Ãèäðîñôåðà- òàáè¹è ñó ºîéìàëàðûíàí (ì½õèòòàðäàí, òå»içäåðäåí,ê¼ëäåðäåí, ¼çåíäåðäåí) º½ðàëàäû.Á½ëà𠺽ðëûºòû» 70 ïðîöåíòií àëûï æàòûð.Ãèäðîñôåðàíû» ê¼ëåìi 400 ìèëëèîí øàðøû êì.

      Ëèòîñôåðà- æåðäi» ºàòòû. Îë åêi ºàáàòòàí º½ðàë¹àí. ¶ñòi»ãi ºàáàòû ãðàíèòòåí, îíû»  ºàëûíäû¹û 10êì-í 40êì-ãå äåéií æåòåäi. Àë àñòû»¹ûñû áîçàëüòòàí ò½ðàäû. ²àëû»äû¹û 30-80êì. æî¹àðûäà îéòûë¹àíäàé ìèíåðàëäû ºàáàòòàðäûí áàñºà æåðäi òà¹û áið åðåêøå ºàáàò –áèîñôåðà ºîðøàï ò½ðàäû. Îë òiði îðãàíèçìäåð ºîðøà¹àí îðòàíû» á¸ðií ºàìòèäû. Áèîñôåðàíû» ïàéäà áîëóûìåí áiðãå æåð áåòií üäå òiði îðãàíèçìäåð ¼ñiï-¼íiï, ñûðòºû ¼îðøà¹àí îðòàíû» ýâîëþöèÿëûº äàìóûíà ñ¸éêåñ ºàëûïòàñàäû. Áèîñôåðà òå»iç äå»ãåéiíåí áàñòàï, òàó æîòàëàðûíû» øû»äàðûíà äåéií á¾êië º½ð¹àº æåðäi àëûï æàòûð. ´ñiìäiêòåð ìåí æàí-æàíóàðëàð ä¾íèåñiíi» êåéáið ò¾ðëåði æåðäi» å» áèiê í¾êòåñiíå äåéií òàðàë¹àí.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

      2.Биосферадағы  заттар айналы.

      Биосферадағы  зат айналыс- үлкен (геологиялық  және кіші (биотикалық) айналыс деп  екіге бөлінеді.

      Үлкен хат айналысы мың- миллиондағын жылдар бойы жүреді. Бұл аралықта, тау жыныстары үтіліліп, ондағы сумен араласады. Оның еритін бөлігі ерітінді түзіп, әр түрлі өзгерістер ұшырайды.

      Кіші  айналым кезінде, зат айналысы биоценоз деңгейінде жүреді. Мысалы, топырақ  құрамындағы қоректік заттар, су, көмертігі  қосылыстары- өсімдіктер дүниесін құрайды. Ал, өсімдікттер, өзге тіршілік иелерінің денесін құрауға қажет. Жан- жануарлар тіршілігі таусылған соң, құрт- құмырсқа бактериялар нәтижесінде ыдырап, қайтадан минералды заттар айналады. Минералдық заттарды өсімдіктер дүниесі қайта пайдаланып, тіршілік сөйтіп жалғасы береді.

      Күн сәулесімен энергиясын пайдалану нәтижесінде, бейорганикалық заттардың- өсімдіктер, жан- жануарлар дүниесіне айналып, қайтадан бейорганикалық заттарға өту барысындағы химиялық реакциялар тізбегімен жүретін өзгерістер- биогеохимиялық цикл деп аталады.

      Көміртегі айналымы. Көміртегінің табиғаттағы айналымы үлкен және кіші циклдар бойынша жүзеге асады. Көміртегінің геологиялық үлкен цикл бойынша айналымы төменде келтірілген. 
 
 
 
 
 
 

      Көміртегінің  кіші цикл бойынша түрленуі, үлкен  циклдің бір көрінісі болып табылады да, оны мынадай өзгеріс схемасы арқылы өрнектеуге болады: 
 
 
 
 
 

      Кіші  айналымнан шығатын көмір қышқыл газындағы көміртегі- көміртегінің минералдық қосылыстарына айналуына  бағытталған. Адамзат баласы тіршілік ету барысында- табиғи газды, көмірді, жанар майларды, органикалық заттарды жандыру барысында, атмосферада көмір қышқыл газының артуына себепші болады. Былайша айтқанла, адамзат іс- қарекеті табиғи цикл арасында өзара қарама- қарсылық пайда болады.

      Табиғи  цикл

      Адамзат іс- қарекетінің нәтижесіндегі өзгеріс  бағыты.

      Күкірт  айналымы. Табиғатты күкірт айналымы барысында, төмендегідей химиялық реакциялар орын алады: 

      CaS + CO₂ + H₂O = CaCO₃ + H₂S

      2H₂S + O₂ = 2H₂O + 2S

      2S + 3O₂ + 2H₂O = 2H₂₅SO₄

      CaCO₃ + H₂SO₄ = CaSO₄ + CO₂ + H₂O

      CaSO₄ + CH₄ = CaS + CO₂ + 2H₂O – CaCO₃ + H₂S + H₂O 

      Биосферадағы  күкірт айналымының схемасын, төмендегі  түрде бейнелуге болады: 

      Азот  айналымы. Азот элементтерінің де, өзге элементтер сияқты, айналымы үлкен және кіші циклдерден тұрады.

      Келтірілген схема Р.Риклефе ұсынысы бойынша  беріліп отыр. Мұнда ескере кететін  жай, бос күйіндегі азот топырақ  өсімдіктер бойына сіңірле алады.

      Фосфор  айналымы. Фосфор қосылысқа түсуге өте бейім болғандықтан, оның айналымы көптеген факторлар байланысты. Мысалы, кір жуғанда кір жуғыш заттардың құрамындағы фосфордың үлкен бөлігі, сарқынды сулар барысында фосфор тыңайтқыштарының біршама бөлігі жуылып, сарқынды сулармен қоршаған ортаға келіп қосылады.

      Фосфордың биогеохимиялық циклының формасынан редуценттердің, формасына органикалық формасын бейорганикалық формасына тотықтырмай  көшіретіндігінде. Нәтижесінде, элеенттің  бір бөлігі терең шөгінде қабаттарына  кетіл қалатындықтан, фосфордың  циклы азоттың циклына қарағанда, кемірек жетілгенболыпесептеледі. 

      Қышқылдықтың  артуы

      Келтірілген мысалдарды талдау, биогеохимиялық циклардың кризистік сәттері- физикалық ортадан, заттарды қамту және ортаға қайтарып бері. Бұл сәттер тотықсыздану және тотығу реакцияларымен байланысты. Химиялық заттарды тотықсыздануы, түптен келгенде, күн сәулесі энергиясының есебінен іске асырылады. Энергия тасымалының әр сатысында орын алатын оның шашырауы- редуценттер деңгейінде аяқталады, олар элементтерді продуценттер қамти алатын күйге дейін тотықтыралы. Бүкіл алмасу қоры деңгейіндегі биогеохимиялық айналымы, әр сатысында, тотығу процесінің тиесілі бір бөлігі жүзеге асырылатын жүйе ретінде қарастыруға болады.

      Áèîñôåðàäà ¾íåìi áîëûï ò½ðàäû. Îë òiði îðãàíèçìäåð  àðºûëû  ðåòòåëåäi. Áèîñôåðà¹à æûëûíà 400 ìèë. ¼í îòòåãi ºîñûëûï ò½ðñà, îòòåãiíi» ì¼ëøåði àçàéìàéäû. Ìûñàëû Ìåíäåëååâòi» ïåðèîäòûº ñèñòåìàñûíäà¹û õèìèÿëûº ýëåìåíòòåðäi» ê¼ïøiëiãi àêòèâòi ò¾ðäå áèîñôåðàäà àéíàëûï æàñàéäû. Àéíàëûì íåãiçiíåí åêi æîëìåí æ¾ðåäi.

      1.àóàëûº  àéíàëûì- ì½íäà ýëåìåíòòåðäi» iøiíäåãi å» íåãiçãi ¼çãåðåòiíäåði îòòåãi, ñóòåãi, àçîò, ê¼ìiðòåãi.

      2.ñóäà¹û  àéíàëûì- ì½íäà ìèíåðàëäû ýëåìåíòòåð èîí ò¾ðiíäå, áîëìàñà ìîëåêóëà ê¾éiíäå, æåð àñòû, ¼çåí, ê¼ë, òå»iç, ì½õèò ñóëàðûíäà àëìàñàäû.

      Áèîñôåðàäà¹û  îðãàíèêàëûº çàòòàðäû» ò¾çiëóiíäå  ê¼ìiðòåãi, îòòåãi, ñóòåãi æ¸íå àçîò àóàäà  àéíàëûì æàñàéäû. Á½ë ãàçäàðäû»  àóàäà¹û ì¼ëøåði ¸ð ºèëû. Æàëïû àë¹àíäà 98% ¸ðò¾ðëå ãàçäàð áàð.

      Áèîñôåðà ¼òå ê¼ëåìäi áîë¹àíäûºòàí æ¸íå æåðäi» ¸ðò¾ðëi ìèíåðàëäàðäàí º½ðûëóûíà ñ¸éêåñ àéíàëûì  äà ¸ðò¾ðëi áîëûï êåëåäi. Áèîñôåðàäà¹û îðãàíèêàëûº  îíîðãàíèêàëûº çàòòàðäû» àéíàëûìû àáèîòèêàëûº (òåìïåðàòóðà, ûë¹àë, ê¾í ñ¸óëåñi) æ¸íå áèîòèêàëûº (áàêòåðèÿëàð, ¼ñiì-ð æàíóàðëàð) ôàêòîðëàðû àðºûëû ¼òiï ¼òûðàäû. Àáèîòèêàëûº æ¸íå áèîòèêàëûº ôàêòîðëàð áið-áiðiìåí òû¹ûç áàéëàíûñòû.

      Теңіз, мұхит сулары құрамында орташа алғанда 35 г/кг еріген зат болатын табиғи ерітінді. Бұл көрсеткіш тұздылық деп аталады. А, промиллемен өрнектеледі.Судың температурасы да, басқа газдардың да суда ерігіштігі төмендейді.

     Топырақ- континеттер беттеріндегі биосфераның  күрделі компонентті топырақ  жабыны.

     Топырақтану ғылымының негізін салушы В.В.Докучаев (1846-1903) топырақ: а) грунт, б) климат, в) өсімдіктер мен жануарлар, г) елдің тарихи жасы, д) рельев жағдайы сияқты фаткрлардың тіршілік іс әрекетінің нәтижесінде түзілген жеке табиғи – тарихи құрылым деп анықтама берді. 

     Жер қойнауының химимялық  құрамы (А.Б.Ронов  және

     А.А Ярошевский бойынша, % )