Тірі ағзалардың бірлестіктері. Биоценоз, биотоп, биогеоценоз, экожүйе

II. Тірі ағзалардың бірлестіктері.  Биоценоз, биотоп,

биогеоценоз, экожүйе 

Биоценоз  – тірі организмдердің жануарлардың, өсімдіктердің, саңырауқұлақтардың, микроорганизмдердің,бір  жерде бір-бірімен өзара байланыста тіршілік ету жағдайын айтамыз.Оларды кейде экологиялық топтар деп те атайды.Олардаң мекен ететін жерлері: Теңіз, көл, тау, дала, шөл, орман т.б. болуы мүмкін. Биоценоз деген атауды немістің ғалымы Карл Мебиус 1877 жылы Солтүстік теңіз устрицларын зеріттегенде ең бірінші болып ғылымға енгізген еді.Осы атауды тек тірі организмдердің топталып тіршілік ететін түрлеріне,белгілі бір ортаға бейімделуіне,осы ортада көптеген жылдар бойы өмір сүретін осы ортаның абиотикалық факторларына бейімделген түрлердің топтарына қолдануды ұсынған болатын “Биоценоз” деген терминді экологиялық әдебиеттерде бір территорияның бөлігіндегі мекендейтін организмді айтқанда жиі қолданылып отырады. Мысалы: Шырша биоценозы,шөлді жердегі шөптесін биоценозы,бетегелі дала биоценозы деп құрлықта бірыңғай орналасқан өсімдіктердің атауына да қолдануға болады.Сонымен бірге біз тек,өскен өсімдіктерді ған атап отырғанымыз жоқ,соған қоса осы мекенді тіршілік ететін басқа да тіріоргаизмдерді айтамыз.Осындай атау тіршіліктің мекені су ортасы да аталады.Мысалы:Су жағасындағы құмда не батпақты топырақтар биоценозы,аббиссать тереңдегі,пелоги биоценозы деп аталады.Биотоп – табиғат кеңістігінің бір бөлігі.Бұл кеңістікті мекендеген тірі организмдер мен оған әсер ететінорта факторлары бар.Биоценоздың көлемі өте кішкентай,аз болса,олардың арасындағы өту зонасы бірнеше метрге жетуі мүмкін.Осы өту зонасын экотон деп атайды.  
Биоценоз құрылысының тағы бір қасиеті олардығы түрлердің санын бөліп қана қоймай,әр түрлердің,жеке түрлердің арасындағы қатынастарды да білген пайдалы. 
Биоценоздың негізгі қасиеттері. 
Биоценоздағы жеке түрлерінің ролін анықтау үшін,әр түрлі көрсеткіштерді пайдалануға болады. 
    1)Түрдің молшылығы – осы түрдің оссобтарының белгілі бір көлемдегі саны. Бұл көрсеткіш әртүрлі жағдайларға байланысты өзгеріп отырады немесе отыруы мүмкін.  
Особтардың нақты санын биоценозда толық үшін кей жағдайда көп қиыншылыққа түседі.Соны анықтаушыны сондықтан да экологияда кейде баллдық әдісті қолдануға болады.Мысалы: О – түрі жоқ,1 – сирек және жайылып орналасқан, 2 – сирек емес, 3 – молшылық, 4 - өте көп кездеседі. 
   2)Жиілігі – дегеніміз – биоценоздағы көп түрдің ішіндегі бір ғана түрдің осьобтарының жалпы түр санына қатынасын % арқылы бейнелейді.Кездесу жиілігі биоценоздағы түрдің қалай орналасқандығын білдіреді.Мысалы, түрдің саны көп болуы мүмкін,бірақ осы биоценоздың көлемінде аз кездеседі немесе түрдің саны аз болуы мүмкін және кездеседі. 
3)Тұрақтылығы – мынадай формуламен көрсетуге болады: 
С= Px 100 ; С – тұрақтылық белгісі, Р – сұрыптау саны; Р сұрыпталған P түрдің жалпы саны.

Тұрақтылықтың белгісіне қарай түрлердің мынадай категорияларға бөлуге болады:

          1) Тұрақты түрлер, сұрыптау ішінде – 50 % дейін кездеседі;          

          2) Қосымша түрлер, сұрыптау ішінде 25-50 % дейін кездеседі.

          3) Кездейсоқ түрлер,сұрыптау ішінде - 25% кем кездесетін түрлер. 
          4) Басымдылығы – топтағы бір түрдің басқа түрлерге қарағанда әсерін басымдылық көрсетуін – даминаттық деп атайды.

     Түрдің басымдылығы оның санына байланысты емес. Саны аз болса да осы топқа өзінің әсерін тигізу үшін,мүмкін. Мысалы: аз ғана күйіс қайтарғыш жануарлар,жайылымдағы шөптердің шығымын тез арада азайтып жіберуі мүмкін,ал осы жердің өсімдікпен қоректенетін жәндіктері қанша көп болғанмен өсімдіктердің өнімі көп азая қоймайды. 
Сондықтан басымдылық тек қана кейбір систематикалық группада орналасқан организмдерге ғана тән. 
        5) Сенімділігі – бұл көрсеткішті сандық көрсеткішпен есептеуге болмайды.Ол тек түрлердің осы биоценозға жақындығына байланысты көрсетеді.Осыған байланысты түрді мынадай категорияларға бөлуге болады.1) Тек 1 биоценозға тән байланысы бар,осы биоценозда көп кездесетін түрлер эуцендік түрлер. 2) Бірнеше биоценозда кездескенмен соның ішінде тек бір биоценозда кездесетін, сол жермен тығыз байланыста болатын түрлер – тихноцендті;3) Осы биоценозға кездейсоқ келіп қалған түрлер –ксеноценд.4) Бірнеше биоценозда бір қалыпты тіршілік ететін түрлерді индиффендті түрлер деп аталады. 
       6)Әртүрлілігі – биоценоздың құрамында бірнеше түрлердің тіршілік ету қабілеттілігі. Ол үшін мынадай формуланы пайдаланып,Кортетаның көрсеткіштерін пайдалануға болады: а - әртүрлілік көрсеткіші – Неперов логарифмі және N= анықтаумен білгеннен кейін график бойынша а – ның санын анықтауға болады. 
       7) Мерзімді өзгертуі – биоценоз ішінде маусым ішінде бірнеше өзгеріске ұшырауы мүмкін,кейде 1 тәулік ішінде де өзгеріске ұшырайды. Мысалы: Өсімдіктер де болатын гүлдену немесе күзде жапырақтардың түсінуі,жануарлар арасында кездесіп жағдайлардың диапауза, миграция т.б. 
       8) Сукцелин-әрбір тірі оргонизмнің өзінің тіршілік әрекетінің арқасында, өзін қоршаған ортаның жағдайын, құнарлығын тағы сол сияқты өзгертіп ,сол ортаға әсерін тигізеді, сондай бір жерде көп жылдар бойы популяцияның тіршілігі биотопты өзгеріске ұшыратады, бірақ өзгеріске басқа түрлерге, олардың тіршілігіне қолайлы жағдайлар туғызуы мүмкін, сондықтанда осы жерде популяцияның осы жағдайға бейімделген түрлерінің пайда болуы мүмкін.Осыдай бірнеше рет қайталанып бір биоценоздың орнына жаңадан 2-ші биоценоздың пайда болу сункцессия деп аталады. Мекендік ортаның жағдайына және басқа да қасиеттеріне байланысты бастапқы және 1-ші,2-ші сункцессия деп бөлінеді.

Бір территорияда немесе акваторияда өмір сүретін  әр түрлі түрлердің популяциялары  табиғатта өз алдына  жеке изоляцияда,  еш қатынассыз өмір сүре алмайды, олар бір – бірімен үнемі байланыста болады.Бұл қатынас түрлері әртүрлі және күрделі. Бір ағзалар басқа ағзалармен қоректенеді. Біреулері бірінің  тіршілік ету ортасында өмір сүреді.Ал өте ұсақ микроағзалар  өлген өсімдіктер мен жануарлардың қалдықтарын шірітеді. Соның негізінде табиғатта ағзалардың бірлестігі қалыптасады, олар сол территорияда немесе акваторияда  тіршілік етуші  барлық түрлердің популяцияларын біріктіреді.

       Бірлесіп тіршілік етуші және  ағзалардың өзара байланысы биоцеоноз  деп аталады (лат. Биос-тіршілік,цено – жалпы).

      Биоценоз алып жатқан абиотикалық  орта  аймағы биотоп  яғни, биоценоз  тіршілік ететін орта деген  ұғымды береді  (лат.биос - өмір,топос  – орын).

      Биоценоздағы бір түрдің өкілдері  биотикалық қатынастарының көптеген формалары олардың бірлестіктегі өмірлерінің негізгі жағдайларын, қоректерін табу жолдарын және жаңа кеңістікті иемдену мүмкіншіліктерін (конкуренттілік, комменсализм, жыртқыш – жәбірленуші және т.б.) анықтайды

      Әрбір бірлестіктегі жеке түрлерге  жататын даралардың өзара және олардың басқа түрлер популяцияларымен қарым-қатынасын, дамуы мен алмасуына айналадағы орта жағдайларының тигізетін әсерін зерттеу де – экологиялық міндеттердің бірі 

     В.Н.Беклемишевтің түрлер арасындағы  биоценоздағы биотикалық қатынастар  мынандай төрт типке бөлінеді:

   а) трофикалық,  б) топикалық   в)фористік  г)фабрикалық.

    Трофикалық байланыс бір түрдің  екінші түрмен, тірі немесе өлі  күйінде,содай –ақ тіршілік ету  үшін қажетті  тағамдар түрінде  қоректенуі кезінде туындайды.

     Топикалық байланыс бір түрдің  тіршілік ету барысында екінші  түрдің  кез келген жағынан,  физикалық немесе химиялық тіршілік  ортасының өзгеріске ұшырауынана  туындайды.

     Форикалық байланыс бір түрдің  екінші түрдің таралуына қатысунан  туады. Транстортировкалық тасымалдаушы ролін жануарлар атқарады.Әртүрлі өсімдіктердің тұқымдарын, спораларын, тозаңдарын жануарлардың тасымалдауы зоохор деп, ал басқа ұсақ жәндіктермен тасымалдануы – форезия деп аталады (форас – латынша сыртқа шығару дегенді білдіред).

      Фабрикалық байланыс бір түрдің  өз қажеттілік құрал жабдықтарына (фабрикациясына)  басқа бір түрдің  шығару өнімдерін, тірі немесе  қалдық түріндегі, кейде тіпті  тірі особтарында пайдалануды  айтады. 

Биоценоздың құрылымы. Кез келген жүйенің  құрылымы – оның бөлімдерінің байланысы мен қатынастарының  заңдылықтарында. Биоценоздаң құрылымы көпжақта,олар мынандай аспектыларды бөледі.

     Биоценоздың түрлік құрылымы  – бұл ондағы  әртүрлі  түрлердің   олардың сандық немесе массалық  қатынасы. Биоценоздың бай және кедей түрлерін бөледі.

 Жеке  түрлердің ролін анықтау үшін  олардың сандық сапасын анықтап,  санақ жүргізіп  алады:

      Түрдің өте көп болуы –бір  түрдің белгілі бір аудан көлемінде   қаншалықты жинақталуында, мысалы, шаянтектестердің 1 дм³ суда немесе тоғандардағы саны.

      Кездесетін жиілігі  биоценоздағы  сол түрдің қаншалықты  біртекті  немесе әртүрлі таралуында.

     Доминантталу көрсеткіші – қарастырылып  отырған бір түрдің  топтағы   барлық түрлердің жалпы санына  ара қатынасымен өлшенеді.

     Биоценоздың кеңістіктік құрылымы оның өсімдіктік  бөлімінің – фитоценоз, жерүсті және жерасты өсімдік массаларының қосындысымен анықталады.

     Фитоценоз үшін ярусты және  мозаикалық қосылыс тән.

     Ярусты дегеніміз –жерүсті өсімдіктерінің  бірнеше қабаттағы  таралуы (ағаштекті, бұталы, шөптесін және мүктектілер ярусы) және басқалар.

      Мозаикалыққа - өсімдіктердің горизонтальды  бағыттағы таралуы (микротоптардағы,микроценоздар,микрофиценоздар,парцелдар  және т.б.).

      Биоценоздың экологиялық құрылымы.Биценоздың бірлестіктің экологиялық құрылымын сипаттайтын түрлі типтері ағзаның экологиялық топтарының  қатынасы мен анықталады.