Экология қалыптасуының қысқаша тарихы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

               РЕФЕРАТ

 

Тақырыбы :Экология қалыптасуының қысқаша тарихы

Тексеруші:

Орындаушы:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                       Астана 2013

 

 

 

 

 

Мазмұны

 

 

 

I.Экология ұғымы

II.Экология ғылымының даму кезеңдері

  1. І кезең

  2. ІІ кезең

  3. ІІІ кезең

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                     Тарихқа шолу

 

 
   Экология тірі ағзалардың бір-бірімен және қоршаған ортамен қарым-қатынасын зерттейтін биология ғылымының саласы. «Экология» (гр. oikos – үй, тұрақ, мекен; logos - ғылым) терминін ғылымға алғаш 1866 ж. неміс ғалымы Эрнест Геккель енгізді. 
Экологиялық зерттеу обьектісіне биологиялық макрожүйелер (популяция, биоценоз, экожүйе) және олардың кеңістіктегі динамикалық өзгерістері жатады. 
Экология ғылымының мақсаты – биосфера шегінде әлемдік жағдайларды бақылай отырып, ондағы тіршіліктің тұрақтылығын сақтау, адам–қоғам–биосфера арасындағы қарым-қатынастарды үйлестіре отырып, табиғат ресурстарын тиімді пайдалануды нооэкологиялық тұрғыдан негіздеу. 
Экология ғылымының негізгі міндеті - популяция, биоценоз және экожүйені динамикалық зерттеу, экологиялық үрдістердің заңдылықтарын ашу, индустриализация және урбанизация жағдайындағы ғаламшар проблемаларын зерттеу.  
Экология биологияның саласы ретінде ХІХ ғ. ортасында пайда болғанмен, жеке ғылым ретінде ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басында қалыптасты.  
Жаратылыс туралы көптеген мәліметтер антика дәуірінің ғалымдары Гераклитттің, Гипократтың, Аристотельдің еңбектерінде келтіріледі. Мысалы, Аристотель «Жануарлар тарихы» деп аталатын еңбегінде өзі білетін 500-ден астам жануарларды зерттеп, мінез-құлығына талдау жасайды.  
Аристотель шәкірті Т.Эрезийский қазіргі Жерорта теңізінің жағалауындағы өсімдіктерге топырақтың және ауа райының әсерін баяндады.  
XV ғ. аяғы мен XVI ғ. басы Ұлы географиялық ашылулар дәуірі деп аталады. 1492 ж. итальян теңіз жүзушісі Христофор Колумб Американы ашты. 1498 ж. португалдық Васко до Гамма Африканы айналып, теңіз жолымен Индияға жетті. Ал 1519-1521 жж. Фернан Магеллан бастаған испандықтар тұңғыш рет жер шарын айналып шықты. Бұл саяхаттар жер туралы білімнің кеңеюіне септігін тигізді. 
XVІІІ ғ. соңы мен XІX ғ. басында қоршаған ортаны зерттеушілер саны арта түсті. 1807 ж. Гумболдь Орталық және Оңтүстік Америкада жүргізген көптеген зерттеулері негізінде «Өсімдіктер географиясы туралы ойлар» еңбегін жарыққа шығарды. Онда ғалым өсімдіктердің өсуі мен өркен жаюы ауа-райы жағдайына, температураға байланысты екенін ашып көрсетті.  
Бертін келе бұл ойлар орыс ғалымы К.Ф.Рульенің, Н.А.Северцевтің, А.Н.Бекетовтың еңбектерінде тереңдетіле түсті. Экологиялық ғылымның одан әрі дамуына Ч.Дарвин, В.В.Докучаев, В.И.Вернадский, В.Н.Сукачев, Н.Ф.Реймерстің үлесі жоғары болды.  
Экология ғылымының даму кезеңдері: 
І кезеңде (1707–1924 жж.) экология ғылымының алғышарттары қалыптасты;

Алғашқы экологиялық түсініктер, ұғымдар мен тұжырымдар кез келген халықтың аңыз-әңгімелерінде, мақал-мәтелдерінде және басқа да ауыз әдебиет үлгілерінде жиі кездеседі. Мысалы, халқымыздың "құндыз — суда, құлан — қырда" деген мәтелі әрбір жануардың тіршілік ортасын нақты аңғартып тұр. Ал "Жылқының жауы — бөгелек, жыланның жауы — дегелек" деген мақал жануарлар арасындағы қоректік тізбекке нақты дәлел бола алады.

Экология ғылымы туралы кейбір ұғымдар мен түсініктер өте ерте кездерден басталды. Бастапқы экологиялық көзқарастар, негізінен,ботаника және зоология ғылымдарының жетістіктерінің нәтижесінде калыптасты.

Организмдердің тіршілік етуі өздері тіршілік ететін табиғи орта жағдайларымен тығыз байланысты болатындығы ертедегі ойшыл ғалымдарЭмпедоклдің (б.з.д. 490—430 жж.), Теофрасттың (б.з.д. 372—287 жж.), Аристотельдің (б.з.д. 384—322 жж.) еңбектерінде атап көрсетілген.

Орта ғасырлардағы өндіріс деңгейінің нашар дамуы және діни көзқарастардың кеңінен таралуы биология ғылымдарының дамуына едәуір кедергі болды. Дегенмен де Разес (865—925 жж.), Әбу Насыр әл-Фараби (870—950 жж.), Әбу Әли ибн Сина (Авиценна, 980—1037 жж.) және т.б. ғалымдардың еңбектерінде табиғат жайлы нақты ғылыми деректер кездеседі. Осындай ғылыми еңбектердің арқасында алғаш рет тірі организмдер мен орта жағдайларының өзара қарым-қатынасы туралы нақты деректер жинақталып, ғылыми қорытындылар жасала бастады.

Қайта өрлеу дәуірінде табиғат туралы зерттеулерге қызығушылық арта түсті. Ботаника және зоология, т.б. ғылым салаларында нақты ғылыми мәліметтер жинақталып, басқа да жаңа ғылым салалары қалыптаса бастады.

Көптеген саяхатшылардың жаңа жерлерді ашуына сәйкес сол аумақтардың өсімдіктері мен жануарлары туралы ғылыми еңбектер жарық көрді.Голланд ғалымы Антони ван Левенгуктің (1632—1723 жж.) микроскопты жасап шығаруы арқылы бұрын белгісіз болып келген ұсақ организмдер жайлы жаңалықтар жарияланды. Ағылшын ғалымы Джон Рей (1628—1705 жж.) "Өсімдіктер тарихы" деген еңбегінде 18 мыңнан астам өсімдік түрлеріне сипаттама жазды. Сонымен қатар ол биология ғылымына алғаш рет "түр" деген ұғымды енгізді. Көрнекті швед ғалымы Карл Линней (1707—1778 жж.) өз еңбектерінде тірі организмдердің тіршілігінде климаттық жағдайлардың басты рөл атқаратындығын атап көрсетті. Француз ғалымыЖорж Бюффон (1707—1788 жж.) организмдер мен қоршаған орта жағдайларының арасында өзара тығыз байланыс болатынын ерекше атап жазды.Швейцариялық ғалым Абраам Трамбле (1710—1784 жж.) су жануарларының тіршілігі үшін температураның әсері, қоректік заттардың болуы және олардың өзара қарым-қатынасы туралы пікірлер айтты. Ағылшын ғалымы Эразм Дарвин (1731—1802 жж.) "Табиғат ордасы" және т.б. еңбектерінде организмдер арасындағы өзара тығыз байланыстар болатынын поэмалық толғау ретінде жазды. Француз ғалымы Жан Батист Ламарк (1744—1829 жж.) орта жағдайларының өсімдіктер мен жануарлардың тарихи дамуындағы рөліне ерекше назар аударды.

Экологиялық көзқарастардың дамуына орыс ғалымдары П.С.Паллас (1741—181 Іжж.), И.И. Лепехин (1740—1802 жж.), И.Г.Гмелин (1709—1755 жж.),С.П. Крашенинников (1711—1755 ЖЖ<) және т.б. үлкен үлес қосты.

Көрнекті неміс ғалымы Александр Гумбольдт (1769—1859 жж.) дүние жүзінің көптеген аймақтарына жасаған саяхаттарында жинаган материалдарының негізінде "Өсімдіктер географиясы туралы идеялар" деген еңбек жазды. Ғалым бұл еңбегінде табиғаттағы барлық организмдердің біртұтастығын және олардың орта жағдайлармен тығыз байланыстылығын ғылыми тұрғыда нақты атап көрсетті.

XVII—XVIII ғасырларда жарық  көрген биологиялық еңбектерде  нақты ғылыми экологиялық мәліметтердің  үлесі мол болды. Көптеген саяхатшылардың  еңбектерінде экологиялық бағыттағы  зерттеулерге ерекше көңіл бөлінді.  Тіпті кейбір ғалымдар (Ж.Ламарк, Т.Мальтус және т.б.) алғаш рет адамның табиғатқа әсер етуінен болатын жағымсыз жағдайлардан сақтану кажеттігін де ерекше ескертті.

К. Ф. Рульенің «Жануарлар экологиясы », А. Н. Бекетовтың «Өсімдіктер  географиясы», атты аса құнды классикалық ғылыми еңбектер басылып шықты. Сонымен қатар Ч. Дарвиннің «Түрлердің шығу тегі»,

«В. В. Докучаевтың зоналары»  туралы ілім және тағы басқа ұлы  табиғат зерттеушілердің еңбектері  жарық көрді. Сөйтіп экология ғылымының  дамуына үлкен үлес қосты. Австрия  мемлекетінің әлемге әйгілі табиғат  зерттеушісі – Дарвинист Эрнест Геккель 1866 жылы «Экология» терминін алғаш  рет өзінің екі томдық «Организмнің жалпы морфологиясы» атты еңбегінде  жан – жақты ғылыми түсінік берді. Ол 1863 жылы дүниеге келіп, 1934 жылы қайтыс болған ірі ғылыми тұлға еді. Ол кезде оған тең келетін ғалым – биологтар, болмағанды. Ұлы Дат ғалымы аса данышпан білгір – ботаник Е. Варминг экология туралы көптеген еңбектер жазды.

 

 

ІІ кезеңде (1924–1980 жж.) экология ғылымы дара ғылым деңгейіне көтеріліп, өзінің зерттеу салаларын, мақсат-міндеттерін жетілдіре түсті;

экология ғылымы өз алдына жеке ғылым саласы болып қалыптасты. Бұл кезең XIX ғасырдың 60-жылдары мен XX ғасырдың 50-жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезеңде орыс ғалымдары К.Ф.Рулье (1814—1858 жж.), Н.А.Северцов (1827—1885 жж.) және В.В.Докучаев (1846—1903 жж.) еңбектерінде алғаш рет көптеген экологиялық ұғымдар мен қағидаларга ғылыми тұрғыдан дәлелді қорытындылар жасалды.

К.Ф.Рулье органикалық дүниенің дамуы үнемі өзгеріп тұратын орта жағдайларының әсерлеріне тікелей байланысты деп қорытынды жасады. Сонымен катар ол жануарлар экологиясы ғылымының негізін салды.

Н.А.Северцов 1855жылы "Воронеж губерниясындағы аңдардың, құстардың, қосмекенділер мен жорғалаушылардың тіршілігіндегі маусымдық құбылыстар" деген еңбегін жариялады. Бұл еңбек сол кездегі зоология ғылымындағы жан-жақты жүргізілген теңдесі жоқ экологиялық зерттеу деп бағаланды.

Топырақтану ғылымының негізін салған В.В.Докучаевтың табиғат белдемдері жайлы ілімі экология ғылымының дамуына зор ықпал етті. Ғалым өз еңбектерінде өсімдіктер мен топырақ арасында болатын өзара қарым-қатынастарға жан-жақты талдау жасады.

Экология ғылымының дамуына үлкен үлес қосқан ағылшын ғалымы Чарлз Дарвин (1809—1882 жж.) болды. Оның "тіршілік үшін күрес" және "табиғи сұрыпталу" туралы түйінді тұжырымдары тікелей тірі организмдердің өзара және олардың орта жағдайларымен байланыстарына негізделді.

Неміс ғалымы Эрнст Геккель алғаш рет экологияны өз алдына жеке ғылым саласы деп, оған ғылыми анықтама берді. Сондықтан да Э.Геккель экология ғылымының негізін салған ғалым деп өте орынды аталады.

XX ғасырдың 30—40-жылдарында табиғат жүйелерінде болатын өзара байланыстарды зерттеу жоғары сатыға көтерілді. Ағылшын ғалымы Артур Тенсли (1871—1955 жж.) 1935 жылы "экожүйе" ал орыс ғалымы В.Н.Сукачев (1880—1967 жж.) 1940 жылы "биогеоценоз" туралы ұғымдарға ғылыми нақты түсініктемелер берді.

Атақты орыс ғалымы В.И.Вернадскийдің (1864—1945 жж.) дүние жүзі ғалымдары мойындаған биосфера туралы ілімі қазіргі экология ғылымының ғылыми теориялық негізі болып есептелінеді.

Н. Крылов жануарлар мен  өсімдіктер физиологиясын зерттеп, экология ғылымының дамуына үлкен  үлес қосады. Әсіресе, Г. Ф. Морозовтың «Орман туралы ілімі», Биолог – ғалымдар оны орман – тоғайын зерттеушілерінің атасы деп атайды. Д. Н. Кашкаровтың «Орта және бірлестіктер», «Жануарлар экологиясының негіздері», ағылшын ғалым – биологы А. Тэнслидің «Экожүйелер туралы ілім», орыс геоботанигі В. Н. Сукачевтің «Биоценоз», В. И. Вернадскийдің «Биосфера туралы ілімі» және тағы басқа ғалымдардың ғылыми еңбектері экология ғылымдарының дамуының негізгі ұясы болып есептелінеді.    

 Бұдан кейін  экология ғылымы дара ғылым  деңгейіне көтеріліп өзінің зерттеу  салаларын, мақсат пен міндеттерін  жетілдіре түсті. Экология ғылымының беделі арта түсті. Жоғары дәрежеге көтерілді. Әсіресе суларда тіршілік ететін ағзалардың экологиясы жан – жақты зерттеліне түседі. Олардың экологиясын зерттеуге өте үлкен үлес қосқандар: Л. А. Зекеевич,

Г. Г. Винберг, Г. В. Никольский, Б. Г. Иоганзен болатын. Топырақта тіршілік ететін ағзалардың экологиясын зерттеген  ғалымдарда бар. Олар: Меркурий Сергеевич  Гиляров (топырақтағы ағзалар экологиясы), И. В. Кожанчиков,

Г. Я. Бей – Бейсенко, В. В. Яхонтов, А. Викторов насекомдар экологиясы және тағы басқа эколог ғалымдар: В. В. Догель, Е. Н. Павловский,

В. Н. Беклемишев (паразитологиялық экология), сүтқоректі, құс және бауырмен жорғалаушылар экологиясын зерттеген  ғалымдар (А. Т. Банников, Н. И. Калабуков, П. Наумов, А. Н. Формозов, Г. А. Новиков, С. С. Швардц) болды.    

 Өсімдіктер  экологиясын (В. Н. Сукачев,  Б. А. Келлер, П. Д. Ярошенко  және тағы басқа зерттеуші  ғалымдар екенін айтпай кетуге  болмайды. Осы уақытта жоғарыда  аты аталған зерттеуші – ғалымдардың  экология ғылымының әр түрлі  бөлімдеріне теориялық зерттеулер  жүргізіп, олардың қорытындыларын  жинақтап, аса құнды – фундаментальды  ғылыми еңбектер жазылып, олар  жарық көрді).    

 А. П. Щенников  өзінің «Өсімдіктер экологиясы»(1950) жарықа шықты.

Б. Г. Иоганзеннің «Экология  негіздері» (1959), Н. П. Наумовтың «Жануарлар экологиясы» (1963), тағы басқа экология проблемаларына арналған оқулықтар  мен оқу құралдары жарық көрді. Шет мемлекеттерде ғылыми – зерттеу  жұмыстарын жүргізіп жүрген аса ірі  экологтардың А. Пирсаның «Жануарлар экологиясы» (1926), Ч. Эльтонның «Жануарлар экологиясы» (1934), В. Шелфорд пен Ф. Клементтің «Биология» (1939), Ю. Одумның «Экология» және ««Экология негіздері» (1975, 1989), Р. Риклефстің «Жалпы экология негіздері» (1981), жарыққа шықты.     

 Ал, кейінгі  кезде Н. Чернова мен А. Былованың  «Экология» (1988),

В. А. Радкевичтің «Экология» (1977), Н.Ф. Реймерстің «Экология» (1994) және тағы басқа экологтардың аса бағалы ғылыми еңбектер мен оқулықтары жарық  көрді.

 
ІІІ кезеңде (1980–2000 жж.) экология әлеуметтік, саяси-экономикалық, нарықтық жағдайлар мен мәселелерді зерттейтін деңгейіне жетті.  
Экологияның дербес ғылым болып қалыптасуы 19 ғ. 2-ші жартысына сәйкес келеді.

Қазіргі жалпы экология ғылымы организмдерді тіршілік деңгейлеріне сәйкес жеке салаларға бөліп зерттеуге ерекше мән береді. Мысалы, жеке дараларды — аутэкология, популяцияларды — демэкология, табиғи бірлестіктерді — синэкология, ал биосфераны — ғаламдық экологияғылымдары зерттейді. Экология ғылымының бұл салалары мен негізгі бағыттары бір-бірімен өзара тығыз байланысты. Мұның бәрі де жалпы экология ғылымына берілетін анықтамалардың мәнін аша түсуде әрі өз зерттеулері арқылы оның дамуына зор үлестерін қосуда.

Экология ғылымдарының өрлеу кезеңі. Осы кезде экология – бүкіл әлемдік ғылымдар мен әлеуметтік, саяси – экономикалық, нарықтық жағдайлар мен мәселелер зерттейтін деңгейге жетті. Осыған байланысты, экология ғылымының қолданбалы және адам экологиясы бағыттары дами түсуде. Экологияның жаңа қағидалары мен бөлімдерін ерекше түрде ғылыми – зерттеу жұмыстары жүргізілуде.Мысалы, аса ірі эколог – биолог А. М. Гильяров «Популяциялық экологияны» жазып оны 1990 жылы жарыққа шығарды. Сонымен бірге М. Захарченконың «Экологияның қазіргі проблемалары» (1995), Н. Реймерстің «Экология» (1999), В. В. Глуховтың «Экологияның экономикалық негіздері» (1994),

Ж. Жатқанбаевтың «Экология  терминдерінің түсінігі сөздігі» (2000) және тағы басқа эколог, химик –  биолог ғалымдарының еңбектерін атауға болады.