Алюминидин шыгу тарихи

     Алюминийдің шығу тарихы

     Академик  А.Е.Ферсман алюминийді ХХ ғасыр  элементі, сондықтан бұл ғасырды  алюминий дәуірі деуге де болады деген. Күнделікті пайдаланылып жүрген ыдыс-аяқтан бастап, космосты шарлап жүрген ракеталар осы алюминийден жасалады. Қоғамдық шаруашылықтың барлық салаларында алюминий қолданылмайтын сала жоқ. Алюминийдің осылай қысқа мерзім ішінде жоғары бағаға ие болуы оның химиялық және физикалық қасиеттерінде болып отыр.   

   Алғаш рет дат ғалымы Х.К.Эрстед 1825 жылы таза алюминий алды, ал 1854 жылы француз химигі А.С.Сентклер Дэвиль оны өндірісте өндіру тәсілін ашты. Сол кезде алюминий өте жоғары бағаланып, оның бір фунты алтын есебімен 40 сом болатын, алюминий алу өте қымбатқа түскен, онан жүзік, сақина және басқадай заттар жасалып сыйлықтар орнына жүрген. 

    Алюминий созылмалы, жұмсақ, жеңіл металл, оттегімен жақсы қосылыстар түзе алады, сондықтан ол басқа металдарды оттегімен босатып таза металға айналдырады. Темір тотығын алюминий үгіндісімен араластырып магниймен жандырған кезде көп қызу (3000°С) бөлінеді. Осы қасиеті баяу балқитын металдарды (титан, ванадий, хром) алуға пайдаланылады. Алюминий, магний және литий қосындылары самолет құрылысында, ракета жасауда жиі қолданылады. Самолеттің 65–66% (моторсыз салмағы) және мотордың төрттен бір бөлігі алюминий қоспаларынан істеледі. Вагон жасау, машина құрылыстары, электр өндірістері және басқа толып жатқан шаруашылық салаларында алюминий және оның қоспалары маңызды орын алады. 
     Бояу өндірісінде, үй жабдықтарын даярлауға, прожектордың айнасы ретінде қолданылатын алюминийді басқа металмен алмастыру қиынға соққан болар еді. Бұл күндері ғалымдар алюминийдің тағы басқа да қосындыларын алу мәселесімен шұғылдануда. Бұған мысал ретінде «Салют-6» космос станциясында В.Коваленок пен А.Иванченковтың жасаған тәжірибелерін айтуға болады.  
     Алюминий тотығы асыл тас түрінде (жақұт, гауһар) адам баласына ертеден белгілі болатын. Корундты қайрақтар ретінде техникада ХІХ ғасырдың орта кезінен, ал «тасмұрт» түрінде 1950 жылдардан бері пайдалана бастаған. Бұл «жақұтмұрттың» текше милиметрі 1500 килограмм салмақ көтереді, ондай алып күшке ешбір төзімді металл шыдамайды. Осыған орай «жақұтмұрт» техниканың көптеген салаларынан орын алады. Гауһар болмаса қолдағы сағаттың дұрыс жүруі де екі талай. Сағаттағы тас көп болған сайын ол уақытты дәл көрсетіп отырады, өйткені сағат механизмдерінің жүрісі біркелкі болып реттеледі.  
    Жер қыртысына таралуы жағынан алюминий үшінші орында, орта есеппен оның мөлшері 8,8%, табиғатта жүздеген минералы бар, олардың көпшілігі алюмосиликаттар. Олардың ішіндегі өндірістік маңызы бар минералдары каолинит, алунит және нефелин. Геохимиялық жағынан алюминий оттегіне жақын, тұрақты валенттілігі үш. Алюминийдің минералдары баяу ериді, ал эндогенді процесстерде ол дала шпаттарының, слюдалардың және басқадай алюмосиликаттардың кристалдық торына орналасады. Алюминий су құрамында және организмде өте аз, ол биологиялық жер қабаттарында шамалы ғана.  
 Табиғи жағдайда алюминий жер бетінде болған мүжілу процестерінің қалдығы болып саналады, сондықтан да эплювиальды бокситттер жиналады, бұлар негізгі алюминий рудалары болып есептеледі. Пайда болу жағынан алып қарағанда алюминий үш түрлі боксит кендерін түседі.  
     Қазақстанда революцияға дейін алюминий рудалары өндірілмеген. Тек Совет өкіметі тұсында ғана Павлодарда алюминий өндірісінің үлкен ошағы салынды, оның шикізат қоры Аманкелді (Арқалық) және Краснооктябрь кен орнынан әкелінді. 
     Руда іздеу және оны барлау жұмыстарының дұрыс жолға қойылуы және геологтардың (Е.Д.Шлыгин, Г.Е.Быков, И.С.Быкова, П.Л.Безруков) жемісті еңбектерінің нәтижесінде Аманкелді, Шығыс және Батыс Торғай, Мұғалжар секілді бокситті аудандар ашылды. Олар сырт көрінісі жағынан біркелкі болғанымен, зерттей келгенде бірнеше морфогенетикалық түрлерге бөлінеді. Торғай облысындағы Арқалық, Жоғарғы және Төменгі Ашутас және Үштөбе кен орындары астауға ұқсас ойпаңдағы алюмосиликатты және карбонатты жыныстар аралығында ұзыннан-ұзақ созылған руда қабаттары болып кездеседі.  
     Бұлардан басқа республика территориясында Батыс Торғайда, Софьевка және Майбалық, Талды-Ащысайда көп тараған карсты кен орындары кездеседі. Бұл кен орындары әр дәуірлерде пайда болған карбонатты жыныстардың қалың қабаты арасына орналасқан.  
     Республикамызда алюминий өндірісіне бокситтен басқа да жарамды шикізат қорлары бар. Олар: алунит, андалузит, диаспор, нефелинді сиениттер, корунд, кианит және басқалар. Олардың көпшілігі Орталық Қазақстандағы қайталамалы кварцит алқаптарында қалыптасқан, алуниттің қоры және құнарлылығы Одақтағы басқа аудандарда кездесетін алуниттен анағұрлым мол. 
Корунд кені Семізбұғыда кездеседі. 
 
 
 
 

+13Al 1s2 2s2 2p6 3s2 3p1 
 
 

Алюминий техникада және тұрмыста кеңінен қолданылады. Жеңіл және бағалы қасиеттері бар құймалар алынатындықтан, оның авияциялық өнеркәсіпте, автокөлікте ( автомовиль бөлшектерін дайындауда), злектратнхникада злектр сымдарын жасау үшін, сонымен қатар жарылғыш заттарды алуда, химиялық аппаратураларды дайындауда, құрылыстар салуда, жиһаздар, ыдыстар және т.б. жасауда маңызы өте зор.Таза металл түрінде алюминийді химиялық аппаратураларда электр сымдарын дайындауда пайдаланылады. Алюминий жұқа қаңылтыр (фольга) және конденсаторлар жасау үшін қолданылады. Алюминийді кабель, қаңылтыр және айна өндірісінде, ал шаңын  күміс сияқты түс беру үшін бояу ретінде қолданылады. Алюминий қосылыстары да көп қолданылады. Алюминий оксиді табиатта қатты минерал корунд түрінде кездеседі, оны металдарлы ыспалау үшін жылтырау үшін абразивті материал ретінде қолданылады. 
 

        Алюминий оксиді Аl2O3 
 

     Аl2O3- тегі алюминий мен оттектің байланысы өтн жоғары беріктігімен ерекшкленеді. Сондықтан алюминий көптеген металл оксидтерінен (темір, марганец, хром) оттекті тартып алады. Алюминий оксиді Аl2O3 қиын балқитын, ақ түсті зат. Табиғатта корунд минералы түрінде кездеседі. Алюминий оксиді суда ерімейді. 
 
 

                        4Al + 3O2 = 2Al2O3 

                        2Al + Fe2O3 = Al2O3 + 2Fe 
 
 
 
 
 

     Алюминий  гидроксиді Al(OH)3 

     Алюминий  гидрокситінің түр өзгерісі екі түрлі болуы мүмкін: кристалдық немесе аморфтық. Алюминий тұздары ерітінділерінен гидроксидін тұнбаға түсіргенде ақ қоймалжын аморфтық тұнба түрінде алынады.

Al(OH)3мүлдем суда ерімейді жәек екідайлы гидроксид болып табылады.Қышқылдармен әрекеттесіп, ол алюминий катиондық компонент болып табылатын тұздарды түзеді. Сілтілермен әсер еткенде Алюминаттар-кешенді қосылыстар түзеді, мұнда алюминий анион құрамына кіреді: 

     А (OH)3 + 3HCl = AlCl3 + 3H2O 

     Al (OH)3 + Na OH = NaAlO2 + 2H2O 
 
 

     Алюминий- белсенді металл. Алюминий атомының сыртқы электрондық қабатында үш электрон бар, бұл электрондарын оңай беріп, тотықсыздандырғыштық қасиеттер көрсетеді. Электрохимиялық кернеу қатарында алюминий темірдің алдында орналасқан, белсенділігі жағынан сілтілікжер металдарға ұқсас. Оксидтік қабықша оттектің металға енуіне мүмкіндік бнрмиейді. Егер қабықшаны алып тастаса, алюминий тез тотығады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

                                              Тақырыбы: Алюминий

           Орындаган: Амангельдиева Альбина 

           Тексерген:Кабулова Гүлшат