағы табиғат  кешенінің жағдайы ескерілмеді. Соның нәтижесінде онда тіршілік ететін жануар дүниесіне (ондатр, балық, т.б.) және ауыл шаруашылығына көп  зиян келеді. Ақдала алқабын суландырып, күріш егу жобасы да толық жүзеге аспай қалды. Қыруар қаржы текке  жұмсалды. Іле өзенінің атырауы кеуіп, оның кері әсері Балқаш көліне тиді. Суармалы алқаптардың көлемінің  есепсіз кеңейтілуі, төменгі Іле  қоңыр көмір кен орнын игеруді  бастау көлдің болашағы үшін қауіпті. Болжау бойынша, XXI ғасырдың басында, көлдің батыс бөлігінің мүлде кеуіп, шығысының тұзды шалшыққа айналуы  мүмкін. Бұл өз кезегінде Балқаш маңындағы ландшафтылар мен экологиялық  жағдайларды түбірімен өзгертіп, тіршіліксіз шөлге айналдырады. Көл деңгейінің төмендеуі оның суының шамадан тыс минералдануына әкеп соғуда. Бұл, бір жағынан, егістік  далалардан көлге қайта келіп  құятын су құрамында әр түрлі тұздардың  көп болуына байланысты. Сонымен  қатар алаптағы өзгерістер Балқаш маңы аймағының климат жағдайларына да әсерін тигізеді. Су айдынының тәуліктік  температураны, ауа ылғалдылығын реттеуші ретіндегі әсері өз күшін жояды. Ғалымдардың болжауынша, Балқаштың  тартылуы Батыс Сібір мен Қазақстандағы  географиялық зоналардың шекараларын  өзгертуі мүмкін. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

                 6

Үлкен қалалар мен өндіріс  орталықтарында қоршаған ортаның ластануы 

Ауаға шығатын улы  заттардың концентрациясы (ауыр металдар, шаң-тозаң, күкірт тотығы, көмірқышқыл  газы және т.б.) белгіленген мөлшерден  он есе артық. Ең ауыр жағдай Тараз, Теміртау, Алматы, Шымкент, Балқаш, Риддер, Өскемен және басқа да қалаларда  қалыптасқан. Осы қалаларда лас  заттардың концентрациясы жыл бойынша  белгіленген мөлшерден 5-10 есе артады. Ауа кеңістігінің ластануы пайдалы  қазбалар өндіретін аудандарда да байқалады. Атмосфераның ластануы Байқоңыр космодромында  ғарыш кемелерін ұшыру кезінде  де байқалады. Өнеркәсіпті аудандарда ауа кеңістігінің ластануымен катар  ластану сол жердегі су көздерін қамтиды. Сырдария өзені ағысының 35-40%-ы  өндіріс орындарының қалдық суларынан  түрады. Өзен суында дизентерия, паратиф, гепатит, сүзек ауруы қоздырғыштары  мен өте қатерлі гексахлоран  ДДТ кездеседі. Өнеркәсіп орындарының  ластаушы заттарына жер игеру  нотижесінде пайда болған масштабы химиялық ластанудың көлемдері ұлғаюда. Өсімдік жамылғысын қорғайтын әр түрлі химиялық заттар, дефолианттар, пестицидтер, мөлшерден артық қолданған  тыңайтқыштар, тек қана қоршаған ортаны емес, тамақ өнімдерін де ластауда. 

Семей ядролық полигонында  да экологиялық апатты аймақ қалыптасып отыр. 1948-1964 жылдар аралығында Семей  полигонында жер бетінде ядролық  сынақтар жүргізілді, ал 1964-1989 ж. аралығында жер асты сынақтары жүргізілді. Ядролық  қару-жарақтарды сынау аймақтың табиғи ортасына және халықтың денсаулығына кері әсерін тигізді. Республика көлемінде  қоршаған ортаны қорғауға бағытталған  жұмыстар жоспарлы түрде іске асуда. Олар: жер қойнауын тиімді пайдалану (минералды шикізаттарды кешенді  пайдалану, игерілген жерді рекультивациялау және көгалдандыру). 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

                                                                                                                                                                                          7         
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Пайдаланған әдебиет

↑ Биология: Жалпы  білім беретін мектептің, 9-сыныбына арналған оқулық, 2-басылымы, өңделген/ М. Гильманов, А. Соловьева, Л. Әбшенова. - Алматы: Атамұра, 2009. ISBN 9965-34-927-4

↑ Қазақстанньң физикалық  географиясы, Алматы: Атамұра, 2008. ISBN 9965-34-809-Х