Автор работы: Пользователь скрыл имя, 28 Января 2013 в 08:35, лабораторная работа
Тақырыптың өзектілігі: Оңтүстік Қазақстан облысының климатына қазіргі уақытта облыстың экологиялық жағдайы үлкен әсерін тигізіп отыр. Бақылау қызметінің анализі кәсіпорындар мен мекемелердегі қатты тұрмыстық қалдықтарды орналастыру ережесін бұзудың негізгі себептерін көрсетті. Оларға лауазым тұлғаларының немқұрайдылығы, қоқысты жинау және тасымалдау бойынша техникалық қамтылған қызметтің болмауы және т. б. жатады.
Алайда бір ғана әкімшілік жазалар қолдану арқылы қалдықтарға қатысты проблема шешімін таба алмайды.
Кіріспе ..................................................................................................................
І. Оңтүстік Қазақстан облысына жалпы физикалық - географиялық сипаттама..............................................................................................................
1.1. Географиялық орналасуы және жер бедері...............................................
1.2. Оңтүстік Қазақстан облысының климаты мен су ресурсы..................
1.3. Оңтүстік Қазақстан облысының топырақ, өсімдік және жануарлар дүниесі................................................................................................................................
Оңтүстік Қазақстан облысының климаттық - экологиялық жағдайы [ 42 бет ]
Жоспар
Мазмұны
Кіріспе ..............................
І. Оңтүстік Қазақстан облысына жалпы
физикалық - географиялық сипаттама.....................
1.1. Географиялық орналасуы және жер бедері........................
1.2. Оңтүстік Қазақстан облысының климаты
мен су ресурсы..................
1.3. Оңтүстік Қазақстан облысының топырақ,
өсімдік және жануарлар дүниесі.......................
Кіріспе
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Оңтүстік Қазақстан
облысының климатына қазіргі уақытта
облыстың экологиялық жағдайы үлкен әсерін
тигізіп отыр. Бақылау қызметінің анализі
кәсіпорындар мен мекемелердегі қатты
тұрмыстық қалдықтарды орналастыру ережесін
бұзудың негізгі себептерін көрсетті.
Оларға лауазым тұлғаларының немқұрайдылығы,
қоқысты жинау және тасымалдау бойынша
техникалық қамтылған қызметтің болмауы
және т. б. жатады.
Алайда бір ғана әкімшілік жазалар қолдану
арқылы қалдықтарға қатысты проблема
шешімін таба алмайды.
Облыс және қала әкімдігімен, және басқа
да мемлекеттік органдармен коммуналдық
қызмет жұмысын жақсарту, облыс орталығының
аумағын санитарлық тазалау және көркемдеу
бойынша ұйымдық-техникалық шаралар дайындалып,
қолданылуда аз кезегінде, Шымкенттің
әрбір тұрғыны белгіленген талаптар мен
нормаларды, тазалық пен тәртіпті өз үйінде,
ауласында (подъездінде), жұмыс орнында,
магазин немесе кафеде тек өзі ғана сақтап
қоймай, оны өзгелерден де талап ету керек.
Қаланың барлық тұрғындарына, ұйымдар
мен кәсіпорындар басшыларына, қала кәсіпкерлеріне
осы мәселе төңірегінде ойланып, ортақ
үйімізді көркейту шараларын жүргізуге
шақырамыз.
Шымкент қаласының экологиялық жағдайы
жөнінде ақпарат бойынша жетекші орында
"экологиялық лас" салалар (энергетика,
түсті металлургия, химия, мұнай химиясы)
тұратын экономика құрылымы, эксплуатациядағы
табиғатты қорғау құрылғыларының кемшіліктері
Шымкент қаласының ауа бассейнінің жоғары
деңгейде ластануын туындатты.
Қоршаған орта жағдайын бағалау келесі
ақпарат негізінде жүргізіледі:
• Казгидрометтің атмосфералық ауа, жер
үсті суларының ластануы
жөніндегі мәліметтері;
• Шығарындылар, тастандылар, қалдықтарды
орналастыру жөніндегі
статистикалық мәліметтер;
• Қоршаған ортаны қорғаудың облыстық
басқармасының
аналитикалық бақылау қызметінің эпизодтық
байқаулары;
• ҚОҚ Министрлігінің тапсырысы бойынша
өткізілген ғылыми-зерттеу
жұмыстарын жүргізу нәтижесінде алынған
мәліметтер.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері:
Оңтүстік Қазақстан облысына климаттық
жағдайдың әсерін айқындау және атмосфераны
қорғаудың негізгі бағыттарын айқындау.
Дисциплина: География
Тип работы: Курстық
жұмыс
Для получения этой
работы Вам нужно отправить SMS
сообщение на номер 4161 с текстом dam 207019
Не забудьте поставить один пробел между
dam и номером. Все буквы в сообщении
латинские. Стоимость SMS 700 тенге. Пароль
придет в течений 1-2 минуты на Ваш телефон
в виде SMS сообщения. Введите полученный
пароль в ячейку снизу и нажмите на кнопку
"Скачать".
Для получения этой
работы Вам нужно отправить SMS
сообщение на номер 9682 с текстом dam 207019
Не забудьте поставить один пробел между
dam и номером. Все буквы в сообщении
латинские. Стоимость SMS 700 тенге. Пароль
придет в течений 1-2 минуты на Ваш телефон
в виде SMS сообщения. Введите полученный
пароль в ячейку снизу и нажмите на кнопку
"Скачать".
Для получения этой
работы Вам нужно отправить SMS
сообщение на номер 9683 с текстом dam 207019
Не забудьте поставить один пробел между
dam и номером. Все буквы в сообщении
латинские. Стоимость SMS 600 тенге. Пароль
придет в течений 1-2 минуты на Ваш телефон
в виде SMS сообщения. Введите полученный
пароль в ячейку снизу и нажмите на кнопку
"Скачать".
Для получения этой
работы Вам нужно отправить SMS
сообщение на номер 9683 с текстом dam 207019
Не забудьте поставить один пробел между
dam и номером. Все буквы в сообщении
латинские. Стоимость SMS 600 тенге. Пароль
придет в течений 1-2 минуты на Ваш телефон
в виде SMS сообщения. Введите полученный
пароль в ячейку снизу и нажмите на кнопку
"Скачать".
Вы можете купить
этот файл, используя свой личный счет
на сайте со скидкой 20%, стоимость
файла 500 тенге.
Пополнить свой счет можно:
Войдите на сайт через mail.ru
Пароль Скачать
Урезанное содержание работы для ознакомления
Мазмұны
Кіріспе
..............................
І. Оңтүстік Қазақстан облысына жалпы
физикалық - географиялық
сипаттама.....................
1.1. Географиялық орналасуы және жер
бедері........................
1.2. Оңтүстік Қазақстан ... ... мен ... ... ...
... ... өсімдік және
жануарлар
дүниесі.......................
ІІ. Оңтүстік Қазақстан облысының климаттық
- экологиялық
жағдайы.......................
2.1. Оңтүстік Қазақстан облысының агроклиматтық
аймақтары................
2.2. ... ... ... ... ... жалпы
сипаттама.....................
2.3. Оңтүстік қазақстан облысы территоиясының
климаттық
жағдайына геоэкологиялық жағдайдың
әсері.........................
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Оңтүстік Қазақстан
облысының ... ... ... ... жағдайы үлкен әсерін
тигізіп отыр. Бақылау қызметінің анализі
кәсіпорындар мен
мекемелердегі қатты тұрмыстық қалдықтарды
орналастыру
ережесін бұзудың ... ... ... Оларға
лауазым тұлғаларының немқұрайдылығы,
қоқысты жинау және
тасымалдау бойынша техникалық қамтылған
қызметтің болмауы
және т. б. ... бір ғана ... ... қолдану арқылы
қалдықтарға
қатысты проблема шешімін таба алмайды.
Облыс және қала әкімдігімен, және ... да
... ... ... ... ... облыс
орталығының аумағын санитарлық тазалау
және көркемдеу бойынша
ұйымдық-техникалық шаралар дайындалып,
қолданылуда аз
кезегінде, Шымкенттің әрбір ... ... мен ...
... пен ... өз
үйінде, ауласында (подъездінде), жұмыс
орнында, магазин
немесе кафеде тек өзі ғана сақтап ... оны
... ... ету ... ... ... ... ұйымдар мен
кәсіпорындар басшыларына, қала кәсіпкерлеріне
осы мәселе
төңірегінде ойланып, ортақ үйімізді көркейту
шараларын
жүргізуге шақырамыз.
Шымкент қаласының экологиялық жағдайы
жөнінде ақпарат бойынша
жетекші орында ... лас" ... ... ... ... ... ...
тұратын экономика
құрылымы, эксплуатациядағы табиғатты
қорғау
құрылғыларының кемшіліктері Шымкент
қаласының ауа
бассейнінің жоғары деңгейде ластануын
туындатты.
Қоршаған орта жағдайын ... ... ... ... атмосфералық
ауа, жер үсті суларының ластануы
жөніндегі мәліметтері;
Шығарындылар, тастандылар, қалдықтарды
орналастыру жөніндегі
статистикалық мәліметтер;
Қоршаған ортаны қорғаудың облыстық басқармасының
аналитикалық бақылау қызметінің эпизодтық
байқаулары;
ҚОҚ ... ... ... ... ... ... нәтижесінде алынған
мәліметтер.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері:
... ... ... ... ... айқындау және
атмосфераны қорғаудың негізгі бағыттарын
айқындау.
Оңтүстік Қазақстан облысына жалпы физикалық-географиялық
сипаттама
1.1. Географиялық орналасуы және жер ...
... ... ... ... ретінде
1932 ж. наурызда құрылған, республиканың
онтүстігінде. Сырдария
алабында орналасқан. Жер көлемі 117,3 мың
км бұл ... 4,3% ... ... ... саны 2,17 млн.
(1.7.2004). Терістігінде Қарағанды, батысында
Қызылорда,
шығысында Жамбыл облыстарымен, ал түстігінде
... ... ... 11 аудан, 8 қала, 13 кент
және 932 ауылдық елді мекен бар. Облыс аумағы
171 ауылдық
округтерге және 13 ... ... ... ... ... ... тұрғындарының
саны жағынан республикада алдыңғы орында
тұрған облыстардың бірі екендігі, байырғы
тарихи-мәдени
орындарынын молдығымен де ... ... ... ... ...
... мәлім болған бұрынғы
Иасы, қазіргі Түркістан қаласы, осы топырақта
туып өскен, орта
ғасырдағы атақты шығыс жұлдыздарының
қатарында ... ... ... қалаған көне соқпақтың
ізін әлі де
саралай түсуін ұрпақтың ... ... ... ... ... осы
қатал, жазы салқын Түлкібас
пен түгін тартса майы шығатын Жетісайдың
жайма шуақ
Түркістанның арасында ежелде өмір сүрген
өркениетті
ел ... ... ... ... ... мол.
Жақпар тастарда қыш кітаптарда қалған
таңбалар оңтүстік
өлке 5 тарихының сырлы белгісі іспетті.
Облыстың айтарлықтай ... ... ... ... ... зор ...
... мен жеткілікті еңбек
ресурстары құрайды.
Уран қоры жөнінен облыс Қазакстанда бірінші
фосфориттер мен
темір рудасы бойынша — ... орын ... ... тері
... ... ... жеміс-жидек,
көкөніс өнімдерін, жүзім, бау-бақша, макарон,
темекі
сыра және басқа да алкогольсіз сусындарды
басқа ... ... ... ... қорғасын цемент, мұнай
өнімдері, күкірт
қышқылы, шифер, автотрактор ... ... ... ... ...
... ... жиһаз шығарылады.
Облыста екі бағытта жалпы ұзындығы 445
км темір жолдар,
ұзындығы 5,3 мың км ... ... оның ... ... бар 5,1
мың км жол бар. ... авиация
ұзындығы 27 мың км ауа белдеулерінде жұмыс
істейді. Облыс
орталығы халықаралық Орынбор — Ташкент
және Түркістан — ... ... ... Сонымен қатар,
облыс
аумағы арқылы Ташкент — Шымкент — Тараз
— Алматы және Ташкент
— Шымкент — ... — ... ... өтіп ... ... өзінде
Оңтүстік өнірі, оның Отырары мен
Түркістаны, Сайрамы мен Шымкенті, тағы
басқа ... мен ... ... мен Қызылқұмы, Созағы
мен
Қазығұрты, Сырдариясы мен Арысы сияқты
таулары, өзен,
сулары, жазиралы далалары, берекелі құмдары
баршаға мәшһүр
болған. Тіпті әріге кететін болсақ ...
... ... ... ... ... миллион жыл бұрын мекен
еткен жерлері екендігі ғылыми тұрғыдан
дәлелденген. Оңтүстік
өлкесі — ... ... ... ... ... ... ... сақталған аймақ.
Олардың әрқайсысы өз
кезендерінен өзгеше шежіре шертеді.
Оңтүстік өлкесі дегенде бүкіл ... ... ...
... Әбу Наср ... бабамыз бен күллі түркі
әлемінің
рухани ұстазы Қожа Ахмет Иасауидің ойға
оралатыны түсінікті.
2000 жылы ... он бес ... ... ... ... ... мұраларымен
танысып, онын айрықша әлеміне
сәл де болса жақындай түстік. Тәуелсіздігіміздің
10 жылдығына
орайлас өткен әл-Фараби бабамыздың 1130
жылдық мерекесі ... ... ... ... ... сияқты Онтүстік
аймағы да
небір қилы замандарды, қиын-қыстау кезендерді
бастан кешті.
Алайда, мәдениет пен өнер ... ... ... ... ... ...
жақтары, жадаған жылдары кездескенімен,
қай кездегі ұрпақ та жадынан жаңылған
жоқ.
Елбасымыз Мәдениетті қолдау жылы деп
жариялаған 2000 ... ... ... ... ... ... ... шеңберінен
тыс, шоқтығы биік,
ажары сүлу елуге тарта мәдени шаралар
мерекеленді. Олардың
ішінде халықаралық ақындар айтысы, Шәмші
Қалдаяқов ... ән ... ... "XXI ... музыканты"
атты халықаралык конкурсы әлемнің төрт
бұрышы құлақ ... 1500 ... ... халықаралық "Кокпар"
фестивалі, жас әншілердің "Арай"
аймактық байқауы, алғаш рет
қазақ тілінде өткізілген "'Жайдарман"
көнілді тапқырлар
клубының облыстық жарысы, әлемге танымал,
ұлттық ... ... ... ... ... ... Шахановтың шығармашылық
кеші, Ташкентте өткізілген
ақындар айтысы облыстық "Мәдениетім
- мерейім" фестивалі,
Нұрғиса Тілендиевтің 75 жылдығына арналған
облыстық "Аққу"
фестивалі, ... да ауыз ... ... татитын шаралар
аз
болған жоқ.
Жер бедері. Облыс жері негізінен жазық
көпшілік бөлігін орташа
биіктігі теңіз деңгейінен 200 — 300 м ...
... ... ... алып жатыр. Терістігінде Бетабақ
дала шөлі, Шу
анғарының онтүстігін Мойынқұм, облыстың
батысында Қызылқұм
және Шардара датасы. қиыр ... ... алып ...
... ... ... ... шектес,
онтүстік шығыстан солтүстікке қарай
217 километрге көлбей
созылып Қаратау жотасы (ең биік ... 2176 м)
... ... Талас Алатауының батыс шетіндегі
— Өтем
жотасында облыстың ең биік нүктесі —
Сайрам шыңы (4238 м)
бар. Өтем мен ... ... ... жатқан Қаржантау
жотасы
Тәңіртаудың (Тянь-Шань) ең батыс әлемі
болып табылады.
Қаржантаудың орташа биіктігі 2000 м, ал
ең биік нүктесі
— Мыңбұлақ тауы (биіктігі 2834 ... ... ... ...
... ... аңызға толы
күрт Қазығұрт (ең биік нүктесі 1600 м) тұр.
Қазығұрт тауы
оңтүстігінде Келес өзенінің аңғарына
... ... ... жыл ... ... кие тұтып.
дүниенің тұтқасы тұтып: Басына Қазығұрттың
кеме қалған,
Болмаса кереметі неге қалған?! — деп басталатын
ғажайып дастан
тудырған.
Қазығұрт туралы жыр да, аңыз да көп. Көк
... ... ... су басқан кезде жаңа бір пәк дүние
жасау үшін Нұқ
пайғамбардың кемесіне адамзат, жан-жануар,
ұшқан құстан,
өсімдіктен жұп-жұбымен отырғызып, таза
тұқым сақтап ... ... ... су ... Нұқ ... ... ... басына
қайырлапты деседі. Не көп — тау көп.
Солардың бәріне халықтың ықыласы мен
махаббаты мұншалықты
түсе бермеген.
Қазығұрт қазір де көптеген түрлі көркем
... ... — ... бәрі ... ... емес. Халық білмей айтпайды.
Ел-жұрт Қазығұрттың қадіріне жетіп, ...
... ... ... асыра түсуде. Ташкент — Шымкент
жолындағы
ең биік асута ескерткіш койылды. Сонау
көне замандардан бастап
бүгінге ... ... ... тек ... ... ғана
емес, бүкіл қазақ даласына қатысты.
Өйткені Қазығұрттың жөні ... Ол Ұлы ... ...
... ... жолы ... жайнатқанға не жетсін! Міне,
біздің
Жеріміз! Біз кімнен сорлымыз? — деп ауыз
толтырып айтарға
басқа жәдігерлермен бірге, Қазығұрт әсіресе,
лайықты, Асылы.
Қазығұрт маңайын ... ... ... айналдыруға әбден
болады.
Айналасы — Төле би ауданы, атақты Аксу-Жабағылы.
Шетелдік
меймандарға ұялмай-қызармай ... ... ... жер
... жазықтар мен таулы аймақтар жиі
алмасып отырады. Мұнда алуан түрлі құмды,
сортаң шөлдерден биік
тау мұздықтарына дейінгі климаттық ...
... ... ... ... ... ... жер сілкіністері
аумақтағы тау түзілу процестерінің әлі
аяқталмағандығын
көрсетеді.
Жер бедерінің қалыптасуына зор ықпал
етуші күштер: ағын сулар
мен желдер. Осы күштерге ... ... ... ... ... ...
... жер бедерінің қалыптасуына зор әсерін
тигізетіні
сөзсіз. Мысалы, каналдар мен ... ... авто
және ... ... мен қала ... ... ... және кен байлықтары.
Геологиялық құрылымы жөнінен
облыс аумағы Тұран плитасына жатады.
Қаратау жотасы —
протерозой тақтатастарынан және құмтастардан
тұрса,
оңтүстік-батыс ... ... ... ... және ... ... ... жыныстарынан
құралған. Сонымен бірге палеозой қатпарлы
іргетасы, пермен дәуірінде қалыптасқан
интрузиялық және
жанартаулық, сондай-ақ платформалық мезозой-кайнозой
шөгінді тау ... ... ... әр ... ... ... бай: ... көмір,
темір кені, гипс, әктас, от төзімді ... құм
... ... ... құрылыс шикізаттары
бар. Қарт Қаратау койнауындағы Ащысай,
Мырғалымсай және
Байжансай қорғасын-мырыш кеніштері 20
... ... ... ... ... және ... Бадам алтын кен көздерінін
орны
ерекше.
Облыста республика уран ресурстарынын
жартысына ... олар ... ен ірі уран ... ... Ал
... ... және Абайыл
кеніште-рінен титан, хром, марганец және
темір
кендері өндіріледі. Облыс аумағында Шу-Сарысу
газ-гелий
және ... ... кен ... бар. Боралдайдан,
Тас-көмірсайдан, Келтемашатган және Ленгер
кеніштерінен
мезозойлык коңыр кемір өн-дірічеді. Облыс
аумагындагы Қаратау
фос-форит алабына жататын Герес және
... ... кен ... өтгі.
Ал Тәңіртаудың ен батыс Қаржантау мен
Сайрам жоталары
өнеркәсіптің көптеген салаларына өте
... ... ... жақын маңда орналасқан Ақсай және
Солтүстік
доломитті кеніштерінде резина, қағаз
бояулар дайындалады,
газ-мұнай бұрғылау ... ... ... ... — бариттің
ірі ресурстары бар.
Түлкібас өңіріндегі Құлантау және ...
... ... ... ... дыбыстан қорғауға, жылу сақтауға,
ғарыштық техникаға аса қажетті вермикулит
бар. Бессазда
габброперидотиттер құрамында от төзімді
заттар, қағаз
резина, парфюмерияға кажетті шикізат
— ... ірі ... ... Төле би ... ... ... ... сапалы керамика,
минерал талшығы, фарфор,
фалнс, диэлектрлік керамика, бояу, қағаз,
резина
өндірістеріне аса қажетті техникалық
шикізат —
волдастониттің мол қоры ... ... ... және ...
... ... ... қоры бар. Ал Түлкібас, Корнштов
кеніштерінің әктастары
бұрыннан қант өндірісінде карбонаттық
шикізат ретінде
қолданылып келеді.
Облыстағы құрылыс материалдарының минералды
шикізат базасы ... ... ... ... шыны және ... ...
... құм-тас минералдық бояулар
ретінде қолданылады. Олар Қазығұрт, Бадам,
Састөбе және
Түлкібас ... ... ... ... ... ... ... сазы, Күрішбұлақ
кварц құмы,
Дарбаза және Қыңырақ бентониттері, Сарытопырақты
саздақтардың ірілі-ұсақты ресурстары
мен құмтастардың
табиғи қоспалары көп кездеседі.
1.2 Оңтүстік Қазақстан облысының климаты
мен су ... ... ... ... ... ... ... көзі мұхиттардан
тым шалғай
орнхтасуына) және жер бедерінің сипатына
байланысты куаң
континенттік климат қалыптасқан. Мұнда
күндізгі және түнгі,
қысқы және жазғы ... ... ... Жазы ... ... 8 айға
... созылады. Қысы жылы: ең суық
ай — қаңтардың орташа температурасы
-2 — 9°С. Ең суық кезең
Созақта ... ... ... ... ... ... ... 19 — 29°С. Ең
ыстық кезен Шардарада (47°С) тіркелген.
Вегетация кезеңі
230 — 320 тәулікке созылады.
Шөлді аудандарда жылдық жауын-шашын мөлшері
100 — 170 мм, ... 300 — 450 мм. ал биік ... 1000 ... ...
Жауын-шашын негізінен көктем мен күз
айларында
болады. Қар ... ... ... 20 — 40 ... ... 2 айға, тауларда
5 айға дейін жатады.
Қар қарашаның соңы, желтоксанның басында
түсіп наурыз айында
ери бастайды.
Облыс аумағының көпшілік ... ... ауа ... ...
... ... ашық күндердің ұзақтығы
жылына солтүстікпен оңтүстікке қарай
2150 сағаттан 3000
сағатқа дейін артады. Жылына 150-ден 260
күнге дейін күн
ұдайы ашық болады бұлтты ... ... 60 ... 15 —
... дейін азаяды. Міне осылардың нәтижесінде
жиынтық
радианның мөлшері де солтүстіктен оңтүстікке
қарай
біртіндеп артады. Облыста оңтүстік және
солтүстік ... ... ... ... орташа жылдамдығы
1.9 — 3.9 м/с.
Желдің қатты тұратын аймағы — Аксораң
онда желдің жылдамдығы
5.1 м/с-қа жетеді. Шақпақ пен ... ... ... ... киыр
... жылу мең ... жыл бойы таралуына
т.б. метеорологиялық сипаттамалар ерекшеліктеріне
қарай
оңтүстік шөл белдем аралығын құрайды.
Ерекшелігі ... ... ... (62 — 67%) наурыз айында
түседі, жыл бойына 40 күндей қар қылаулайды,
бірақ та көп
жатпай, тез еріп ... ... ... ... — 260 тәулік.
10°С-тан жоғары ауаның орташа тәуліктік
температурасының жылдық жиынтық мөлшері
4300 — 4600°С.
Жыл маусымдарының аражігі айқын ... Қысы
... — ... Жазы ұзақ — 160 — 170 күнге дейін
созылады.
Су қорлары. ... су ... ... 127 өзен ... 5 мың ...
34 көл (көлемі 110 млн. текше
метр), 30 ... ... 6 ... ... метр), 29
пайдаланылатын жер асты сулары және 5
минералды су
көздері құрайды. Жалпы облыс ... ... ... ...
... ... ... жуық су келіп осыншама мөлшерде
су кетіп
отырады.
Облыстағы ең ірі және ұзын өзен — ... ...
... басталып. Қызылорда облысы арқылы Арал
теңізіне құяды. Облыс аумағындағы ... ...
... Арыс өзені (378 км), ол Алатау мұздықтарынан
басталып
жол-жөнекей Боралдай (130 км), Ақсу (133 км).
Машат (60 км). т.б. ... өзен ... ... ... ірі өзендер
қатарына Келес (102 км). Бадам (145 км)
өзендерін ... ... ең ... ... — ... ... 1965 жылы
пайдалануға берілген. су сыйымдылығы
5.2 млрд. текше
метр, су өткізу мөлшері 200 м3/с. Одан су
алатын Қызылқұм (106
км). ... (10 км) ... ... 71.5 мың гектар егістік
жер суландырылады. Бөген суқоймасының
сыйымдылығы 37 млн.
текше метр. ол ... Арыс ... ... ... 500 мың ... ...
... жерлерді игеру үшін
14336 шақырым су арналары. 4743 км су қашыртқылары
және 1900
дана тік дренажды ұнғышалар. 61 мыңнан
астам гидротехникалық
ғимараттар ... ... ... ... ауыл шаруашылығымен
бірге басқа да
мақсаттарға пайдаланылады. Шошқа көлде
... 8,6 млн. ... ... ... (10,2 м) ... ... ... (5.9 м3) ем үшін
пайдасы зор.
Облыстағы жерасты суларының қоры ретінде
Бадам-Сайрам,
Мырғалымсай. Талас-Ақсу. Икансу, Бөген
... ... ... ... Шу-Сарысу артезиан алабының
су
қоры 260 млн. текше метрден асады, минералды
сулар
Сарыағаш, Манкент шипажайлары мен Темірлан
ауыддарында
арнайы рұқсатпен пайдалануға берілген.
Өзендері. ... ... ... ... ... ... Өзендер негізінен
аймақтың таулы бөлігінен
нан астам гектар жерді алып жатыр. Олар
... ... ... ... ... ... Бөген, Шардара. Қапшағай.
т.б.
дария және Шу өзен алаптарына жатады.
Сырдария өзені республикадан тыс жердегі
Орталық Тянь-Шань
тауларынан бастау алып, негізінен қар
және мұз ... ... ... ... облыстағы негізгі саласы
—
Арыс өзені, ол Талас Алатауы мен Өгем
тау жоталарынын
беткейлерінен басталады. 1961 жылы Арыс
— Түркістан
каналы іске ... ... оның ... ... ... ... 31 м-ус-ка
азайды.
Бұдан басқа Бөген, Келес, Бадам, Боралдай,
Ақсу өзендері бар.
Олардың жалпы ұзындығы 3745 км. ... ... ... Бесарық
Ермексу, Қарашық, Арыстанды және Шаян
өзендері
басталады.
Облыстың қиыр солтүстігі Бетпақдаланың
батысында Шу және Сарысу
өзендерінің ... ... ... ... ... Шу ... сағаларында
орналасқан. Олар тасыған өзен суларымен,
ал ұсақ көлдер
жер асты суларымен толығады. Облыс аумағында
43 кел ... ... ... 25,94 мың ға. ... ... Шу ... төменгі
ағысында Ақжайық, Қарқын тұзды
көлдері, Құмкент елді мекені жанында
тұйық жер асты суымен
қоректенетін Қызылкол жатыр.
Қаратау жотасының ... ... ... ... ... Иқансу Көкқиясай
өзендері Қарашык,
Қалдыкөл, Шүйнек көлдеріне құяды.
Сырдария өзенінің аңғарында Тұздық, Сарыкөл,
Балтакөл, Көккөл,
т.б. ірілі-ұсақты көлдер көп ... Бұл ... ащы,
... су ... бір ... тақырларда жауын-шашын
суларынан түзілетін көлшіктер мен көлдер
пайда болып,
кейінірек кеуіп кетеді.
Сонымен ... ... 22 ... су ... жалпы қөлемі
98 мыңнан астам гектар жерді алып жатыр.
Оларға Бадам, Бөген,
Шардара, Қапшағай. т.б. бөгендер ... асты
... ... ... ... ... ... болатын 30-дан астам жер асты
суларының
көздері белгілі. Ішуте жарамды сулардың
болжамдық
ресурсы тәулігіне 4000 м-тан астам мөлшерге
бағаланады.
Облыста ... ... және ... ... жақ бөлігі)
ойыстарынан тұратын Сырдария артезиан
алабы барланған.
Сырдария және ... ... ... ... ... ... шеты бөлігінде
90 — 170 м.
ортаңғы бөліпнде 1100 — 1200 м тереңдікте
жататын
сульфат-хлоридті натрийлік суларының
көздері табылған.
Су көзінің ... қор ... 10 — 15 және 165 ... ... 2—12
г/дм. Жоғарғы бор
дәуірі жер қыртыстарында бұл сулар Сырдария
ойпанының
оңтүстік-батысында көптеп кездеседі
және 170 — 600 м
тереңдікте жатады. Судың ... 20 - ... ... ... ...
... және "Манкент"
шипа-жайында (Манкент минералды сулары)
емдік мақсаттарда
колданылатын сульфат ... су ... ... ... жерасты
су көзінің тереңдігі 1143 — 1181 м.
минералдылығы 2.1 г/дм\ судың температурасы
40°С. Судың
құрамында күкіртсутегі бор, ... ... ... ...
және ... ойысы аумақтарындағы жер қыртысында
400 —
500-ден 2000 м терендікте жататын және температурасы
20 — ... аз ... азот ... ... сулар мол.
Олар палеоген жеке бор дәуірлері жер
қыртыстарының құмды
бөліктерінде кездеседі.
Темірлан ауылынын ... ... ... ... ... — 840 м ...
мирокарбонатнатрий құрамына кіретін
аз
минералданған азот сілтілік су көздері
ашылған. Су жоғары
қысымды, ... 0,8 г/дм\ ... ... ойысының ортаңғы
болігінде содалық сулар көп кездеседі.
Сарыағаш жерінің зерттелген минералды
су көздері негізінде
''Сарыағаш" курорты жұмыс істеуде. Судың
құрамында кремний
қышқылы, ... ... ... ... кальций, магний, алюминий,
мыс, марганец, молибден
және әр түрлі микроэлементтер бар екені
анықталған. Судың
температурасы 49 — 53°С, ... ... 5 ... — Арыс
... ... ... минералды су көздері
ашылған. Төменгі бор дәуірі құмдарында
судың минералдылығы
1.7 г/дм3. ... ... иод, бор, фтор бар ... ... ... тереңдігіне
байланысты 46 - 83°С.
Шымкент қаласы Бадам — ... және ... — Ақсу
жер ... ... ... ... ... мен тоғандары. Облыста
27 бөген мен тоған бар. Шағын
бөгендер мен тоғандар Түркістан ауданында
көп кездеседі.
Облыстағы суқоймалар 1927 — 92 жылдар ...
... ... ... ең ... — ... бөгені 1965 жылы
іске қосылған. Ол Сырдария өзенінің ...
... 5200 млн. м- ... 6000 м, ... 28,2 ... және ... шаруашьшығындағы
маңызы жағынан екінші орында
тұрған Бөген суқоймасы 1967 жылы іске ...
Арыс ... ... ... 370 млн. м\ ... 5400 ... ... Қазақстан
облысының топырағы, өсімдігі және
жануарлар дүниесі
Топырақ жамылғысы табиғаттың зоналық
заңына сәйкес
таралатындықтан аумағында биік ... ... ...
... тау ... ... және сұр ... жалғасып, терістік
және терістік-батыс аймақтарындағы жазықтарды
сүрқұба, ескі
аллювиалды ойыс жазықтарды тақыр және
... ... ... ірі ... ... ... ... мен Батыс Мойынқұм)
алып
жатыр. ҚР Ғылым академиясының О.Оспанов
атындағы Топырақтану
институтының көпжылдық ғылыми-зерттеу
жұмыстарының
нәтижесінде облыс аумағында 130-ға жуық
топырақ
түрлері мен ... ... ... Жалпы облыс жерінің
топырағы екі топқа
бөлінеді: 1. Тау топырақтары. 2. Тау аралығындағы
аңғарлардың, тау ... т.б. биік және ... ...
... ... аймақтар облыстың біраз жерін алып
жатыр. Осы таулы аймақтың бір ерекшелігі
биіктігі мұхит
деңгейінен 4000 метрге жақындайтындықтан
топырақ климаттық
зоналардың таралуында биік ... ... заңы
орын ... тау ... ... ... көбейіп ауа райы суыта
түседі.
Міне осыған байланысты таудың төменгі
етегіңдегі шөлді-дала
белдеуінен (теңіз деңгейінен 250 —350 м)
таудың биік 3500 ... м ... ... ... ... ... белдемдері
кездеседі, олардың топырақ өсімдік жамылғылары
да
жануарлар дүниесі де әр ... ... ... ... ... ...
белдемдік заңы байқалатын
сонау терістік тундрадан оңтүстіктегі
шөл зоналарына дейін
мыңдаған шақырым қажет болса облыс аумағындағы
Батыс Тянь-Шань
тау етегінен биік ... ... 3 — 4 ... ... ... ... кездесуі
ғажап дүние,
табиғаттың осындай ерекшелігін түсіне
білген ғалым,
Орта Азия университетінің профессоры
А.Л. ... ... ... осы ... ... қорық
ұйымдастыру мәселесін алға қойған. Бұл
ұсыныс сол
кезде Мәскеуде Орталық органдарда қызметке
араласа бастаған
Т.Рысқұловтан қолдау тауып, 1926 жылы Қазақстанда
... Аксу ... ... ұйымдастырылды. Сонымен осы
таулы белдеуде
таудың шалғындыдалалы альпілік, субальпілік,
таулыдалалық
альпілік, таулы альпілік, таулы шалғанды
роморфты субальпілік
және таудың күңгірт түсті субальпілік
топырақтары ... ... 132 мың ... яғни ... жерінің
1,1
пайызын алып жатыр. Орта таулы аумақтарда
таулы орманды,
таулы-бұталы белдеулерде күнгірт ... ...
ашық ... ... ... 575 мың ... ... жерінің 4,7
пайызы болады. Ал аласа таулар мен оларға
жалғас
етектерінде таудың сүр топырақтары түзілген.
Олардың
көлемі 186,8 мың ... ... ... 1,7 ... ... ... ... топырақтар
көлемі 894,8 мың гектар
жерді алып жатыр, ол облыс жерінің 7,5 ...
... ... тағы басқа биік және ойысты
жашқтардың топырақтары. Таулы аймактарға
қарағанда бұл
топырақтардың түрлері мол. Бұл топтағы
топырақтар ішінде осы
аймақтарға тән ... ... ... Тау етектерінің
биіктеу жазықтарының қара коңыр, қоңыр
және сұр қоңыр
топырақтарының көлемі 78,4 мың гектар,
облыс жерінің ... Тау ... ... ... ... және ... сүр
топырақтарының көлемі 1021,4
мың гектар, облыс жерінің 8,4 пайызы. Тау
етегіндегі төменгі
жазықтардың оңтүстік және терістік ашық
сүр ... ... ... мен биік ... ... ... биік шөл жазықтарының
сүр
құба топырақтары 2390,7 мын гектар — 19.5
пайызы, оның ішінде
біршама ойпатты жерлерде тақырлар мен
... ... ... шалғынды. шағынды-батпақты топырақтар
кездеседі. Біраз
жерлерді белдемаралық топырақтар жатыр.
Оның ішінде ... ... ... топырақтар көлемі
193.Д мын
гектар, облыс жерінің 1,6 пайызы: ел зонасындағы
сортаң
топырақтар, ... 539.7 мың ... — 4.5 ... ал ... ...
... көлемі 45.3 мын гектар — 3,8
пайыз. Өзен бойларының топырақтары 300,9
мын гектар — ... сұр ... ... ... ... ... мың ... —
9,5 пайыз болса, шөл белдеміндегі құмды
топырақты жерлер 2486,1 мың гектар — 20,6
... ... ... ... яғни ... ... аумактарындағы
топырақтар көлемі 11108,7 гектар жерді қамтып,
облыс
жерінің 91,5 ... алып ... ... ... ... емес ... биік
таудағы мәнгі
қарлар мен тұздар, қатты тау жыныстары,
көп мен ... ... ... ... ... 150 мын ... — ... Ал бұл
топырақтар орналасу жағдайларына, табиғи
ылғалмен қамтамасыз етілуіне немесе
қолдан суару
мүмкіншілігіне қарай ауыл шаруашылығының
салаларына
пайдаланылады. Мысалы таудың биік ... ...
... ... ... ... орта және аласа
таулы белдеулерде жер бедерлерінің ыңғайына
қарай жайылым,
шабындық жеміс ағаштар, тағы ... ... ... ...
... таулы аумақтардың етектеріндегі ылғал
жеткілікті
болғандықтан бұл белдеулер тәлімі (богара)
егістерге
пайдаланылады. Таулардың төменгі етектеріндегі
жазықтарда
ылғал жеткіліксіз, негізінен суармалы
егістіктер үшін
ыңғайлы. Бұл ... су ... ... болған
жағдайларда мақта дақылы, бау-бақша жемістері,
көкөніс,
матазығындық шөптер, т.б. өсірідеді. Ал
өзен бойларындағы
көне атлювиавды шөл белдеміндегі жазықтарда
жоғарыда ... қоса ... ... Жашы облыс көлеміндегі
жартылай
шөл, шөлді алқаптар негізінен жайылым
ретінде пайдаланылады.
Өсімдіктері. Облыс жерінде Қазақстандағы
өсімдік түрлерінің
жартысынан ... ... ... 8 мыңдай болады. Оның
1 — 1.5 мындайы — ... 2,5 — 3 ... — ... жуығы —
қына, 500-ге жуығы — мүк тәрізділер және
... ... — ... ... өсімдіктер. Бұл
өсімдіктердің шамамен 250 түрі тек қана
облыс
жерінде ... ... ... тән 10 — ... ... ... осында өседі:
физандра,
рафидофитон, жалған шөлмасақ жалған шандра,
бочанцевия.
Тобылғы гүл, канкриниелла, Онтүстіктің
қазіргі ... ... ... ... Сол ... ... ... құрамына реликг
түрінде кездеседі.
Облыс аумағындағы өсімдіктердің таралуы,
түрлері мен
эндемиктердің топтасуы биологиялық экологиялық
эволюциялық ерекшеліктеріне байланысты
болып келеді.
Облыс жерінде құрғақ субтропикалықтан
... ... ... ... дейінгі Солтүстік жарты
шардағы барлық табиғи аймақтардың сарқыншақтары
кездеседі.
Облыстың жазық бөлігі Иран-тұрандық ботаникалық-географиялық
аймақтың 2 провинциясының құрамына кіреді
(жоңғар-солтүстік
тұрандық және оңтүстік ... ... ... ... ... жерінде.
Облыстың терістігіндегі
Бетпақдаланың өсімдіктері алуан түрлі.
Тастақ жерлерге
петрофюті сериялар тән болса, кейбір
саз ... ... ... кең тараған. Бұл
жерлердегі негізгі доминанттар — сұр
жусан. бұйырғын қара
баялып тасбұйырғын, көкпек, сонымен қатар
тұран жусаны ... ... ... қара ... және т.б. ...
Шу ... ... алабымен шектеседі. Бұл
жазықта аса тұзды-гипергалофитті шөлдер
мен сорлар ... Бұл ... ... доминанттар —
жалмаюсұлақ, жапырақты сорканбақ төбесораң,
қызыл
соран, сарса-заң ... ... ... мен көрмектің
түрлері
де кең тараған. Шу өзенінің сол жағалауында
тек өзіне тән
өсімдіктері бар Мойынқұм жатыр. Мұндағы
негізгі
доминанттар — ... қоян ... ақ ... ... ... ... мал
... құмдарда
жусаннын түрлері, ебелек пен изен өседі.
Онтүстік тұрандық шөлдер Қаратаудың
күнгей беті мен Батыс
Тәңіртау ... ... ... Сарыағаш
ауданына дейінгі кеңістікті алып жатыр.
Бұл шөлдерді
үлкен 3 топқа бөлуге болады: жазықтық,
тау етегі мен
бөктерлеріне тән адырлық ... мен ... ... ...
... саванналар, сонымен қатар өзен анғарларына
тән өсімдіктер. Жазыктық шөлдерге Қызылқұм
жатады. Мұндағы
негізгі эдификаторлар (өсімдік жамылғысындағы
басым
түрлер) — ақ сексеуіл, рай басты ... ... ...
... ... және ... эфемероидтар. Адырлық
шөлдерде эфемерлер мен эфемероидтар,
астық тұқымдастар
болады. Бұл ... тән ... ... ... қияқ өлең,
қаудың түрлері және қызғалдақ мерендера,
шырын, шикылдақ,
шөлмасақ фломис, көбен құйрық сияқты
эфемероидты шөптесін
өсімдіктер. Олардың ішіндегі ерекшесі
— ... ... ... 100 ... метр ... 18 — 20 ... ... шөпті жартылай
саванналар немесе
эфемеретум едәуір жерді алып жатыр. Өсімдік
жамылғысының
негізін қалайтындар жуашықты қоңырбас,
қоңырөлен мен раң,
олармен қатар ... — ... ... ... сор ... ... бидайық
және жаман арпа. Мамыр
айының екінші жартысында эфемероидтар
толысады да жаздың
ортасында күйіп кетіп топырақ жаланаштанып
қалады.
Өзен аңғарларына тән ... ... ... ... экологиялық
қатарлар түзеді. Сарысу мен Шудың
төменгі ағысында қалың тоғай жоқ. Бұл
жерлерде — жынғыл
қамыс, шеңгел мен ... ... ... ... жерлерде
қарабарақ, төбесораң, сарсазан кең тараған.
Қалын тоғай
Сырдарияның анғарында көп. Судың жағалауы
торанғыл талдар,
жиде, итмұрын тұнып тұрған ну ... ... ... ...
— шығыстық жібілген, шырмауық бар.
Тоғайдың шетінде ірі астык тұқымдастар
— қамыс,
баттауық және кендір, жантақ және қызыл
мия қалың
өскен. Облыстағы ... ... ... мен ... ... ... жер
бедерлерінің өсімдік
жамылғысының құрылымы өте күрделі келеді.
Таулардағы
өсімдік тұқымдастарының түрлері мыналар:
әр түрлі шөптесін — ірі астық тұқымдастардан
тұратын жартылай
саванна;
ксерофильді ... ... мен ... (бадалдар);
жапырақты жемісті орманлар:
су бойындағы бұталар мен ормандар (тоғайлар);
арша ормандары мен сирек ормандар:
таулық балалар;
бұта-шідіктер — ... ... және ... ... шөпттер
мен бұталардан тұратын фриганоидтар;
әр түрлі биіктік белдеулеріндегі таулық
... ... ... ... ... жерлерде кездеспейді.
Таулық әр түрлі шөптесін — ірі астық
тұқымдастардан тұратын
жартылай саванна теніз деңгейінен 600
м-ден жоғарыда
кездеседі. Шөптердің ... 1 ... ... ... ... ... ...
арпа, бозшағыл және кәдімгі тарғақшөп,
қызыл от, бидайық
сияқты шалғындық астык-тұқымдастар құрайды.
Өсімдік
жамылғысының жоғарғы деңгейін әдетте
сасырдың
түрлері, штубендорфия, жүрек жапырақты
рауғаш, ... ... ... ... ... ... ... түзетіндер — жұпаргүл,
астрагалдар, самаркандық
салаубас, өлмесшөп, көбенқұйрықтың түрлері
және т.б. ... түр ... ... ... Бұл өсімдік
тұқымдастарына — итмұрындар, тәңіртаулық
ұшқат,
алмұрт жапырақты түйесіңір, шиелер жатады.
Бұл тұқымдастың
түрі өте көп — 100 шаршы метр жерде 50-ден
... ... (2000 ... ... — ... ... ... қызыл-от, андыз, таран,
рауғаш, итмұрын, шие
және бадам кездеседі.
Ксерофильді сирек ормандар мен ... ... ...
... Тәңіртаудың аласа бөктерлерінде (Машат,
Дәубаба,
Боралдайтау, Қазығұрт) шоғырланған. Бұл
бірлестіктер
терең сайлар мен адам аяғы баспаған, өзіндік
микроклиматы
бар жерлерде ... ... ... — Сары ... ормандары.
Өз алдына жеке бірлестік түзетін тағы
бір
түрі — тау пісте. Бадалдың ең ксерофильді
... — ... ... Бұдан басқа Түркістан доланасы,
регель
алмұрты, семенов үйенкісі, ұшқаттар, итмұрындар,
шиелер,
парсы ... ... ... ... ... қылша кездеседі.
Олардың ішінде Қызыл кітапқа енгендері
де бар, олар — жабайы
алма, жабайы өрік, жабайы ... ... ... ... ... ...
немесе көтреңкі. Бадалдың флористикалық
қанықтығы (тұр құрамының байлығы) 100 шаршы
метрде 75
түрі кездеседі. Шөптесін өсімдіктерінің
құрамында жартылай
саваннамен ортақ түрлер көп. Осы екі ...
... ... ... ... — ... ... немесе лепидолофалар,
піскем жуасы, грейг
қызғалдағы, көкшіл цикылдақ ақ, жолақты
... ... ... ... ... ... ... табанындағы сулы немесе
құрғақ арналарда
өседі. Негізгі орман түзуші түрлер —
түркістан доланасы
мен жабайы алма. Олармен бірге өрік, жоңғар
доланасы, сары
долана, ... ... ... қара тұт, ... ... ... ... бұталар
мен ормандар (тоғайлар) Қаратау мен Батыс
Тәніртаудың сайжыраларында ағып жатқан
үлкенді-кішілі
өзен-сулардың бойында болады. Ен ... ...
ак тая, ... ... блек ... ... ... қатар талас терегінің
ормандары. Тау
өзендерінің бойында бірқатар сирек, реликт
түрлер
кездеседі. Боралдай, Ақсу. Дәубаба өзендерінің
бойында
соғды шағанынын ормандары, ал Қаратау
мен ... ... ... жабайы жүзім сақталған. Батыс
Тәңіртаудағы
өзендер аңғарында Тянь-Шань қайыңы мен
талас қайыңының
ормандары кездеседі.
Арша ормандары мен сирек ... үш түрі бар:
... ... зеравшан аршасы, сауыр арша және
кдра арша немесе
Түркістан аршасы. Кең тарағаны — қызыл
арша, ол 1200 — 2000
м ... ... ... ... Қаратау мен Машаттағы
кішкене "арша аралдары" бұл түрдің
бұрын кең тарағанын
көрсетеді. ... арша ... ... 1600 — 2500 ... белдемде,
ғы Қара арша 1700 — 3000 м
биіктікте тараған.
Таулық далалар Кдратау мен Батыс Тәңіртаудың
көптеген
белдемдерінде кең тараған. Негізгі ...
— қау мен боз және ... ... де елеулі рөл атқарады.
Тау беткейлерімен жоғары
көтерілген сайын бетегелі-бозды шөптесін
өсімдіктер көбейе
түседі.
Қаратаудың далалық формациялары құрамы
мен құрылымындағы
өзіндік ерекшелік ... ... ... ... жататын бұталардың
—
тобылғы, бал қарағаны, тобылғы гүлдің
болуы.
Тау беткейлеріндегі бұталар да Қаратау
мен Батыс Тәңіртауда кең
тараған. Ал ... ... ... ... жерлерде, өзен
анғарларында қалың шеңгел кездеседі.
Тауларда өз алдына
калын болып шие, ... ... ... ... ... ... қара арша,
тобылғы гүл мен қылшалар кездеседі.
Фриганоидтар немесе ... ... ... ... ... мейлінше
толық кездесетін тікенекті бөстек
тәрізді, ксерофильді тікенекті шөптесін
өсімдіктер
қауымдастығы. Олар теніз денгейінен 1000
— 2700 ... ... ... ... ... реликт, әрі сирек түрлер
болып табылады да,
"Қызыл кітапқа" кірген. Олар — Культиасов
шренкиясы, тікен
жапырақ, әулие-аталық трихантемис, ...
... ... лепидолофа, мыңжылдық көбен
құйрығы, таусағыз және т.б.
Батыс Тәніртаудың қыраттарында теңіз
... 1700 — 2400 ... ... ... одан ... (2300 — 2800 ... шалғындар,
2800 — 3500 м аралығында — криофитті
альпілік шалғындар таралған. Таулы шалғындарда
кең тараған
түрлер — шалғындық түлкі-құйрық бидайық,
кәдімгі ... ... ... ... ... ... шалғындар жатаған
аршалар белдемінде
тараған. Шалғындык астық тұқымдастарға
жататын түрлер
шалғындық ... ... ... ... қымыздық
маралоты және т.с.с. қосылады. Қазақстанның
"Қызыл
кітабына" енгізілген Қоқан моринасы
мен іріжапырақты
медиазия субальпілік шалғындардың құрамында.
Альпілік
шалғындардың тұр құрамы бөлек, олар ...
... ... ... ... ... ... доминант
болып келетіндері — жіңішке кобрезия
немесе күйген бас,
доңызсырт, сарғалдақтар, тасжарғандар,
көкгүлдер және ... ... ең биік ... (3500 — 4200
м) ... мен ... — ... ... топтар
кездеседі. Ен жарқын өкілдері болып табылатындары
— үш
сала вальдгеймия, ... ... ... ... от ... жері өте
көне ... және өркениет ошағы болып
табылады. Бұл әрине өсімдіктер дүниесіне
тікелей әсер
өткен, әсіресе Қаратаудығ күнгей беткейіндегі,
Сырдарияның
бойындағы қалың орман, тоғайлар ... ... ...
... ... ... ... болып
табылады. Облыстың жер аумағы Н.Вавилов
айқындап кеткен
"Орта Азиялық мәдени ... ... ... белігі
болып
табылады. Ондай дақылдарға қызыл бидай,
арпа, күріш, алма,
өрік, ... және т.б. ... ... ... ... ... 176 түр енгізілген
бұл Қазақстандағы сирек
өсімдіктердін 45%-ы.
Облыстын табиғи ... — олі де ... ... ... ... ...
Мұнда жемшөптік (малазықтық), дәрілік,
азык-түліктік, эфирмайлық және т.б. пайдалы
өсімдіктер
көп-ақ. Олардың ішіндегі дәрмене жусан,
жабайы алма, жабайы
өрік, алша, тау ... ... ... ... ... табиғи
популяциялары ғаламдық маңызды генофонд
деп танылып отыр.
Жануарлары. Облыстың ... ... ... ... өте бай.
Онда ... 1400-ге
жуықтүрлері кездеседі. Ал балықтардың
8 түрі.
қосмекенділердің 3 ... ... ... ... ... ... астам
түрі, сүткоректілердің 8 отрядына
жататын 50-ден астам түрлері мекендейді.
Жоғарыда айтылғандай, күстардың 128 түрі
облыс жерінде үялайды,
ал 38 түрі тұрақты мекендейді, 24 түрі ...
... 85 ... ... ... ... бойынша оңтүстік суларында,
Шардара бөгенінде
жайындар, сазан, майшабақ, табан ... ... ...
... ... ... ... Қосмекенділер класы бойынша
шөлді-далалы жерлерде құрбақа, сулы жерлерінде
жасылкөл
балықтары кездеседі. Таулы аймақтарда
бақалар 2800 м
биіктікке дейінгі ендіктерде тіршілік
ете ... ... ... ... ... 9-ға
жуық түрлері кездеседі: ұзынсирақ сығыркөз,
сүр кесіртке,
сарлан, дала тасбақасы, жыланкөз кесіртке.
Жыландардың 6
түрі кездеседі: оның ішінде оқжылан, карашұбар
жылан, ... ... ... ... — улы ... қалқанбас
шұбар жылан, сарыбас жылан, сарықарын
жылан улы емес
түрлеріне жатады. Сарлан, оқ жылан, төрт
... ... ... ... ... ... кітапқа" енгізілген.
Мұнда құстардың 240-тан астам түрі кездеседі.
Оның 14 түрі
Қазақстан "Қызыл кітабына" енгізілген.
... ... ... ... бүркіт, жылан жегіш, ителті, лашын,
ақ
дегелек, кіші құған, ... ... ... ... ... мекендейді.
Облыс жерінде сүт қоректілердің 8
отрядына жататын 50-ден аса түрлері мекендейді.
Көпшшігінің кәсіптік мәні бар, 1996 ... ...
... ... ... ... ... "Қызыл кітапқа" енген
көк
суыр Батыс Тянь-Шань тау жотасында шағын
аймақта ... ... ... ... қайырмайтындар
тобынан жабайы шошқаны таулы беткейлерден
"Қызыл кітапқа"
енген күйіс қайыратын арқар, тау ешкі,
елік және маралдарды
жоғары ендіктер мен ... ... ... кездестіруге
болады. Казіргі таңда аркар, марал, еліктердің
саның сақтап
қалу және көбейту мақсатында трансплантациялау
... ... ... ... ... отрядынан Батыс Тянь-Шаньдық
қоңыр аюдың 60 — 70-ке
жуығы мекендейді. Бұл аю Қазақстанның
"Қызыл кітабына"
енгізілген. ... ... мен қар ... ... ... 10—15 жұбы
... Ілбіс
халықаралық табиғатты қорғау орталығының
"Қазақстан
Қызыл кітабына" тіркелген. Түркістан
өпеусінін де, бұталы,
ағашты атқаптардан сусар тұқымдастарынан
күзен мен борсықты
да кездестіруге болады.
Далалы, ... ... ... ... қасқыр, түлкі, т.б.
андардың саны артуда атады. "Бұрыңғы
Мырғалымсан" (Кеңтау),
Ашысан өңірінен түсті метал шығады, ол
Шымкент қорғасын
зауытына тасымалдап ол ... ... ... ... ... үсті
металдардың түрлерін алады. Қаратау
өнірінен Созақ ауданйныа территориясынан
Сайрам ауданынан
және Отырар ауданындағы Қызылкұм шөлінен
уран рудасы өдіріледі,
Туркістаннан гипс, Ақтастан ... ... ... Сазтөбеде
түсті әк, цемент өнімдері өндірілгеді.
Ленгірден қоңыр көмір, Дарбаза мен Жылғадан
саз балшық өнімдері
шығады.
Табиғат бұл адамзат қоғамының
өмір сүру және ... ... Өнім ... және ... ... ...
... табиғи ресурстарының
әртүрлі түрлерін пайдаланады. Табиғат
пен қоғамның әрекет ету
мәселелерінің ішінде ... ... ... ... ... ... жақсы
жағдайда сақтау қоғамның бірте - бірте
көбейіп келе ... ... ... ... ... ету болып табылады.
Жоғарыда аталған мәселелерге байланысты
адамды қоршаған ортаны
қорғау және табиғатты ... ... ... туындады.
Адамды қоршаған орта адамға қатысты сыртқы
болып табылатын
табиғи , табиғи – ... және ... , ... мен ... жиынтығын
қамтиды, адам олармен өз іс әрекетін жүзеге
асыру
процесінде өзара қарым –қатынасқа түседі.
Бұл ұғымға
адамдар өмірінің қамсыздандырылуы мен
өнім өндіру әрекетінің
аясы ... ... ... жағдайы қамтамасыз ету , оны
антропогендік әрекеттің жағымсыз ықпалдарынан
қорғау
табиғатты қорғаудың маңызды міндеті
болып табылады.
Табиғатты қорғау бұл адам әрекеті мен
... ... ... ... қолдауға бағытталған , табиғи
ресурстардың
сақталуы мен қалпына ... ... ... , ... нәтижесінің
табиғат пен адам денсаулығына тікелей
және жанама әсерін ... ... ... кезеңде қоршаған
ортаның жағдайына екі түрлі факторлар
тобы шешуші түрде ықпал етеді. ... ... ...
және оның ... қоғамының өндірістік қызметі
алғысындағы көрінісін
қамтиды. Екіншісі демографиялық аспектілерді
қарастырады
және жер бетіндегі тұрғындар санының
көбеюі мен
урбанизацияны ( қала тұрғындары санының
... Бұл ... ... алғанда өндіргіш күштердің
даму қарқынына тікелей ықпал жасайды,
ол, өз кезегінде,
табиғи ... ... ... ... және ... ... ... ластануына
әкеліп соғады
0100090000037400000002001c0000
Қоршаған ортаны қорғау негізгі факторларының
... ... ... ... ... ... мен ... технологиялардың
мүмкіндіктері арасындағы динамикалық
тепе-теңдіктің өзгеріске
ұшырауының нәтижесі болып табылады. Қоғам
мен табиғат
арасындағы қарым-қатынас негізіндегі
біртұтас жүйеге
келтірілген ... ... ... ... ... ... ... Олар қоғамдық
қажеттіліктерді
қанағаттандыру мақсатында табиғи ресурстардың
әртүрлерін
мақсатқа сай пайдалануға бағытталған
ғылыми-тәжірибелік
ережелердің жиынтығын ... ... бұл ... адамзат
қоғамының өмір сүруі мен
тіршілігі үшін қажетті табиғи денелер
мен табиғат құбылыс тары.
Басқаша ... ... ... ... ... ... ... сәйкес өндіру
және тұтыну құралдары ретінде
пайдаланатын табиғи компоненттер, табиғи
ресурстардың
классификациясы оларды олардың таусылуы
және қалпына
келтірілуіе сипаттайтын көрсеткіштер
мен белгілер ... ... ... ... пайдаланудың шегін
білдіреді.
Таусылатын табиғи ресурстар қорлары
өндіру әрекетінің
нәтижесінде таусылуы мүмкін табиғи ...
... ... ... үш түрге бөлінеді:
1)Қалпына келтірілмейтін жердегі ұзақ
эволюция процесінің
нәтижесінде қалыптасқан рудалы және
рудалы емес пайдалы
қазбалар, минералды шикізат ресурстары
2)Салыстырмалы түрде қалпына ... – ... ...
үшін
ұзақ уақыт аралығы қажет ресурастар:
оларға сондай –ақ
жойылып бара жатқан жануарлар мен өсімдіктер
популяцияларын қалпына келтірудің шектеулі
мүмкіндіктері кіреді
3)Қалпына ... ... тірі ... ... мен ... ... ... шикізаттың
жекелеген түрлері кіреді
Таусылмайтын ресурстар жерге қатысты
алғанда сыртқы болып
есептелетін табиғи процестермен байланысты
табиғи
ресурстар
түрлерін қамтиды.
Таусылмайтын ресурстар үш ... ... ... - жер
мен ... ... қарым – қатынасына
байланысты: күннің энергиясы, жел энергиясы,
атмосфералық
ауа.
Су ресурстары – дүниежүзілік мұхит сулары
Космостық ресурстар – ... тау ... ... ... ...
... ... ресурстарды пайдалану процесінде
олардың көпшілігі
ресурстық цикл деп аталатын күрделі айналымға
түседі.
Ресурстық цикл ... ... бір ... немесе
заттар топтарының өзгеруі мен оларды
адам пайдалануының
барлық ... ... ... орын ... ... әдістемесінде
ресурстық цикл концепциясы маңызды болып
табылады. Ол неғұрлым толық ( қалдығы
аз) ... және осы ... ... ... ... ... ... білдреді.
( мысалы техникалық
суды өнеркәсіпті кәсіпорында бірінші
рет пайдалану).Жабық
өндірістік цикл дегеніміз өндірістік
қалдықсыз немесе
қалдығы аз түріне ұмтылу.
Өндіріс қалдықтарын қысқарту, табиғи
... ... ... ... ... стратегиясын
іс жүзіне асыру процесінде жүзеге асырылады.
Адамзат қоғамының минералды – шикізат
ресурстарын пайдаланбай
өмір сүруі мүмкін ... ... ... ... ... жатады. Ал
бұл олардың
көпшілігінің қорларының уақыт өте келе
толығымен таусылуы
мүмкін ... ... – ... ... – шикізат базасына
бай аздапған
елдердің бірі. Әлемдегі алынатын 55 түрлі
... ... ... 29 –ы ... Қазақстанда 39 –ы алынады.
Салыстырмалы түрде алсақ жоғар көрсеткіштер
тек
Ресейде – 49, Қытайда – 45, Австралия және
АҚШ – 42,
Бразилия – 41 ... ... ... ... мен ... газ ... бойынша
республика әлемі елдерінің
бірінші ондығына кіреді, мұнда тас және
қоңыр көмір, темір,
хормит, қорғасын, мырыш, мыс, уран және
сирек кездесетін
металдар т.б. ... ... ... түрлерін өндіру, қайта
өңдеу және
байыту процесінде литосфера мен тұтас
қоршаған орта жағдайына
неғұрлым мұнай, табиғи газ ... ... ... ... 197
мұнай және газ кен орындары, олардың ішінде
102 мұнай, 29 газ конденсаты, 30 мұнай –газ
конденсаты, 6 ... 11 газ ... және 12 газ кен
... ... ... кен ... ... тоннасы, ал газдың
анықталған қорлары
3 трлн. Текше метрді құрайды. Негізгі мұнай
мен ... ... ... ... ... Онда мұнайдың 90,4%
және газ конденсатының 100% өндіріледі.
Бұл регион
Қазақстан ... ... ... ... ... ... ... қатарына жатады.
Тау –
кен өндіру өнеркәсәбәнің мұнай ... ... жеке
... да ... ... ие ( 2030 ... қарай мұнай
өндіруді жылына қарай 150 млн.т – ға дейін
жеткізу
болжамын есепке алғанда).( 13 сурет
Тас көмір мен қоңыр көмір өндірудің де
... ... ... ... ... негативті әсер
ететін отын ресурстарының басқа түрлерінің
ішінен уран
рудаларының ірі кен орындарын атап өтейік.
Сондай ақ темір , марганец , хром , ... , ...
... ... , ... , ... тастары , мен
минералды шикізат ресурстарының басқа
да түрлерін өңдеумен
және қайта өңдеумен байланысты ... ... ...
... ... ... әсер етеді.Осылардың
барлығы қоса алғанда ландшафтар табиғатының
литогенді
ортасын қорғау жөнінде тиімді шараларды
қолдануды талап
етеді.
Жер қойнауларын ... ... ... ... ... ... және ... емес
пайдалы
қазбалар түрінде неғұрлым толығымен
айырып алуды қамтамасыз
ететін шаралардың жиынтығын қамтиды.
Жер қойнауларын қорғау
жөніндегі ... ... ... – ақ ... ... ... ... көрініс
табуда
жоюын қамтиды.
Осыған байланысты пайдалы қазбалардың
кен орындарын кешенді
түрде өңдеу , ... ... ... , ... , ... кезінде шығынды
жан–жақты жоюға ұмтылу жер
қойнауын эксплатациялаудың басты қағидасы
болуға тиіс.Бұл
шығындар неғұрлым аз болған сайын, соғұрлым
көп пайдалы
қазбалар болашақ ... ... ... жер қойнауында
қала
береді .
Тау–кен өндіру өнеркәсібі қоршаған ортаға
жан–жақты әсерін
тигізеді .бұл рельефтің өзгеріске ұшырауынан
,
карьерлердің , ... , ... ... және тау жыныстарының
құлауынани көрінеді.Пайдалы
қазбаларды өндіру топырақ , ... , су ... ...
... сулық режимінің жағдаййына әсер
етеді.Мұның үстіне өсімдіктер мен жануарлар
тіршілігінің
мән жайлы түбірімен өзгереді.Пайдалы
... ... ... ... ... , техногендік аномалиялардың
пайда болуына
әсерін тигізеді.
Өндіру және қайта өңдеу процесінде пайдалы
қазбаларды шала алу
минералдарды–шикізат ресурстарын эксплутациялаудағы
басты
кемшілік болып ... ... ... ... ... рудаларды
байыту кезінде алынған шикізаттың 10-20%
ғана пайдаланылатыны
ал80-90% ... ... ... ... ... ... тау ... түрін білдіреді.Концентраттарды
балқыту
процесінде материалдың пайызына жуығы
шлаққа айналады.
Байыту фабрикаларында өңдеу процесінде
минералды шикізат көп
жұмсалады.Руданың гегізгі ... ... ... ... ...
да , су мен жел ... ... кетеді.Қосалқы пайдалы
компоненттердің
жалпы құны көбінесе негізгі түрдің құнынан
жоғарғы болатынын
ұмытпауымыз тиіс. Өндірістік қалдықтарды
қайтадан
эксплутациялау үлкен экологиялық және
басқа да
қиыншылықтармен ... және ... ... ... ... қалпына
келтірілмейтін табиғи ресурстар
үлкен шығынға ұшырайды.
Қалдықсыз кен қалдығы аз өндірісті жасау
жер қойнауының
байлықтарын неғұрлым толық пайдалануды
және ... ... ... ... ... ресурстарын рационалды
пайдалану және қорғау
негізінде келесі басымдықтар ... ... ... ...
технологиясын жетілдіру;
бос, өңделген жынысты пайдалану арқылы
кен орындарын кешенді
түрде өңдеу;
пайдалы қазбалар кен орындарын ... ... ...
... ... ... ұмтылу;
қажетті жағдайларда сирек кездесетін
минералды шикізаттардың
орнына басқа нәрсе қолдану;
тау –кен орындары игерілген жерлерді
... ... ... ... мен ... ... мен мән жайларын
реттейтін және олардың рациональды ,
кешенді
пайдаланылуына және экологиялық зардаптың
алдын
алуға ... ... ... ... қорғау
аясындағы тау –кен игеру қызметі Жер
қойнауы және жер
қойнауын пайдалану туралы Қ Р ... ... ... ...
... ... ... ауаның ластануы деп ауа
құрамының қалыпты жағдайын ауытқуын
айтады.Қалыпты жағдайда
ауа құрамында азоттың 78 ,03 пайызы, оттегінің
20,99 ... ... ... 0,04 ... және ... мен ... 1,0 пайызы
болады
Атмосфералық ауаның құрамы мен құрылысының
антропогендік
өзгеріске ұшырауы ландшафттардың барлық
... ... ... , ... беті және ... суларына ,топырақ
және
өсімдік қабатына күшті әсер етеді.Әсіресе
атмосфералық ауаның
ластануы адамдардың денсаулық жағдайына
аса күшті әсерін
тигізеді.
Атмосфералық ауаның құрамы мен құрылысының
... ... ... ... ... , атап ... , ... беті мен жерасты
суларына ,топырақ және
өсімдік қабатына күшті әсер ... . ... ... қорғау
мәселесінде 2 маңызды аспектіні бөліп
көрсетуге болады:
1 гигиеналық– адамдардың денсаулығы
үшін ауаның қалыпты құрамын
сақтау
2 экономикалық – ... ... пен оның ... ... ... және
... процесінде ауаға
ұшып жатқан пайдалы компоненттерді жоғалтудың
алдын алу.
Атмосфераны ластаушы көздер:
атмосфераға жанартау атқылау, шаңды борандар,
жергілікті өрттер
нәтижесінде келіп түсетін ... ... ... , ... ,
... ... үшін , ... автокөлік двигательдеріндегі
отынның жану өнімдерімен
ластану;
техногенез процесінің нәтижесінде өндірістік
кәсіпорындардың
қалдықтарымен ластану;
техногендік авариялардың және т.б. нәтижесінде
атмосфераның
радиактивті ластануы;
Жердегі атмосфераның негізгі ластаушы
көзі ... ... ... құрылғылар мен көлік құралдарының
қызметі болып табылады.Атмосфераға келіп
түсетін барлық
қалдықтардың жартысынан астамы соңғы
... ... ... ... қалалар
ауасының құрамында әрқашан CO, SO, HS, CI сияқты
зиянды және
улы газдар және т.б. ... ... ... әсер етеді,
соның өсуіне кедергі келтіреді,
өнеркәсіптік ғимараттар мен тұрғын үйлердің,олардың
құрылыстарының ерте бұзылуына әкеп соғады.
Қалалар,ірі ... ... ... ... ... ластануына байланысты
тікелей күн
радиациясының интенсивтілігі азаяды,
ол өз кезегінде ауаның
орташа тәуліктік және жылдық температурасын
төмендетуге әкеліп
соғуы мүмкін еді , ... ол ... ... ... жағу ... да
... ... ауаны жылыту нәтижесінде қалпына
келтіріледі.Қалалық және индустриялдық
ландшафттарда
көптеген жерлері ... ... ... ... сулы ... ... ...
ауаның абсолютті
және қатысты ылғалдылығы төмендегені
байқалады.
Өнеркәсіптік кәсіпорындар мен қала кварталдары
дұрыс
орналавстырмау ... ... ... жиі байқалады,соның
кесіріәнен
атмосфера одан әрі ластанады.Басқа да
литеорологиялық
элементтерге , атап айтсақ , бұлттылық
атмосфералық
жауын–шашын ,тұманға да антропогендік
факторлар ... ірі 19 ... ... ... ... ... РГП ... 2000
ж бақылауларының
негізінде сипатталады.Бұл кезеңдегі
Қазақстан
қалаларының атмосфералық ауасындағы
зиянды заттар өте
жоғары дәрежеде деп бағаланады.Формальдегидтің
орташа ... 3 ПДК ... , ... 2 ПДК ... ... азот ... 1ПДК
–ден жоғары.
Қазақстан қалаларының ауа бассейнін
ластаушы
көздер:формальдегид,фенол , азот диоксиді
,
көміртегі оксиді , хлорлы сутек , күкіртті
сутек және
шаң–тозаң .Бұл ... ... , ... ... ПДК ... 15 есе артық болып
отырады.адамдардың денсаулығы үшін экологиялық
қауіптілік дәрежесін осы заттар ... ...
... ... (NO2) ... қышқылының жарықта ыдырау процесінде
пайда болады, түсі–қызыл–қоңыр , тыныс
алу ... мен ... ... ... газы (СО) ... ... түрлерінің
негізінде жатқан ,автокөлік құралдарын
пайдаланукезінде де пайда болатын қосылыс.
Формальдегид, метанол( СН2О) –өткір иісті
, жанғыш түссіз газ,
смола және пластиктер , ... ... мен ... ... ...
алу ... тітіркендіреді.
Фенол,карбол қышқылы (С6Н5ОН) –хош иісті
спирт формальдегидтік
смолаларды , әртүрлі ... мен ... ... ... күйдіреді,ішкі
органдарды
зақымдандырады.
Хлорлы сутек(НСI) –өткір иісті түссіз
газ , тұз ... ... ... Атмосфераға хлорлы металдар
, органикалық
бояғыштар өндіру , терілерді қаптау мен
бояу кезінде
келіп түседі.
Тыныс алу ... ... және ... ... сутек (Н2S) –жүйкеге
өте күшті әсер ететін газ.Күкірт
қышқылын , ауылшаруашылық зиянкестеріне
қарсы ... ... ... ... ... ... қатты бөлшекті аэрозольдары.
Шаң–тозаң әртүрлі жағдайларда пайда
болады, кәсіптік
ауруларда туындайды.
Аталған заттар Қазақстан қалалары мен
... ... ... ... ... ... табылады,
олардың Қазақстанның бірқатар қалаларындағы
атмосфералық
ауасындағы концентрациясы ПДК жиілігін
1─5 есе арттырады.
Түсті металлургия , көмір ... ... , ... мен
... ... ... өнеркәсібі
атмосфералық ауаны ластауда басты роль
атқарады.
Қазақстан қалаларының ауа бассейнінің
ластауы әртүрлілікпен
сипатталады,ол қала көлемдерімен , оның
табиғи климаттық
жағдайларымен ... ... ... ... өндірісі көлемімен
анықталады. Бұл белгілер
қалалар мен ірі елді мекендердегі ауа
бассейндеріндегі
қосылыстардың сипаты мен көлемін сипаттайды.
Қалалар мен елді ... ауа ... ... дәрежесін
атмосфераның ластану индексі бойынша
есептеу қабылданған.
Атмосфераның экологиялық бұзылу дәрежесін
сипаттайтын
атмосфераның ластану индексі заттардың
қауіптілік класын ,
атмосфераны ластаушылардың биологиялық
әрекеті мен ПДК – ... кету ... қосу ... ПДН
–нен асып асып кету
жиілігі бойынша анықталады.Әдетте ол
бақылау орындарында
жиі кездесетін 5 түрлі ластаушыларға
арналған(АЛИ5)
Қазақстан территориялары ... ... ... ... ...
... жоғары болып
табылады.Бұдан басқа өндірістік кәсіпорындардың
қалдықтарының нәтижесінде Лениногорск
, Шымкент , Ақтөбе
қалаларында және автокөліктердің атмосфераны
ластау нәтижесінде
Алматы ... ауа ... ... ... Жезқазған қаласында
, Шымкент және Ақтау
қалаларында байқалады.Қазақстанның көптеген
қалаларында
формальдегидридтің , азот диоксидінің
фенолдың ... ... ... ... , ... мәліметтер Қазақстанның
ірі
өнеркәсіп орталықтары бойынша АЛИ көрсеткішінің
өсіп
келе жатқандығын ... ... мен ... ауа ... ... басты
себебі автокөлік
құралдарының қызметімен байланысты.
Атмосфера ластануының алдын алу көптеген
шаралардың
өткізілуімен байланысты. Олардың ішінде
барлық
өндірістік кәсіпорындарын тазалау құрылғыларымен
жабдықтауды, атмосфераға зиянды ... ...
... ... ... жаңа ... жетілдіру және оларды өндірістік
кәсіпорындарға енгізуді атап өтсе болады.
Қалалар мен өндірістік орталықтардағы
атмосфераны таза ... ... ... роль ... ... тұратын
өсімдіктерге ақ акация , тал , американдық
клею
және т. б. Жатады. Бұл ағаштарды жасыл
қорғаныш зоналарын
жасау кезінде ұсынған жөн.
Атмосфералық ... ... ... ... ... ... процестерімен
тығыз байланысты үлкен
мәселелерді шешу болып табылады.Оларға
... ... ... мәселесі
–қышқылдық жауын–шашын мәселесі
–озоносфераның бұзылу мәселесі
–космостық апаттарды ұшырумен байланысты
атмосфераның ... және ... ... күн ... ... және
оның
кері сәулеленуін космос кеңістігінде
ұстап тұру құрылымымен
сипатталады , соның нәтижесінде жер беті
жылынып,климаттың
өзгеруіне әкеп ... ... ... ... тыс ... ... ... кәсіпорындарының
өндірістік қызметімен және көлік құралдарының
жұмысымен
байланысты көміртегі қышқылы , метан
және парниктік
газдардың концентрациясы ықпал етеді.
Жер атмосферасының ... ... ... байланысты
климат өзгеруініңтенденциялары бекітілді.Ғылыми
тұрғыдан
техногенезбен байланысты жердегі климаттың
жылып кету
мәселесі шешілген ... ... – ... – ... көрсеткіші
РН–3,5 –4,5 –мен
сипатталатын атмосфералық жауын–шашын,
отынның әртүрлі
түрлерінің жану нәтижесінде пайда болатын
... ... ... (SO2NO) ... ... келіп
түсу нәтижесінде пайда болады.Химиялық
реакциялардың
нәтижесінде атмосферада күкірт және
азот ... ... ... ... , сондай–ақ биотаға
өте күшті зиянды әсер етеді.
Ауаның ластануына аймақтық мониторинг
жүргізу , өндірістік
кәсіпорындардың жұмысын ... ... ... жатады.
Атмосферадағы азон қабатының азаюы.Жердегі
адамдардың өмірін
сақтауда азондық экран өте маңызды роль
атқарады.Ол жер
бетіне ультракүлгін сәулелерінің өтуінің
алдын алады.
Озонның(О2)жоғарғы ... 20–25 ... ... азот қышқылы(NO4)
мен фреондардың әсерінен
озонның экранының бұзылуы байқалады.Қазақстан
территориясында озон қабатының техногенез
бұзылуы
байқалмайды.
Ғарыштық ... ... ... ... сынақтан өткізу және
«Протон» сияқты ғарыштық
аппараттарды ұшыру жер атмосферасының
жоғарғы қабатының
бұзылуына әкеп соғады.Ол жер режимінің
,ауа ... ... ауа ... ... ... параметрлерінің
ракетаның ұшу траекториясына жақын жерде
уақытша (2-3күн)
бұзылуынан көрінеді.Алайда ,Қазақстан
территориясындағы
«Байқоңыр» космодромынан ластануында
қандай да болмасын
мәнді бұзылулар байқалмайды.
Қазақстанда жергілікті ... ... ... ... ... өндірістік
технологияны жетілдіру
және өндіріс пен көлік құралдары қалдықтарының
көлемін
қысқарту негізінде шешілуі тиіс.
Су ресурстарын қорғау және ... ... ... үшін
... ... мәселе болып
табылады.табиғаттағы су айналымының
арқасында
жердегі су ресурстары таусылмайды.Алайда
планетамыздың
кейбір бөліктерінде табиғи жағдайлардың
жағымсыз болуына
байланысты тұщы су ресурстары жеткіліксіз.бұған
қазақстан
Республикасы территориясының ... ... ...
... және ... ... жағдайларына су
ресурстарының өте тапшылығымен сипатталады.
Қазақстан біздің планетамыздағы су ресурстары
жетіспейтін
азғана региондардың қатарына ... Ол тұщы
су ... ТМД ... ... сумен аз қамтамасыз етілген
елдердің қатарына жатады.
Бұл территорияда су ресурстары әркеркі
орналасқан және
бастаулары республика шекарасынан тыс
жерде жатқан
транзиттік өзендерден тұрады.Оңтүстік
... ... және ... ... тұщы сумен көбірек
қамсыздандырылған.
Республиканың басым бөлігінде адамдардың
өндірістік әрекетінің,
су ... және ... ... және ... да ... ... ... суға деген
тапшылық байқалады.
Қазқстанда 85 мыңнан астам өзендер мен
уақытша су көздері бар.
Олардың ішіндегі ... 8 ғана ... 800 ... ... ... Есіл,
Тобыл, Орал, Сырдария ,Шу , нұра торғай
өзендері. Қазақстандағы сегіз мың өзен
ғана он ... ... ... ... Ертіс , Сырдырия ,іле
,
Шу) трансшекаралық өзендер болып табылады.
Және Қазақстанға
шекаралас мемлекеттерден ... ағын ... ...
... 1673 ,9 ... ... ... бар.
Республика территориясында 47 мыңнан
астам көл бар, олардың
көпшілігі (8 мыңнан астамы) ... қар ... ...
... құрғап кетеді.
Қазақстандағы жер беті суларының көлемі
жылына 89,5 текше метр
шақырымды құрайды.Соңғы жылдары оның
көлемі көрші
мемлекеттердің шаруашылық ... ... ... ... Нәтижесінде
Сырдария өзенінің суы 19,8-ден 9,8 текше
шақырымға, ... суы ... ... 7,4 ... шақырымға дейін
азайды. Осының бәрі Арал теңізі мен Балқаш
көлінің
экологиялық жағдайына күшті әсерін тигізді.1
Республикамыздың жерасты су ресурстарының
мол екендішгін айта
кеткеніміз жөн. Жер асты ... ... ... 15,8
текше шақырымды құрайды, оның 2,6 текше
шақырымы
пайдаланылады.2 Бұл сулар өте минералды
болғандықтан және өте тереңде орналасқандықтан
шаруашылық үшін пайдалануға қиындық
туғызады.
Жерасты сулары ... ... су ... ... ... ... ... олар
республиканың су
қажеттіліктерінің 25 пайызын қамтамасыз
етуі мүмкін.3 ... ... өте ... ... Су қорларының
63
пайыздан астамы республиканың оңтүстік-шығыс
бөлігінде ... ... ... ... 60 ... пайызы ғана пайдаланылады.
Осы мөлшердегі жерасты суларының
52 пайызы шаруашылық-ауыз су мақсатында,
22 пайызы техникалық
мақсатта, 9 ... жер ... үшін және 7 ... жайылымдарды
суландыру үшін пайдаланылады, 69 қала,
4000 – нан ... ... ... ... ... жерасты
суларымен қамтамасыз етілген, 90 мың гектарға
дейінгі жерлер
суғарылады.4
Жерасты суларын ... ... ... ... 15, 6 пайызын,
ал жалпы табиғи суларды
пайдаланудың
7, 5пайызын құрайды.5
Адамдардың шаруашылық қызметі Қазақстанның
су ресурстарына
жан-жақты әсер ... ... ... ағын ... қара және
түсті металлургияның
қалдықтары су ресурстарына негативті
ықпал жасайды, қалалардың
коммуналдық тұрмыстық өалдықтары көптеген
су бөгендерін
тұрмыстық және техникалық ... ... етіп ...
... ... ... ... температурасы өзгеріске ұшырыайды.,
жағымсыз дәм мен
иіс пайда болады, құрамындағы оттегі
төмендеп кетеді. Суды
ластайтын химиялық қосылыстардың, ...
... ... ... ... қиын болғандықтан, су бөгендерінің
өзін-өзі тазалау процесі ақыырын ... ағын
... ... олардың құрамында өндірістік
құндылықтар болуы себепті үлкен эеономикалық
залал әкеледі.
осыған байланысты су ресурстарының ...
... ... ... жүргізілуі тиіс. Мысалы, «Қазақмыс»
Балқаш
АҚ-да бұрын Балқаш көлін ластаған өндірістік
сулардан 90
пайызға дейін мыс алуға мүмкіндік беретін
арнайы қондырғылар
жасалған. ... ... ... ... ... ... жергілікті су
бөгендеріне лас өндірістік
ағын суларды ңжіберілуін жоятын жабық
өндірістік циклдер
енгізілген. Осы сияқты мысалдарды айта
берсе ... ... ... су ... ... ... қоршаған орта жағдайының
катастрофалық
немесе қиын жағдайын көптеген ... ... ...
... ... ... ... су сапасының
гидрохимиялық көрсеткіштері басты критерийлер
болып
табылады. Мұның үстіне ПДК көрсеткіштері
әртүрлі
болады: олар балық шаруашылығы, шаруашылық
ауыз су ... ... су ... су ... ... ... ... су сапасына
қоятын талаптары да әртүрлі.
Өзендердің, көлдердің және су қоймаларының
ластану дәрежесі
көбінесе судың ластану ... (СЛИ) ... ... Ол
... құрамында мынадай зататрдың болуын
сипаттайды: оттегі, 5 тәулік ішінде оттегіні
биохимиялық
пайдалану бойынша анықталған органикалық
заттар және ... ... ... ... заттар.
Ластану индексі осылайша әртүрлі су бөгендерінің
су сапасының
жағдайын сипаттайды..Ол су бөгендерінің
ластану динамикасын
анықтауға , біріңғай көрсеткіштер ... ...
... ... ... ... ... СЛИ көлемі бойынша жер беті
сулары сапасының
критерийлері су сапасының класын сипаттайды:
өте
тазадан бастап өте ластанғанға дейін
. Жер беті суларының
сапа ... ... үшін СЛИ ... ... басты белгі
болып табылады, ол су бөгендерін ластайтын
заттардың ПДК
дәрежесі ... ... ... , ... мен су қоймаларының
жер беті
суларының құрамында біршама мөлшерде
токсиканттар ,яғни улы
заттар бар. Олардың ... ... ... неғұрлым
қауіптілігін сипаттайық.
Хром(CR) және оның қосылыстары.Бұл металдың
үш алты валентті
қосылыстары неғұрлым улы , олар адамдардың
тыныс алу
органдарын зақымдандырады.Концентрогендік
... ... ... алты ... хром ... Тау ... игеру , химия
өнеркәсібі кәсіпорындарының қызметі
процесінде қоршаған ортаға құрамында
хромы бар ағын ... ... ... газ ... ... ... ... хлорлы
және сульфатты қосылыстарды асқорыту
органдарын жалпы уландырады.Қоршаған
... ... ... ... үшінші орында тұр.
Мырыш(ZN ) .Мырыш қосылыстары улы емес,
алайда мырыш хроматы
концероген болып табылады.Элемент адамдардың
жануарлар ... ... үшін ... Сулы ... ... ... ... және
түсті металлургия өнеркәсібі
кәсіпорындары қызметі процесінде тап
болады.
Сынап (Hg) Сынап қосылыстары қауіптіліктің
бір класына жатады ,
аурулардың өте күшті түрлерін ... ... ...
... және жасау кезінде
пайдаланатын органикалық сынап қосылыстары
неғұрлым
зиянды болып табылады.
Кадмий(Cd)- 2-класты қауіпті металл.Сулы
ортада мырышпен бірге
тау кен ... және ... ... ... жұмысы кезінде келіп
түседі .
Сумен қосып пайдаланған кезде , ас қорыту
органдарында ... ... Бұл ... суда ... ... ... өте
улы.Олар тератогендік өзгерістер және
басқа да аурулар
тудыруы мүмкін.Қауіптіліктің екі ... ...
... ... ... (бор ... , бор
қышқылы , және т.б.) улы .Сулы ортада борлы
тыңайтқыштар
арқылы түзеді.Қауіптіліктің екі класына
жатады.
Мыс(2+) Қауіптіліктің 3 ... ... ... ... ул, ас ...
... ... түсті металлургия ,тау- кен игеру
,химия өнеркәсібі
кәсіпорындарының қалдықтарымен бірге
келіп түседі.
БПК (оттегінің биохимиялық ... ... ... ... ...
... ол 5 ... ішінде
анықталады.Оның жоғарғы көрсеткіштері
табиғи сулардың
ластанғандығын білдіреді(ағын судағы
БПК5-тің қалыпты
көрсеткіші 0,5 -2 мг /л-ге тең ... ... ... –хош
иісті спирт,әртүрлі бояғыштарды,
пестициттерді өндіру кезінде қолданылады.Ішкі
органдарпды
ауруға ... ... ... ... мұнай өнімдерін өндіру
тасымалдау
және қайта өңдеу кезінде келіп түседі.Өсімдіктер
мен
жануарлар әлеміне ихтифаунаға,грунттарға
зиян
келтіреді.Ауыз су ... ... ... .Ауылшаруашылығы
зиянкестерімен күресте
,бояғыштарды дайындау кезінде , ауызх
суды ... үшін ... ... ... тыс ... жағдайда орталық
жүйке жүйесіне залал келтіреді.
Нитриттер(NO2) .Азот қышқылының улы тұздары
(HNO2) .Натрий
нитраты (NaNO2) және калий ... (KNO2) ... ... (NO3)
... ... ... ... кеңінен
қолданылады , ауылшаруашылығы тыңайтқыштары
өндірісінің
өнімі болып табылады.Суда , топырақта
, азық ... ... ... ... 3 ... ... ... аммоний(NH 4).азот
қышқылы аммоний кристалдары
ауылшаруашылығында тыңайтқыштар ретінде
қолданылады.Улануға ұшыратады.
Гексахлоран ( C6H6Cl6) -омыртқасыздар үшін
күшті органикалық
ерітінділерде жәндіктермен күресу үшін
инцекцитер ... ... 4 ... ... ... ( C6H6Cl6) .Пестицид,жәндіктер
мен
сүтқөоректілерге арналған күшті .Сулы
ортада инсекцидтерді
қолдану ... ... ... ... 1 ... ... жер беті суларының
гидрохимиялық жағдайы
әралукандылықпен сипатталады. Қазақстан
өзен бассейндерінің
шекарасынан келесідей маңызды геоэкологиялық
айырмашылықтарды бөліп көрсетуге болады.
Ертіс
өзенінің бассейні неғұрлым ластанған
су ... ... ... өзенінің өзі және оның салалары
Бұқтырма
мен Оба суының сапасы ... 3 ... ... ... ... ... ...
арқылы ағатын оң жақтағы
салалары (Үлбі , Глубочанка , Красноярка
) «лас»судың 5
–класына жатады және СЛИ дәрежесі мен
ПДК көрсеткіштерімен
бірнеше есе асып ... ... ... ... су ... дәрежесінің
жоғарылылығымен ,
су құрамында ауыр металдар тұздарының
... ... ... ... су таза ... суы хроммен , бормен
,
фенолмен , өте ластанған Елек өзені қосылмайды(5
–класты су
«лас»)
Сырдария өзенінің бассейнінде су сапасының
3 –класы басым.Іле
өзенінің ... су да 3 ... ... ірі ... ... салыстырмалы
түрде ластанған
өзендерге –Ертіс,Нұра, Іле, Кіші Алматы,Сырдария
өзендері,
таза өзендерге (2 -класс) –Орал,Тобыл,Есіл,Үлкен
алматы,Талас,Шу өзендері, лас өзендерге
(5 ... ... ... ... (4 -класс) –Үлбі,лас және
тым лас өзендерге (5 - 6 -класс) –Кенді ...
... , ... және Брекса өзендері жатады.
Ірі көлдердің және су қоймаларындағы
су сапасының анализі
белгілі бір қызығушылық туғызады.Казгидрометрдің
2000 ж
мәліметтері бойыншы Балхаш көліндегі
су ... ... су ... ... өзеніндегі)су таза
(2 -класс),Самарқанд су қоймасындағы (Теміртау
қаласындағы) су
ластанған (4 ... деп ... ... ... пайдалану мәселесі
санитарлық
–гигиеналық және экономикалық маңызды
болып табылады.Ол
өзара ... ... ... ... қатарын өткізу арқылы
шешілуі тиіс:суды тұқрмыстық және өндірістік
мақсаттыр үшін
үнемді пайдалану , оны өнеркәсіпте ...
бет ... ... ... ... ... резерктері
өндірістік және ауыл шаруашылық өнімдерін
шығару кезінде
су пайдалануды қысқарту мақсатында әртүрлі
өндірістердің
технологияларын жетілдірумен байланысты.
Ауыз судың
санитарлық ... ... ... мән ... тиіс.
2000 жреспублика бойынша микробиологиялық
көрсеткіштер бойынша
гигиеналық нормативтерге сәйкес ... ауыз
су ... ... ... . ... кейбір аудандарда (Қостанай,
Павлодар облыстары) судың сапасы бұдан
да төмен болады.
тәжірибеде ... және ... ... ... және биологиялық
тазалау қолданылады.Өкінішке
орай тазалау құрылғыларын жүйесін жетілдірілмегендігіне
олардың қайтадан шығып қалуына және ...
да ... су ... көп ... ... ... ... ағын сулар суландыру
және фильтрация егістіктерінде
тазартылады.Мұнда олар микроағзалар
мен күн радиациясының
ықпалына ұшырайды.Су буланғаннан ... ...
... жерлерге ауылшаруашылығы дақылдарға
егіледі. Су ресурстарын
рационалды пайдалану және қорғау қағидалары:
өзендер мен көлдердің ағын сулармен ластанудың
алдын ... беті ... ... су ... ... ... ... су пайдалану
және сумен қамсыздандыру
технологияларын енгізу
тазаланбаған өндірістік және комуникалдық-тұрмыстық
ағын
сулардың келіп түсуін болдырмау үшін
прогрессивті
технологиялар мен тазалау құрылғыларын
... суды ... ... ... ... ... ... сулар мен батпақтарды
өндірістік және
радиациялық мақсаттарға кеңінен пайдалану.
Информация о работе Шымкент қаласының атмосфералық проблемалары