Организм және орта фактрлары

ХТОВ-103, ҚҰЛЖАБАЙ АЙДАНА

СОӨЖ№2. Организм және орта факторлары

Кез келген организмнің  өсіп-өнуіне,тіршілігіне,дамуы мен  таралуына әсер ететін қоршаған орта компоненттерінің жиынтығын,яғни факторлардың жиынтығын орта деп атаймыз. Ал фактор дегеніміз организмге әсер ететін кез келген орта жағдайлары.Барлық факторларды шартты түрде :

1. Абиотикалық –тірі организмдерге әсер ететін өлі табиғат факторлары(температура,қысым,жел,жарық...)
2. Биотикалық – тірі организмдердің бір-бірінің тіршілігіне және тіршілік ететін ортасына әсері,олар түр іші және түр аралық деп бөлінеді.
3. Антропогендік-  адамның қатысуымен қоршаған ортаға,организмдердің тіршілігіне және өсімдіктер мен жануарларға тікелей әсер етуі.

      Абиотикалық және биотикалық  факторлар тікелей және жанама әсер етеді. Сол сияқты антропогендік фактор да организмге тікелей(ағаштарды кесу,аң аулау), жанама(ортаның ластануы,өзендерге су қоймаларын салу) әсер етеді. Сонымен қатар антропогендік факторға техногендік фактор(радиация,ластану...) жатады.

     Ортаның  әрбір жағдайына байлансты организмнің   бейімделуін адаптация деп атаймыз.  Осыдан организм мен ортаның  өзара әрекеттестілігінің заңдылықтарын айтып кеткеніміз жөн.

   Шектеулі факторлар ережесі- бұл ереженің маңыздылығы сол,жеткіліксіз,тапшы немесе мөлшерден көп факторлар әсері организмге теріс әсер етеді,сонымен қатар басқа факторлардың да мүмкіндіктерін тіпті ол фактор оптимум жағдайда болса да төмндетеді. Неміс ғалымы Ю.Либих топырақтағы әр түрлі химиялық элементтердің өсімдіктерге әсерін  зерттей келе мынадай тұжырым жасады: «Өнімділік ең аз мөлшердегі затқа(факторға) байланысты». Бұл принципті минимум ережесі немесе Либих заңы деп атайды. Біз мысалға топырақтағы микроэлементтерді(Fe,Cu,Zn,B,Si,V,Mo,Cl,Na,I…) алайық. Топырақта өсімдікке қажетті минералды элементтердің барлығы жетеді,алайда мырыш жетпейді деп есептейік. Соған байланысты бұл элементтің өсімдікке қажеттілігі аз болғанмен өсімдіктің өсуі нашарлайды. Мырыштың болуы шектеулі фактор болып есептеледі.

    Енді  максимум(төзімділік) заңына тоқталайық. Фактордың ең төменгі немесе ең жоғары мәндерінен асып, организмнің тіршілігін тоқтатуы туралы ұғымды ғылымға 1913жылы американдық зоолог В.Шелфорд енгізді. Сөйтіп бұл Шелфорд ережесі деп аталды:

• Организмдердің белгілі бір ортада орналасуы немесе тіршілік етуі,организмнің белгілі бір шыдамдылық  шектері бар кешенді экологиялық факторларына байланысты. Организм тек осы минималды және максималды мәндердің аралығында ғана өмір сүре алады. Шыдымдылық немесе төзімділік шектерін экологиялық валенттілік деп те атайды.

Қорыта айтқанда,жалпы  орта факторларының заңдылықтарының  практикалық маңызы өте зор. Түрлердің  тіршілігін  сақтау үшін экологиялық  факторларға шектен шығып кетуге мүмкіндік бермей бермей оңтайлы  белдемде ұстау қажет. Бұл заңдылықты біз де барлық шаруашылық салаларында ұстаған өте дұрыс деп ойлаймын.