Экологияға кіріспе. Жалпы экологияның пәні, міндеті және құрылымы

Биосферада  топосфера, гидросфера, литосфера бар. Биосфераның жоғарғы шегі озон қалқасы  болып табылады, биосфера туралы қазіргі  ілімнің негізін салған В.И.Вернадский. 

Экологиялық жүйе (экосистема) қоректік байланыстар  мен энергияны алу әдістерінің  негізінде бір тұтастықты құрайтын тіршілік ету орталары мен тірі ағзалардың қауымдастығы, бұл терминді 1935 жылы Э.Тенсли енгізді.

Биогеоценоз бұл  терминді 1942 жылы В.Н.Сукачев енгізді. Тұрақты, өзін өзі реттейтін, кеңістікте шектелген, табиғ жүйе, онда тірі ағзалар мен оларды қоршағана абиотикалық орта функциональды өзара байланысқан. Кез келген ғылым сияқты экология да зерттелетін процестердің жүру заңдылықтарын айқындап, оларды шағын логкалық және практикамен тексерілген ерекше заңдар түрінде қалыптастырылады. Экологияның бірқатар негізгі заңдарын қарастырайық, олардың барлығы заңдар, заңдылықтар, ережелер, принциптер шамамен 250-дей (Реймерс, 1994)

Биосфераның ауыспайтын заңы: биосфера бұл тіршілік ету ортаның тұрақтылығын кез келген ауытқуларға қарамастан қамтамасыз ететін жалғыз жүйе. Қоршаған ортаның тұрақтылығы табиғи топтар сияқты қамтамасыз ететін жасанды топтар жасауға болады деп үміттенуге негіз жоқ.

Атомдардың  богенді миграциясының заңы: (В.И.Вернадскийдің) эер бетінде және жалпы биосферада химиялық элементтердің миграциясы тірі заттың тікелей қатысуымен жүзеге асады бұл биогенді миграция.

Тірі заттардың  фзикалық хмиялық бірлігінің заңы:  жалпы биосфераның заң тірі зата физикалық хмялық тұрғыдан біртұтас, тірі ағзалардың әртүрлілігіне қарамастан олардың физико химиялық ұқсастығы соншалықты, біріне зиян заттың, екіншісіне де қатысы бар.  (мысалы, ластағыштар)

Ред ұстанымы: трі  зат пен тірі заттан ғана пайда  болады, тірі және өлі заттың арасында тұрақты, өаза әрекеттесетін болса да, оларды бөлетін шекара, «ағза орта» бірлігінің заңы тіршілік өмір орта мен оны мекендеген ағзалардың біріккен жиынтығындағы энергия тасқынының негізінде тұрақты зат және ақпарат алмасудың нәтжесінде дамиды.

Энергия ағымының бір бағыттылық заңы: қауымдастық  алатын және продуценттер сіңіретін  энергия ыдырайды немесе олардың  биомассасымен бірге консументтерге, сосын нәрлену деңгейінде ағымдардың түсуімен редуценттерге беріледі. Керісінше тосқынға басында алынған энергияның азғана  бөлігі  түсетіндіктен, энергия айналымы туралы ауты қажет емес, энергя тасуына мен  сүйенетін заттар айналымымен ғана болады.

Л.Долло эволюциясының  кері айналмайтын заңы: ағза (популяция, түр) тіпті ата бабалардың тіршілік ететін ортасына қайтып оралса да өзінің ата бабалары жеке асыраған бұрынғы күніне қайтып келе алса да.

Р.ЭЛиндерманның  он пайыз заңы: экологиялық пирамиданың  бір нәрлену деңгейінен екіншісіне орташа қарқындылықпен 10% энергияның өтуі әдетте, экожүйе мен энергиясын жоғалтатын нәрлену деңгейі үшін жағымсыз салдарға әкелмейді.

Төзімділік  заңы: (В.Шелфордтың) ағзаның (түрдің) өркендеп өсуінің тежелуші факторы болып  ең аз немесе ең көп түрде әсер еткен  экологиялық фактор болуы мүмкін, бұл екеуінің арақашықтығы организмді осы әсерге төзімділігінің шамасын көрсетеді.

Оптимум заңы: кезі келген экологияның афктордың тірі ағзаларға жағымды әсер етуінің  белгілі бір шектеулері бар.

Шектеуші фактор заңы (Ю.Либихтің минимум заңы) ағза үшін өзінің қолайлы мәнінен басқаларға қарағанда көбірек ауытқуын факторлар маңызды шағына осы факторлардан дарақтардың осы жағдайларда тірі қалуы байланысын толады, ағзаның өсуін сол ағзаның ішіндегі ең аз (минимум) мөлшерлі зат бағыттап отырады. (Мысалы В.витамині жетіспесе адамның рахит ауруына ұшырауы болады)

Гаузеннің ерекше заңы: егер екі түрдің  экологиялық  қажеттіліктері ұқсас болса, яғн  олар бір экологиялық қуыстан  орын алса, олар бір мекенде өмір сүре алмайды.

Б.Коллонердің  экологиялық заңдары:

1. бәрі  бір бірімен байланысты.
2. бәрі бір жаққа жоалуы керек
3. табиғат бәрінен де жақсы біледі
4. ештеңе де текке берілмейді

Әдебиеттер:

Негізгі:

1. Шилов И.А. Экология.-М. Высш.шк. 2000,512с
2. Одум Ю.Основы экологии. Учеб.для вузов. Ю.Одум. Мр 1975, 740с
3. Экология. Юнита 1. Основы экологи. М.Современный гманитарный университет. 2001, с64-67

Қосымша: 

1. Миллер Т. Жизнь в окружающей среде. Пер.с.англ.В.3т. Т.2/Т.Миллер Под.ред.Г.А.Ягодина. М.Прогресс-Понгея, 1994
2. Никоноров А.М. Глобальная экологя. Учеб.пособие. А.М.Никоноров, Т.А.Хоружая М.ПРИОР.2000, 286с
3. Новиков Ю.В. ЭКология,окружающая среда и человек. Учеб.пособие для вузов. М.агентсов ФАНР, 1998, 320с
4. Петров К.М. Общая экология. Взаимодействие общества и природы. Учеб.пособие для вузов. М.Петров СПБ.Химия,1997-352
5. Реймерс Н.Ф. Охрана природы и окружающей человека среды. Словарь справочнк Н.Ф.Реймерс –М.Просвещение, 1992, 320с
6. Реймерс Н.Ф. Природопользование Словарь-справочник. Н.Ф.Реймерс М.Мысль, 1990, 637с
7. Микрин Б.М. Наумов Л.Г. Популярный экологический словарь. Под.ред.А.М.Глярова М.Устойчивый мир. 1993, 304с