Қазақстанның экологиялық мәселелері

    Экологияның күрт нашарлап кетуі адамдардың табиғатқа  антропогендек әсерін болып отыр. Атмосферадағы көмірқышқыл газдардың  концентрациясының артуына байланысты климат өзгеріп, температураның жоғарлауына  әкеліп соғады.

    Энергия көзі ретінде көмір, мұнай, табиғи газды  пайдалану нәтижесінде және машиналардың көбейіп индустриялық революциясының өркендеуіне байланысты бұл процесс  тезірек жүреді.

    Жер планетасындағы атмосфераның температурасы  артатын болса, планетаның көптеген бөліктерінде құрғақшылық болады, басқа  жерлерде жаңбыр көп жауып, жерді  топан су қаптайды. Полюстегі мәңгі  мұздар еріп аралдар мен жағалауларды, мұхиттар мен теңіз сулары басып  кетеді. Ауыл шаруашылығының өнімі  нашарлап, халықтар мекенін тастап, күн көрістің қамымен басқа жерлерге көшеді.

    Табиғатты қорғау мәселесі бүкіл дүниежүзілік проблемаға айналуда. Экологиялық проблема дегенде ең алдымен Арал, Балқаш, Каспий, Семей қасіреттері еске түседі.

    Арал  теңізі - Қазақстанның інжу-маржаны. Арал теңізі ірі экологиялық апатқа ұшырыағанға  дейінгі көлемі - 1066 км², тереңдігі - 30-60 м, тұздылығы - 10-12% болған. Қойнауы кәсіптік бағалы балықтарға бай, жағасы қоға мен қамысты теңіз еді. Сол кездерде жылына 50-150 мың балық ауланса, теңіз жағасынан едәуір мөлшерде бұлғын терісі игерілген.

    1966 жылдардан бастап Арал өңірін  игеру қолға алынды. Осы аймақтағы  игерілетін жер көлемі бұрынғыдан  Өзбекстан мен Тәжікстан 1,5, Түрікменстанда 2,4, Қазақстанда 1,7 есеге өсті. Ал  Амудария мен Сырдария бойындағы  халықтың саны 1960-1987 жылдар аралығында 2,2 есеге артты. Халық санының  өсуіне орай суға деген қажеттілік  те артты. Осыған орай 1970-1980 жылдар  аралығында аралға құйылатын  су мөлшері азайды. Оның  негізгі себептері - антропогендік факторлар еді. Екі өзен бойындағы суды мол қажет ететін күріш пен мақта өсіру ісі қарқында дамыды (Шардара).

    Оның  үстіне ауылшаруашылығының басқа да салалары барынша дамыды. Өзен бойлары  игеріліп, суды ысырапсыз пайдалану  жүзеге асты. Мәселен, Аралға 1960-1965 жылдар арасында 44 мың м³, ал 1990 жылдары екі есеге қысқарды. Нәтижесінде, Арал теңізінің деңгейі 23 м-ге дейін төмендеп, оның су айдыны 30-200 км-ге дейін қусырылды. Судың тұздылығы 40 %-ға дейін артты. Оның үстіне екі өзен бойындағы шаруашылықтарда тыңайтқыштар мен химиялық препараттарды қолдану бұрын-соңды болмаған көрсеткішке жетті. Тыңайтқыштарды қолдану 10-15 есеге өсен. Осындай антропогендік факторлар Арал өңірін экологиялық апатқа ұшыратты. Құрғап қалған теңіз түбінен жыл сайын айналаға зияндылығы өте жоғары 2 млн. тонна тұзды шаңдар көтеріліп, желмен тарай бастады. Сонымен, Арал апатына себеп болған факторларға:

-         жергілікті жердің тарихи-табиғи ерекшеліктерін ескермеу;

-         ауылшаруашылығын дұрыс жоспарламау, судың қорын есепке алмау;

-         суды өте көп қажает ететін күріш, мақта дақылдарын барныша көбейтіп жіберу;

-         жерді игерудің агротехникалық шараларын сақтамау және суды үнемді пайдалнбау;

-         табиғат ресурстарын пайдаланудағы жіберілген қателіктер мен оны меңгерудің ғылыми тұрғыдан негізделмеуі болып табылады.

    Осы аталған факторлар Арал теңізі экожүйесіндегі тіршілік атаулының экологиялық  дағдарысқа әкелді. Бұл жағдайлар  адам баласының қолдан істеген қателігі ретінде дүниежүзіне белгілі  болды.

    Арал  өңірінде туындап отырған қазіргі  экологиялық апаттар нышаны жыл  өткен сайын теңіз суын таратуда. Оның фаунасы мен флорасы жойылып  бітуге жақын. Топырақтың тұздануы өте  жылдам жүруде. Арал теңізінде балық  өсіру шаруашылығы тоқталып, соңғы 1-2 жылда ғана қайта қолға алынды. Ондағы тұрғындардың әлеуметтік жағдайы  төмендеп кетті. Теңіз түбінен көтерілген улы тұздардың мөлшері жылына 13-20 млн. тонна деп есептеледі. Тіптен, тұзды шаңдар әсері сонау Орта Азия республикалары аумағына жетіп, ауылшаруашылығына  зардабын тигізуде. Арал өңіріндегі климаттың  өзгеріуі шөл белдеменің табиғи ландшафтарын бірте-бірте күрделі әрі қайтымсыз  атропогендік экожүйелерге қарай ығыстыруда.

    Арал  өңіріндегі антропогендік факторлар  ондағы тұрғындардың салт-дәстүрлеріне, экономикалық-әлеуметтік жағдайына  тікелей әсер етуде. Жұмыссыз қалған балықшылар әлеуметтік жағынан қорғаусыз  қалып, басқа аймақтарға еріксіз  қоныс аударуда.

    Қазіргі Арал өңірінде адамдардың денсаулығы күрт төмендеп кетті. Бұл өңірде соңғы  мәліметтер бойынша туберкулез, бүйрекке тас байлану, сары су, өкпе-тыныс  жолдарының қабынуы, жұқпалы ауралар  республиканың басқа өңірімен салыстырғанда  жоғары көрсеткішті беріп отыр.

    Арал  теңізінің болашағы дүниежүзі халықтарының толғандыруда. Оның  біржола жойылып кетуі Орта Азия мен Қазақстанды ғана емес көптеген Шығыс елдерінің тыныс-тіршілігіне өзгерістер әкелмек. Ал ауытқушылықтар антропогендік экожүйелердің тұрақсыздығын тудырады. Арал мәселесі соңғы 10 шақты жылда географ және эколог ғалымдар арасында жиі-жиі пікір таластар туғызады. Арал мәселесі туралы халықаралық конференциялар ұйымдастырылды. Өркениетті елдер қаржылай көмек көрсетуде. Олар негізінен Орта Азия республикалар, Ресей, АҚШ, Жапония, т.б. мемлекеттер.

    Арал  теңізін құтқару жөнінде бірнеше ғылыми болжамдар мен жобалар бар. Олар:

1.     Сібір өзендерін Қазақстанға бұру.

2.     Амудария мен Сырдария өзендерінің суын реттеу арқылы суды молайту.

3.     Арал теңізін жартылай сақтап қалу.

4.     Каспий теңізінің суын жасанды канал арқылы әкелу.

5.     Жер асты суларын пайдалану.

6.     Арал теңізінің өздігінен табиғи реттелуін немесе толысуын күту.

    Әрине, бұл жобалар болашақтың ісі болғанымен, уақыт талабы оны күттірмейді. Бәріде қаражатқа тірелуі мүмкін. Ал оның іске асуы адамзат қауымының білімі мен біліктілігіне байланысты екені  анық.

    Қазіргі кезде Аралды құтқару бағытында  батыл да жоспарлы түрде ғылыми негізде  жұмыстар жасалуда. "Арал тағдыры  - адам тағдыры" болғандықтан оны сақтап қалу аға ұрпақтың болашақ алдындағы борышы.