Коршаған ортаның жағдайын бағалау крийтерилері

      Ансап сенин сымбатынды арбир таным атады, ак жузинди корсем деп кунде кимай батады. Керек емес сенен баска канша сулу болсада, сен боларсын кездестирген тагдырымнын жолында. Келемин мен коше бойын жагалай, кошедеги бир топ кыздарга карамай. Бир топ кыздарга карамаган себебим, бар гой менин салтанат деген суйгеним. 

Б.Пастернак өзінің еңбегінде өнер «ақиқатын айтқанда бұлметафораны өзі тапқан жоқ, табиғаттан тапты» немесе «ещтенемен, тілдік нормадан образдан басқа».

      Лирик ақын Мен-Сен-Қатынастуындайтын әлемнің барлық үш сферасымен кең көлемде қарым қатынас жасауға ұмтылады.

      Көркем  шығарманың диалогтік бастамасын М.М. Пришвин қарастырады. М.М Пришвин өзінің 1920 жылы жазылған күнделігінде : «шығармашылыққа қадам басу: жақындарыңыздың бірі сіздің ойыңызды ескеріп қолдайды,көңіліңіз көтеріледі,ойларыңыз бір жерге жинақталып, жұмыс басталады.Ал, сіздің бұрынғы шығармаңыз ойыңыздан шығып, сізді мүлде қызықтырмай жүрсе, күндердің бір күнінде бір досыңыз мақтайды. Сол кезде ғана сол дүниені қолға алып, тағы бір оқып шығып, тағы да бір жан бітіресін. Нақтырақ айтсақ шығармашылық негізінде екі күш жатыр:Мен және Сен.Мен ерінемін, сағынамын, ештене де жасамаймын, өйткені сен қасымда жоқсын: «мен- ол тек сен ғана менің жүрегімде».Әрі қарай қаратпа түрінде «менің сенім» суреттеледі. Бұл суреттеу «менің сенім» рухани күш, шығармалық сенім, әлемнен абайсызда келіп, дәл солай абайсызда кететіні туралы суреттеледі.Міне, сол шығармалардан жазып алынған сақтамалар: «мен сені күтемін, сағынамын, сен болмасан бақытымның шегі жоқ, сен қасымда болған кезде, менің көз алдымдағы екі торғайдың өзі екі түрлі болып көрінеді». «Егер сен мені қаламасан мен сені шақыра алмаймын, сен өзін келесін,ал мен үшін сенің әр келгенің мен үшін кездейсоқ қуаныш боп көрінеді». «Мен сені орманнан іздеймін, ағаштан ағашқа көшіп жүріп....». «Мен сені іздеймін, мен сенің хабаршыларынды байқаймын». «Мен әлемнің тұтқынымын, темір торда отырмын, жан-жағым толған күзетші, бірақ сен келген кезде темір тор құлайды, сен келген кезде мен бос боламын,менің бостандығым сенде(Пришвин 1995,69-70бет).Кейін, 1951 жылы Пришвин мен және сенді басқа диалогтік жазыққа ауыстырады: жазушы және оқырман. «Менің алғашқы оқырманым ол- өзім».Осылайша шығармашылықты бір адам  екі адамға, жазушыға және оқырманға ығыстырылады. «Сосын аздап қоғамнан «сен» менің оқырманым ретінде «менің досым» менен бөлек өмір сүретін басқа адам , мен ретінде сотта да менің жұмыстарыма жауап бере алады. Бұл екі бетте: жазушы мен оқырман, мен және менің досым,шығармашылықтың негізгі агенттері болып табылады».

      Жоғарыда  ақынның лирикалық өлеңдерінде  әлеммен қатынасы туралы, адаммен  диалогі туралы,табиғатпен және руханилылықпен қарым-қатынасы туралы айтылды.Бірақ Пришвиннің бұл жерде айтқандарында келтірілген басқа диалогтік аспекттілері бар. Ақын кіммен сөйлесіп тұр деген сұрағына: О.Мандельштаманың «әңгімелесуші бабына»(1913). арналды. Осы сұрақты түсіну үшін ақын теңіз жүзушілерімен аналогия жүргізді:қысылған сәтте өзен суына өзінің аты және тағдыры жазылған, мөрі басылған шөлмекті теңіз суына лақтырады. Көп жылдар өткен соң, мен оны құмнан тауып аламын. Хатты оқып, оқиға болған күнді білемін. Мен бұны жасауға тиіспін. Мен біреудің хатын жазып шығарған жоқпын. Хат шөлмекке мөрі басылып жасалынған. Кім тапқан адамның мекен-жайы жазылған. Мен таптым.Олай болса сол құпия мекен-жайдың иесі мен.Е. Баратинскийдің өленіңде «менің қабілетім шексіз, даусым да зор».Мына өлең жолдарымен аяқталатын «мен өз досымды түп ұрпағымнан тапсам, ал оқырманды алдағы ұрпақтан табамын».Б.Мандельштам жазады: «шөлмекті теңізге лақтырумен Баратинскийдің өленіңдегі посылканың арасында екі бірдей ұқсас сәттер бар. Хат пен өлең анығына келгенде ешкімге арналмаған. Соған қарамастсн бұл екеуінің өз мекен-жайы бар:хат бұл кездейсоқ құмда кездестірген адамға, ал өлең оқырманның оқырманы». Ақынға қажетті аса талғампаз оқырман, өйткені, оның өлеңінен жаңа, тың дүниені іздейтін адам қажет. Әйгілі пікірлесіне тек айқын нәрсені айту қажет, бұл-психологияның заңы. «Ия, мен біреумен сөйлессем, мен-кіммен сөйлесіп отқанымды білмеймін, оны қаламаймын, оны қалағымда келмейді, диалогі жоқ лирикасыз». «Сонымен белгілі бір өлеңде ақын белгілі бір тұлғаны қаратуы мүмкін немесе белгісіз бір жанға, ал бұлардың бар жоғынан күмәнданбайды, тек бір шыңдық өмірдегі басқа шыңдыққа алып келуі мүмкін». (Мандельштам 1990, 145-150 бет). Мандельштам басқа бір мақаласында («Франсуа Виллон» ):лирик ақын, өз-табиғатында қос  жынысты тіршілік иесі»екенін бекітеді. (сонда 138 бет)

      Диалогтік табиғат айтуларын М.М. Бахтин ашты. Бахтин өзінің диалог туралы ойларында мекен-жай мәселесін алға жылжытты «айтылымдардың негізгі белгісі боп оның біреуге қаратып айтылғаны, оның біреуге арналғандығы болып табылады(Бахтин 1979, 275 бет). «Әрбір тілдік жанр,әр өзінің тілдік қарым-қатынас аумағындак типтік адресатын айқындайтын жанры болады» (276 бет). «Біреуге айтылған немесе сөйлеген қарым қатынасынан жанрды, не тілдік стильді түсіну мүмкін емес» (278 бет).

      Бахтин  диалогтағы адресаттың күрделі характерін ашады. «Барлық кез келген айтылымдар автордың тілдік шығармашылығынан туындаған  адресаты әрқашанда болады. Бұл екінші:.... Бірақ, бұл адресаттан басқа автор басқа тағы бір үшінші адресаттың бар екендігін жорамалдайды.

     Автор ешқашанда өзінің барлық тілдік шығармашылығын толық және соңғы еркіндігін адресатына беруі мүмкін емес. Әрбір диалог осы диалогқа қатысуымен өтеді.<….> Көрсетілген үшінші<….> -бұл терең талдау барысында белгілі болған толық айтылымдардың конститивті моменті. Бұл үнемі тыңдауды қажет ететін, әрдайым жауабын іздейтін және бір орында тоқтамайтын, тек алға алға ұмтылатын табиғат сөздерінен шығады.< ....> Есту бұл диалогтік қарым-қатынас болып табылады. Сөз әрдайым тыңдауды қажет етеді, түсінікті, жауап берілген және жауап беруді қажет ететін және сонымен бірге ат ad infinitum. Ол диалогқа қатысады, оның мән мағынасы жоқ»( 305-306).

     М.М.Бахтиннің концепциясынан лирика арқылы берілген адресатты көруге болады.

     Бахтин  өзінің жұмыстарында лириканың диалогтік  характерінің сұрақтарын қарастырады. Оның «эститикалық іс-әрекеттегі автор және қаhарман жұмысында  Мен және басқа лирикадағы «лирика бұл басқа адамға сенің эмоционалды көз қараспен қарау» қарастырылады.