Ауанын ластануы

Денсаулық сақтау министірлігі, төтенше жағдайлар агенттігі  сияқты құзырлы органдар айналысады.

 

 

 

 

 

 

 

 

3. Радицияның  ағзаға түсу жолдары және әсері  мен жолдары

 

     Адам организмі  радиация көзіне емес, радиацияға  жауап береді. Радиоактивті заттар болып табылатын радиация көздері ішек жолдары арқылы сумен және тамақпен бірге, өкпе арқылы тыныс алу кезінде, аз мөлшерде тері арқылы, сонымен қатар мадициналық радиоизотопты диагностика кезінде адам организміне түсе алады.

     Бұл жағдайда ішкі сәулелену пайда болады. Радиация жануарлар мен өсімдіктерде де үлкен өзгерістер туғызады. әр организмнің радиосезімталдығы әр түрлі. Табиғатта радиосезімталдық бактериаларда байқалады. Осыдан көп жылдар бұрын Сахарада «Франция» атом бомбасы жарылғанда бүкіл жәндіктер, жануарлар арасында сарышаян радиациямен әсерленбеген. Сарышаяндар гамма сәулелердің жүз мың рентген күші бар жерде аман-сау тіршілігін сақтап, өмір сүре берген. Ал адамға оның 700 рентген сәулесі қатерлі, неліктен сарышаяндардың радиосезімталдығының жоқ екендігі құпия, ол зеттейтін мәселелердің бірі екніне оқымыстылар көңіл бөлуде. Бұл мәселені зерттеп, шешу адамға радиацияның қаіпті әсерінен сақтау үшін көмектесетін жаңа заттар шығаруға көмектесер еді. Ал, радиоактивтіліктіңадам ағзасына әсері жайлы сөз қозғасақ, радиацияның адамға әсерін сәулелену деп атайды. Бұл жердің негізін радиация энергиясының ағза жасушаларына берілуі құрайды. Сәулелену зат алмасуының бұзылуына, инфекциялық аруларға, майкөз, әр түрлі ісік аурулары, сәулелік күю сәуле ауруына әкеліп соқтырады.

      Сәулеленудің  зардаптары бөліну үстіндегі  жасушаларға қатты әсер етеді.  Сондықтан ол үлкен адамдардан  гөрі жас балалар үшін қауіптірек. Адамдардың денсаулығына химиялық  және шойын өндіру өнеркәсіптерінің  үлкен нұқсан келтіретінін есте ұстау қажет.

 

 

 

 

                                                                                                1 – сурет.

Радонның түрлі  көздерінің  сәулелену қуаты.                                                                                                                 

 

    Радиоактивтіліктің  екі түрі бар:

1) табиғи;  2) техногенді;

    Табиғи радиоактивтілік  миллиардтаған жылдар бойы өмір сүріп келеді және ол барлық жерде кездеседі. Иондаушы сәулелер жер бетінде тіршілік пайда болғанға дейігі кезеңде және тіпті жердің өзі пайда болмай тұрып-ақ пайда болатын. Радиоактивті материалдар жер пайда болған кезден бастап, оның құрамында болған. Кез келген адамда белгілі бір мөлшерде адиоактивті болады. Адам денесі тканьдерінде табиғи радиоактивтіліктің көзі рубидий – 87, калий – 40 болып табылады. Қазіргі адам өз уақытының 80%-ін жабық кеңістікте, яғни үйде не кеңседе өткізеді де,радиацияның негігі дозасын сол жерде қабылдайды. Құрылыстар мен ғимараттар сыртқы сәулеленуден сақтағанмен, олар салынған құрылыс материалында табиғи радиоактивтілік  болады. Адамның ионды сәулеленуіне радон және оның ыдырау өнімдері әсер етеді.

     Радон – бұл радиоактивті инертті газдың негізгі көзі – жер қыртысы. Іргетастағы, қабырғадағы жарықтар мен сызаттар арқылы радон бөлмелерге енеді және ұзақ мерзімге дейін сақталады. Радонның жабық бөлмедегі тағы бір көзі-бұл құрылыс материалдарының өзі болып табылады. Бұл құрылыс материалдарының құрамында табиғи радинуклиттер болады. Сондай – ақ радон үйлерге су арқылы да жеткізілуі мүмкін (әсіресе су артезиандық скважиналардан алынатын болса). Радон табиғи газдың жану прцесінде және тағы басқа жағдайларда пайда болуы мүмкін. Радон ауадан 7,5 есе ауыр. Осының нәтижесінде радонның концентрациясы биік үйлердің жоғарғы қабатында төменгі қабатқа қарағанда әлде қайда аз болады. Радонмен сәулеленудің негізгі дозасын адам жабық, желдетілмейтін орында отырып қабылдайды.  Бөлмені күнделікті желдете отырып, радон концентрациясын бірнеше есеге азайтуға болады.

Техногенді  радиоактивтілік – адамның іс-әрекетінің нәтижесінде  пайда болады. Табиғи радинуклидтердің қайта бөлініп, концентрациялануы пайда болвтын саналы шаруашылық іс-әрекет процесінде табиғи радиациялық фонның өзгеруіне әкеліп соғады. Бұған тас көмірдің, мұнайдың, газдың және т.б. жанғыш пайдалы қазбалардың, фосфат тыңайтқыштарының, кен өндірілуі мен өңделуінің де кең әсері бар. Адамзаттық авияция сияқты транспорт түрі өз жолаушыларын ғарыштық сәулелердің жоғары әсеріне ұшыратады.

      Әрине,  сонымен бірге ядролық қаруды сынау, атом энергетикасының кәсіпорындары мен өнеркәсіп орындары бұған өте үлкен үлес қосуда. Радиоактивті көздердің таралуы мүмкін екендігі сөзсіз; бұл-авариялар, радиоактивті заттардың шашырап, шашылуы және тағы басқалар. Қуанышқа орай бұндай оқиғалар жиі болмайды. XX ғасырдың екінші жартысынан бері биосфераның радиоактивті ластануы шапшаңдай түсті. Онда радиоактивтік заттардың таралуы жыл сайын артып отыр. Географиялық қабықтың сан милион жылдар бойына тұрақты қалыпта болып келген радиоактивтік фон деңгейі көтеріле бастады. Бұл процестің келешектегі барлық зардаптарын болжап білу қиын.

       Радиоактивтілік  ластайтын заттарды тарататын  негізгі көздер әзірге ядролық  жарылыстар болып отыр. Осы жарылыстардың  салдарынан 1945-жылдан бері атмофераға  түрлі рдиоактивті изотоптар, оның ішінде ұзақ уақыт сақталатын радиоактивті заттар тарала бастады. Олар атмосферадан топыраққа, беткі және грунт суларына, мұхиттар мен теңіздерге, тірі организмдерге түседі

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4. Қазақстандағы  радиоактивті ластану проблемасы.

 

    Өнеркәсіптік, тұрмыстық қалдықтарды залалсыздандыру,  көму және утилизация – қазіргі  заманғы өте толғандыратын проблемалардың  бірі. БҰҰ –ның қоршаған ортаны  қорғау жөніндегі материалдарында  ( Рио-де-Жанейроның 1992 жылғы және  Йосенбург 2002ж) басқа ғаламдық проблемелармен қатар қалдықтарды бақылау мәселелерінің қарастырылуы-осының дәлелі.

      Өнеркәсіп  кешені минералды шикізатты өндіру  мен өңдеуге бағытталғандықтан,  қатты өнеркәсіп қалдықтарының  жиналып, көбеюі алаңдатады. Республикамызда оның мөлшері 19 млрд. тоннадан астам. Улы қалдықтарды қоса алғандағы, өнеркәсіп қалдықтары бүгінгі күнге дейін экологиялық нормалар мен талаптардың бұзылуымен сақталады. Осының нәтижесіндегі еліміздің ашық және жер асты су көздеріне қатты ластану қауіпі төнуде: Ақтөбе облысында – алты валентті хром, Жамбыл обл. – фтор және фосфор, Шығыс қазақстан облысында – ауыр металдардың тұздарымен,әсіресе  Қарағанды, Шығыс қазақстан, Қостанай, Павлодар облыстарындағы түсті металургия қалдықтарымен ластануүлкен қатер туғызып отыр.

      Еліміздің  территориясындағы уранды өндіру  мен өңдеудің нәтижесінде пайда  болған болған радиоактивті қалдықтардың  төндіретін қауіпі де аз емес: олардың 100-ден астам көмілген  жерлерінде 50 млн. тоннаға жуық  қалдық бар. Оларды зиянсыздандыру үшін өте үлкен қаржы жұмсалады. өкінішке орай, бұндай қаржыны мемлекет қазынасынан алу мүмкін емес.

      Республикамызда  13 млн. тоннадан астам қатты  тұрмыс қалдықтары өңделмей және  жағымсыз санитарлық эпидемологиялық  жағдайдың қалыптасуына себеп  болып тұр.

      Үстіміздегі  жылдың ақпан айында шетелдік  радиоактивті қалдықтарды Қазақстан  Республикасы территориясына көшу  туралы заң лқыға түсті. Мәліметтер  бойынша еліміздің территориясын  толығымен тазалап шығу үшін 1 млрд. 110млн. доллар аржы қажет  екен, ал жерімізге шет мемлекеттердің радиоактивті қалдықтарын көму 20-30 млрд.  доллар пайда әкеледі деген пікір бар. Алайда бүгінгі таңдағы экономикалық жағдайда 10-15 жылға бағдарланып отырған бұл жобаның тікелей және қосымша шығындарын қалай есептеуге болады? Бұл заңды қабылдай отырып біз ұзақ мерзімді саяси және экономикалықжауапкершілікті өзімізге аламыз. Ал бұл жауапкершілікті тек біздің замандастарымыз ғана емес, келер ұрпақ, тіпті олардан кейінгі буында орындауға мәжбүр болады. Парламент бұл жобаны қабылдай отырып, бүгінгі буынды ғана емес, келешек ұрпақты да  қауіпті бизнестің тұтқынына  түсірер еді. Бұл заңды қабылдау арқылы еліміз өз территориясын « радиоактивті қалдықтар моласына » айналдырған ең бірінші мемлекет болар еді.

     Радиоактивті  қалдықтарды еліміздің территориясына көшу табиғи су көздерін ластап, ауыз су проблемасын туғызып, жер қыртысына үлкен нұқсан келтірмек еді. Семей полигонының нәтижесін көзбен көре отырып, ядролық қарудың зардаптарын біле тұра және радиоактивті қалдықтардың адамдардың денсаулығына әсері жайлы мәліметтен хабардар бола отырып, радиоактивті қалдықтардыкөшуге келісім беру – келешек алдындағы үлкен қылмыс болар еді.  Аталған заңның қабылданбауы белгісіздікке басылған қате қадамнан аман алып қалды.

     Қазіргі  кезде дүние жүзіндегі барлық ядролық қаруларды сынауға қарсы «Невада – Семей –Моруруа – Лабнор – Жаңа жер» халықаралық одағы құрылды.бұларға қосымша Қазақстандағы экологиялық жағдайды жақсарту мақсатында қоғамдық негізде «Елім – ай» халықаралық экологиялық қоры және «Эко – Қазақстан» экологиялық ассоциациясы  құрылды.

     Қазіргі  кезде Қазақстанның көптеген  өңірі экологиялық апатты аймақ  деп аталады. Соның бірі Семей  полигоны болып табылады. Бұл  18 мың км аймақты алып жатыр.  Бұл өңірде 1949 жылдан 1989 жыл аралығында бұл жерде 510 рет ядролық жарылыс болып, сынақтар өткізілген. Осындай жойқын әрекеттерден Семей аймағының табиғаты мен халқы өте ауыр зардап шегуде. Мұндай сынақ аймақтары Қазақстанның 34 нүктесінде болғандығы да белгілі болып отыр.

     Қазақстанда  атом энергиясын халық игілігі үшін пайдалану мақсатында игілікті істер жүргізілуде. 1963 ж.  Ақтау қаласында теңіз суын тұщыландыру мақсатында арнайы атом энергиясын пайдаланатын қондырғы салынды. Ол қондырғы  «54 – 350» деп аталады (жылдам нейтрондар). Онда тәулігіне 120-150 мың текше метр теңіз суын тұщыландырады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды.

 

     Дұрыс экологиялық  сананың  экономикалық қажеттіліктердің  ықпалына түспеуі адам мен  табиғат арасындағы гармониялық,  жер шарындағы өркениеттің стратегиялық  бағыты болып табылады.

     Бұл проблеманың  өзіне тән бірқатар ерекшеліктері  бар және олар табиғатты қорғаудың  жекелеген басқа міндеттерінен  мүлдем өзгеше. Біріншіден, ол тұңғышрет  осыдан тек 30 жбұрын туды. Ал  табиғатты қорғаудың барлық басқа  проблемалары (суды, ауаны, жерді, орманды, жануарлар әлемін, т.б. қорғау)  қайсібір дәредеде б.ғ. әлде қайда бұрын алып келген. Екіншіден, радиоактивтілік ластану географиялыққабықтың барлық сфераларына және оның барлық компоненттеріне тікелей әсер етеді. Мұның өзі радиоактивтік фонның қалындауына қарсы күресті ерекше қиындатады және күрделендіре түседі. Үшіншіден, антропогендік радияцияның биосфераға ықпалының деңгейі шұғыл қарқынмен өсіп келеді. Осының бәрі биосфераны радиоактивтік ластанудан қорғау жөніндегі арнаулы шаралар қолдануға мәжбүр етеді. 

     Радиоактивтілік – адам өміріндегі маңызды орын алатын үлкен ғылым жаңалығы болып табылады. Ал бұл құбылыстың ғылымдағы маңызды қаншалықты зор болса, оның ағзаға, табиғат пен қоршаған ортаға, жер бетіндегі барлық тіршілік иелеріне келтіретін зиянының да бар екенін ұмытпау крек.

     Радиоактивті  ластану бүкіл адамзатты толғандыратын,  бүгінгі таңдағы өте өте өзекті  мәселелердің бірі. Ол – жеке  аймақтың ғана емес, планетарлық  масштабтағы проблема. Сондықтанда  тұрғындарды қорғау жөніндегі мемлекеттік шаралар ластану дәрежесін есепке ала отырып, бүкіл аумақтарды қамти отырып жүргізілуі қажет.

     Әрине, біздің  қоғамымыз ұлы державаларды ядролық  қаруды сынауды тоқтатуға мәжбүр  ете алмас па. Бірақ, халықтың  радиациялық проблемаларды шешуге белсенділік таныту біздің қолымызда.

     Радиациялық  сәулелену – шегі жоқ, ұлтқа,дініне, жас ерекшелігіне қарамастан  барлығына бірдей зиян келтіретін  құбылыс әрқашан білінбей әсер  етеді және жылдар бойы организмде  жиналып ең соңғы сәтте көрінеді. Ал бұл сәтте шаралар қолдануға өте кеш болуы мүмкін.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланған әдебиеттер.

 

1. Темірбеков Ж. «Радиацияның адам ағзасына әсері»  «Ақиқат» - 2002 - № 12.
2. Гриходько Н.  «Безопасность жизнедеятельности»  Алматы 1999ж.
3. Сагимбаев Г.К.  «Экология и экономика»  «Радиационная обстановка в Казакстане»   Алматы  1997ж  «Қаржы – қаражат».
4. Радиоактивное згрязнение «экология и устойчивое развитие»  Алматы 2002 ж. LEM.
5. «Алматы ақшамы» - 2003 ж. 19-сәуір. «Ақша қымбат, денсаулық арзан болғаны ма?»

   6. Экология  ел  тағдыры.  Егемен  қазақстан   2003  жыл 12          наурыз

     7. Жақсыбеков  Ә.  Экологиялық  мәдениет  пен   өркениет.                 Атамекен  2000  жыл,  26  шілде.