Америкалық ағылшын тіліндегі неологизмдердің ерекшеліктері

Мазмұны

КІРІСПЕ

2. Неологизмдер

2.1 Неологизмдер және олардың ерекшеліктері

2. АҚШ-тағы социалолингвистикалық  ахуал.

 

 

3. Ағылшын және америкалық ағылшын тіліндегі неологизмдердің ерекшеліктері

 

Қортынды

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі соңғы  жылдары болып жатқан халықаралық ықпалдастық және жаһандану процесстері біздің өміріміздің барлық салаларына таралып кетті. Көптеген  жанасулар, кең көлемде және әр салада қызыметестік жүргізу (мемлекетаралық қатынастар, халықаралық дипломптия, туризм,  студенттер мен алмасу және т.б.). осының салдарынан лингвистикалық  ықпалдастықтар қарқынды дами түсті.

Неологизмдердің өзгеруі  ең алдымен АҚШ тағы социолингвистикалық  жаңдайының өзгеруіне байланысты. Айта кетсек бұл трансформациялар тарихи тұрғыдан сертті.

Неологизмдер – бұл  жаңа ұғымды сиппатау үшін қолданылатын жаңа сөздер мен сөз тіркестері. Сонымен қатар неологизмдер, ол әдеби  тілде әзірше құпталмаған сөздер қатары.

Кез келген тiлдегi қарым-қатынас үшін үлкен сөздiк қор болуы тиіс. Сол себептен қазіргі уақытта шетен алу процессін білу өте маңызды екені ақиқат. Бұл жаңа тәсілдерді іздестіруге қызығушылық туғызады, олардың көмегімен аудармашы нақты яғни сапалы аударма жасай алады.

Жұмыстың  мақсаты: америкалық ағылшын тіліндегі неологизмдердің ерекшеліктерін зерттеу.

Жұмыстың міндеттері:

1. АҚШ тағы социолингвистикалық ахуалды зерттеу.
2. Неологизмдердің лексикалық ерекшеліктерін талдау.
3. Америкалық ағылшын тіліндегі неологизмдерді аудару процессіндегі лексикалық және грамматикалық ерекшеліктерін талдау.

Предмет исследования: ағылшын  тіліндегі неологизмдердің лексикалық ерекшеліктері.

Обьект исследования: америкалық ағылшын тілі(American English in the secondary school)

Зерттеудің тәсілдері: жұмыс барысында автор объективтілік және ғылымдылық қағидаттарын негiзге алды. Қойылған міндеттер нәтижесінде басқа да тәсілдерді қолдану тура келді.  Жалпығылыми тәсілдер (америкалық әдебиет пен құжаттарын  талдау, теориялық моделдеу), соған қоса автор хронологиялық, өзектілік, қарама қайшылық және лингвистикалық сиппатау тәсілін қолданды.

Бірінші бөлімде АҚШ тағы социолингвистикалық жағдайға сиппатама  берілген. Екінші бөлімде ағылшын  және америкалық ағылшын тіліндегі  неологизмдердің ерекшеліктеріне  сипатама берілген. Неологизмдерді аудару барысындағы лексикалық және грамматикалық  ерекшеліктеріне ерекше көніл бөлініп, мысалдар келтірілген.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.Теориялық бөлімі.

АҚШ –тағы социолингвистикалық ахуал.

Америкалық ағылшын тілінде  басқа да бір ағылшын тілінің  түрлеріне қарағанда 2 есе және британдық  ағылшын тіліне қарағанда 4есе артық  адам сөйлейді.

Әрине бұл Американың әлемдегі жетекші орын алып отырғанына байланысты. Сонымен қатар американизм жарнама, туризм, телекоммуникация және көркем фильмдер арқылы тарайды. Жаңа компьютерлік технологиялар, қуатты ойын-сауық индустриясы, ғаламдық бизнес – бұның барлығы америкада жасалады және әлемнің әр түпкерінде жұмыс істейді. Күннен күнге ақпараттық аймақ кеңейіп бара жатыр, сонымен қатар америкалық ағылшын тілі және ағылшын мәдениеті да таралып келе жатыр. Америкалық тұрғындардың айтуы бойынша, олардың басты жетістігі, ол модельдерді құру және оларды экспортқа шығару.

XII ғасырда АҚШ қа көшіп келген британдықтар түрлі диалектілерде сөйлеген. АҚШ қа көшіп келгеннен кейін олардың тілдері де қарқынды дами бастайды. Оған жаңа, британияда жоқ азық түлік, өсімдіктер, жануарлар атаулары қосыла бастайды. Бұл сөздердің көбісі үнді тілдерінен тарала бастады.

XIX XX ғасырларда Америка құрама штатына қоныс аударып келген француздар мен голландықтар да  тілдің дамуына зор үлесін қосты. Телефон, компьютер, теледидар, электр тоғы сияқты жаңа өнертабыстар мен ашылымдар тілге көптеген жаңа сөздер әкелді және бұл ашылымдар мен жаңа сөздер ең алғаш Британияда  тарала бастады.

Егер бір мәтінді немесе диалогті жазбаша түрде алатын болсақ, ондай жағдайда бұл мәтінді кім жазғаны айқын байқалады. Британдық па жоқ әлде американдық па, себебі Американдықтардың және Британдықтардың емлесі әр түрлі болады.

Мысалы:

1. Пәрменсіз буындарда AmE our-жұрнағыor-жұрнағына ауыстырылады. Мысалы:color, labor, flavor, humor, parlor.
2. re- жалғауы er-жалғауына ауыстырылады. Мысалы: center, meter, liter, theater.
3. AmE тілінде жеңілдету тәсілі қолданылады, яғни 2 дауыссыз әріп болған жағдайда 1 әріпті алып тастаймыз. Мысалы:traveler, traveling, programing.
4. AmE тіліндеcheck емес,cheque, tire емесtyre, woolen емесwoollen; қолданылады.
5. Ct әріптеріх әріпімен айырбасталады. Мысалы: connexion (connection).
6. kerb сөзінcurb деп жазады, немесе grey сөзінgray деп жазады.

Осы және басқа  да сөздердің жазылуы AmE тілінде ереже болса,  ВгЕ тілінде ол қате ретінде саналады. Бірақ кейбір АҚШ та қолданылатын ережелер мен ерекшеліктер Британияда да күнделікті қолданылады. Мысалы: ise-жұрнағын ize-жұрнағына ауыстыру. Мысалы: advertize, realize және өткен шақта қолданылатынed-жалңауын t- жалғауына ауыстыру, мысалы, learned, dreamed.

Британдық ағылшын  тілінде -se және-се, жалғаулары барсөздер төмендегідей ерекшеліктермен ажыратылады: егер етістік болса ол сөзге se- жалғауы жалғанады, ал зат есім болса оғансе-жалғауы жалғанады. Мысалы — license — лицензиялау, licence — лицензия. Ал AmE тілінде барлық омонимдық қатарлар, яғни зат есімдер мен етістіктерse- жалғауымен қолданылады. Мысалы: pretense, license, practise, devise, advise.

Бұл екі тілдің арасында грамматикалық тұрғыдан,көптеген айырмашылықтар бар, мысалы:  AmE тілінде past participle ескерген формасы қолданылса get — got — gotten, BrE тіліндеget — got — got (I've gotten 16 Christmas cards so far).

Оқылу ережелерінде де белгілі бір ерекшеліктер бар. Америкалық ағылшын тіліндегі бәріне мәлім ерекшелік ол |r| әріпінің оқылуы. Мысалы port, more, dinner сөздерінде біл әріп мүлдем дыбыс шығармаса, ВгЕ тілінде де дыбыс шығарылмайды (бірақ шотландықтар оны әрқашан да ). Бірақ бұл дыбыс әрдайым оқылуы керкек.T әріпіекі дауысты әріптің арасында бұл әріп [d]: ұяң дауысың береді. Мысалы;latter,ladder деп оқылады. [ae] дауысты дыбысы, [а:] деп мынандай сөздерде оқылады, мысалы path.[о] және [о:]дыбыстары кейбір жағдайда [а:] дауысы сияқты айтылады. tuneсөзі [tju:n]емес [tu:n] деп оқылады. 

Америкалық ағылшын  тілінде лексикалық ерекшеліктер де бар. Мысалы американдықтар жолдыsidewalk десеБритандықтар оныpavement дейді, американдықтар лифтті elevator десе британдықтарlift, сол сияқты американдықтар пәтерді flat десе британдықтар puncture,және американдықтар қырауды icing, десе  британдықfrosting. highway, mail, movie, truck және тағы да басқа сөздер таза ағылшын сөздеріне жатады.

Әдетте америкалық ағылшын тілін 3 негізгі диалектіге бөледі. Олар жаңа Англия диалекті, оңтүстік диалект және General American (америкалық ағылшын тілінін жалпы диалектісі) немесеорталық батыс диалектісі (Midwestern American). олардың әрөайсысы өз алдына субдиалектіге бөлінеді.

Әсіресе сөздерді қолдану тәсілдерінде көптеген айырмашылықтар бар, яғни лексикалық диалектілер. Кез келген жерде локализмдер қолданылады.

Локализмдер—белгілі бір жерге тән және тек сол жерде ғана қолданылатын лексикалық бірліктер, мысалы: jellied hog, sausage headcheese солтүстікте ғана қолданылса, pressmeatМидлендсте қолданылады, souse жоғарғыоңтүстік диалектіде, жәнеboghead төменгі оңтүстік диалектіде қолданылады.

Америкалық ағылшын  тілінің жалпы диалектісі америкалық ағылшын тілінің үлгіқалыпты  түріне өте жақын. Оны мемлекеттік  теледидарда естуге болады, бұл диалектіде солтүстіктің көптеген штаттары сөйлейді, және оны елдің көпшілігі қолданады. Жалпы диалектінің ерекшеліктері санаулы ғана, ол оңтүстіктен басқа АҚШ тың барлық аудандарының ерекшеліктерін қамтиды.

Сөздік қорға  сондай ақ төмендегідей факторлар әсерін тигізеді. Мысалы: социалды байланыстар, этникалық тек, айналысатын жұмыс түрікак және т.б.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.2. Британдық  және Америкалық ағылшын тіліндегі  неологизмдердің ерекшеліктері.

Ғылыми стильді зерттеу  үшін көп уақыт жұмсалғанына қарамастан,  стилистикалық  тісілдер мен амалдарды ерекшеліктерін зерттеу мен                      ғылыми прозадағы тілдің икемділігі мен мәнерін сиппатау соңғы жылдары ғана стилисттердің қызығушылығын оятып отыр.

Неологизмдердің қолдануы кәсіби тілге тән екендігі  ақиқат. Сонымен қатар кәсіби тілде арнайы лексика яғни special terms және аббревиатуралар қолданылады.

Ғылыми техникалық революция, өміріміздің барлық салаларына әсерін тигізеді, оның салдарынан білім және мәдениет деңгейі де өсіп келуде. Ғылымның қарқынды дамуымен, жаппай қарым қатынастардың кеңейуімен негізгі мәселе айқындала түсті, ол жоғарғы деңгейде мәдени қарым қатынастар, ғылыми әдеби қарым қатынастар және ең басты мәселе ол лингвистикалық компетенция мәселесі болып табылады. Жоғарыда айтылып кеткенің, салдары неологизмдерді қолдану болып табылады.

Сондықтан сөйлеу мәдениетін дамыту үшін ең басты факторлар стилистикалық  өзгешіліктерін және лексикалық өзгешіліктерін практикалық тұрғыдан зерттеп білу. Оған қоса ағылшын тілін тереңдетіп білу өте маңызды, себебі “ағылшын тілі, халықаралық қарым қатынастар тілі”.

Баспа сөзде неологизмдердің пайда болуы салдарының бірі, ол халықтың өмірінің политика, экономика, мәдениет салаларында қарқынды өзгеруі. Неологизмдердің 2 түрі бар, олар ; жаңа сөздер жәнеескерген сөздердің жаңа мағынасы.

Кәсіби әлем қарқынды дамығандықтан, неологизмдер де көбінесе осы салада өте көп пайда болады. Осымен байланысты неологизмдердің 2 түрі де аудармашыларға белгілі бір мөлшерде қиындықтар туғызады. Себебі мұндай сөздер мен мағыналарды сөздіктерден таба алмайсыз. Тіпті жаңадан шықан түсіндірме сөздіктерінен де таба алмайсыздар, себебі әр бір сөздік екі немесе үш жылға қалып отырады. Ал неологизмдер кунде пайда болады.

Неологизмдердің сөздіктерге  басылмауының бірде бір себебі, ол олардың қысқа мерзімділігі. Яғни олар әдеби шығармалардағы эпитеттер сияқты, тек бір затты сипаттау үшін қолданылады да кейін ұмытылып кетеді.

Мысалы, қазақ тіліне салыстырмалы жақын арада тұрмыс үйі яғнидом быта деген лексикалық бірлік енді. Бұл сөз тіркесі бірнеше жылдан бері қолданылып келе жатқанмен де, аудармашы үшін оны басқа тілге аудару қиындыққа соғады. Қалай оны ағылшын тіліне аудару дұрыс болады ? оны түсіну үшін аудармашы ең алдымен бұл тіркестің мағынасын тауып білу керек. Негізінде бұл халыққа қызымет көрсету бөлімі болып табылады. Сол себептен оның мынындай бірнеше аудару тәсілдерін ұсына аламыз: a house of public amenities and services, public service establishment, consumer service, communal service және т.б.

Сонымен қатар бюро добрых услуг (at-your-service agency), үй комитеті (house management committee), демалыс үйі(holiday home  centre), интернет-банкжәне т.б.

Неологизмдерді аударған кезде шетел тілінен өзінің туған  тіліне аударып отырған секілді жағдайға түсесіз. Мысалы: ағылшын тілінде соңғы жылы ғана in элементімен көптеген сөздер пайда болды: live-in, eat-in, love-in, lock-in, camp-in, mail-in, sit-in, teach-in, pray-in, talk-in; in-crowd, in-depth, in-company, in-cap, in-jargon, in-language, in-thing, in-word; mini және maxi жұрнақтарымен-: minimarket, miniboom, minicomputer, minicruise, minidose, minisurvey, maxicoat, maxidress, maxilength, maxi-shorts, maxi-order, maxi-taxi және т.б. Бұндай сөздерді сөздіктерден таба алмайсыз, себебі олардың құрылуы сөздіктердің жаңаруынан әлде қайда жылдам болатын процесс.

Лексикалық шеттен алынған  сөздердің кейінгі тағдыры әр түрлі болады. Мысалы кейбір ағылшын  тіліндегі етістіктер үлкен полисимияға  ие болды және кейін сөздіктерге енгізіледі. Егер де ол күнделікті ақпарат тарату жолдары болса (мысалы, «Нью-Йорк Таймс»), әдеттегідей , стилистикалық жоғарғы лексика қолданылады, ал басқалары (мысалы, «Дейли ньюс») әдеттегәдей стилистикалық төменгі лексиканы таңдайды.

Мемлекеттік газеттерде ондай айырмашылықтар жоқ, бұл жерде бірқалыпты лексика қолданылады. Сонымен қатар бірқалыпты лексиканы қолданатын шығарылымдардың бірі, ол ақшаның құндылығын бақылап және де мәлімдеп отыратын басылым.

Америкалық ағылшын  тіліне қысқа да жеңіл сөйлемдер тән. Мысалы :кариес болмас үшін (to prevent caries you’d  try it).   Бұндай синтактикалық құрылым мәтінді қысқа да нұсқа түрінде аударуға мүмкіндік береді, оған қоса ол мәтіннің мағынасы да түгелдей аударылады. Бұл процесс лексикалық бірліктермен алмасуды жеңілдетеді.

Неологизмдердің ерекше бір  қасиетті о полисимия. Роберт Е. Гарст және М. Бернштейн¹ өздерінің кітабында сондай лексикаға арнайы глоссарий жасады. Сол глоссарийден бірнеше мысалды қарастырып шыңайық. Итермелеу (to advance) сөзіне синоним ретінде to act (қимылдау), to bring (әкелу), to cause (шақыру), to expedite (тездету), to facilitate (себеп болу), to hasten  (асықтыру), to impel ; (ояту),  to  press  (кеуделену немесе тұрып алу), to  prod  (аңду), to push (итермелеу), to quicken (жылдамдату), to result (нәтиже болуы), to rush (асықтыру), to speed (жылдамдату),tostimulate (стимуляциялау), to stir (ояту). Бұндай сөздердің жақсы ерекшелігі ол мағыналарының неғұрлым кең диапозоны.Соның арқасында бұл сөздерді әр түрлі жағдайларда қолдануға болады,

Негізі бұндай лексика  ашық түрдегі синонимдік қатарды  көрсетеді , бірақ ол күнделікті синонимдар емес, бұл синоинимдер шетен алу  процессі барысында пайда болған сөздер. Және де бұл глоссарий күннен күнге өсіп келе жатқанын есінізге түсіріп кетейік.

Қазіргі америкалық ағылшын  тіліне үлкен көлемдегі динамизм тән.  Ол экономиканың қарқынды дамуымен, халықаралық политикалық жағдайға байланысты.