Вебердің екі әлеуметтік полюстері арсында ұсақ меншік иелерінен тұратын

Вебердің екі әлеуметтік полюстері арсында ұсақ меншік иелерінен тұратын, яғни нарықта өз жаңалықтары мен білетіндерін жайып салатын адамдарды  «орта  тап»  деп  атаған.  Вебер «тәуелсіз  шаруалар  мен кәсіпкерлерді» орта тапқа жатқызды. Бұл санат сонымен бірге қоғамдық және жеке секторда орын алатын шенеуніктерді, бос маман иелерін, сонымен бірге монопольді ұстанымға ие тұлғаларды қосып алады. Вебер еш жерде орта таптың ішкі құрылымын ашпайды, мысалы екі немесе үш сатыдан тұратынын айтпайды. Алайда, осындай қабаттар әрекет ететінін көрсетеді. Сонымен, Вебер «Kleinburgertum» терминін қолданады.  Орта тап түсінігін стратификациялық  үлгіге ендіру оны кҿп салалы  етті. XIX-XX ғасырларда шетелде Э.Бериштейн жаңа орта тапты қызмет етушілер деп айтады. XX ғасырдың екінші  жартысында орта таптың концепциясы индустриалды қоғам теориясының органикалық белгі (Р.Арон), қоғамның жаңа индустриясы (Дж. Гэлбрейт), постиндустриалдық қоғам (З.Бжезинский, Д.Белл) негізінде дамыды. Орта  тапты  зерттеу  жұмыстары  бойынша  екі  санатқа  жатқызуға болады. Орта тап жоқ деп кейбіреулері айтады. Екіншілері оның әрекет ететін  мойындайды,  бірақ  оның  қалыптасуының  әлі  бітпегенін  ескереді. Осыған байланысты олар кҿбінесе «орта тап» түсінігін қолданады. Шетелдік әдебиеттерде «орта тап» -  терминін жекеше немесе кҿпше түрде қолдану туралы біріңғай көзқарас жоқ. Кҿпше жақты жақтаушылар «орта таптар» деп дұрыс айтылуын көрсетеді, яғни Англияда П.Саундерс, Ресейде Л.Беляев, оның  құрамының  біріңғай  еместігін  көрсетеді,  ал  жекеше  жақты жақтаушылар – орта таптың ҽлеуметтік жҽне экономикалық рөлі қоғамның тұрақтандырушы ретінде көрініс табады. Екі жақты жақтаушыларда дұрыс, контекске байланысты екі мәнді де қолдануға болады: орта тап және орта таптар (орташа қабат, топтар). АҚШ-тың бірінші таптық типологиясын XX  ғасырдың 40 жылдары американдық ҽлеуметтанушы Ллойд Уорнер ұсынды. Біз орта таптың тек типологиясын ғана білеміз: Жоғарғы орта тап мамандар мен меншік иесінен тұрады, олар жоғары таптан шыққандармен салыстырғанда аз материалдық жетістікке ие, бірақ олар  қаланың  қоғамдық  өмірінде  белсенді  түрде  қатысады  жҽне  жақсы қолайлы аудандарда тұрады. Төменгі орта тап білікті жұмысшылар мен тҿмен қызмет атқарушылар құрайды. Л.Уорнер  ҿзінің  таптар  туралы  пікір  қалыптастырғанда,  жарты ғасырдай уақыт өтті. Ол бүгінгі таңда бір топпен толықтырылды.  Орташа орта тап дамыған индустриалдық қоғам жақсы төленетін қызметкерлерді,  орташа  төленетін  мамандарды,  бір  сөзбен  айтқанда интеллигент адамдарды айтады, олар оқытушылар, мұғалімдер орта таптың менеджерлері. Фин әлеуметтанушысы М.Кивинена қазіргі батыстық қоғамның орта тап құрылымын былайша кҿрсетеді: ядро жҽне маргиналды топ – периферия деп.  Орта  таптың  ядросы  өзіне  мәдениет,  ғылым,  идеология саласында сарапшы  – кеңесшілерді  қосып  алады,  олар  басқару  қызметтерін орындамайды. Орта таптың маргиналдық тобына денсаулық сақтау, білім жҽне  әлеуметтік  қамтамассыз  ету,  ірі  мекемелердің  әкімшілік  тұлалары, конторда жұмыс істейтіндер, орта кәсіпорынның иелері кіреді. Кеңес одағындағы орта тап туралы бірінші ойлар қайта құру уақытына жатады,  саяси  құрылыстың  демократиясы  жҽне  демократиялық  қайта құрудың қорғанысы ретінде көрініс табады. А.Кустыревтің пікірінше, орта тап –  кеңестік қоғамның тіршілігі. Орта тап туралы кҿрсеткіштер, құрамы, мөлшері туралы сұрақта отандық мамандардың біріңғай кҿзқарасы болмаған. Әртүрлі көзқарастар айтылды. Сонымен, Е.Стариков индикатор ретінде түсім деңгейін, тұрғын үйді, жеңіл автокҿлікті жҽне үй тұрмыстық техниканың толық жинағын қолданды. 1989 жылы КСРО-да мұндай ададмдар барлық халықтың 13,2% есептелген. А.Зайчеиконың пікірінше қамтамассыз етілген адамдар тобына кімде жеке автокҿлігі бар, солардың бҽрін жатқызған, яғни отбасының 11,2%. Н.Наумовтың бағалауы бойынша орта тап халықтың 20-30% құрады. Сонымен бірге басқа да кҿзқарастар жүзеге асты. Қазіргі таңда ҽлеуметтануға ҽдістемелік қадамдар орта тапты зерттеуде екі топқа бҿліп қарастыруға болады: нормативтік жҽне релятивистік қадам. Екі  қадам  туралы,  олардың  рҿлін,  құрамын,  ерекшеліктерін  түсіндіруде Ресейде кҿбінесе Н.Е.Тихонова кҿрсеткен: «толығымен  осы мҽселеге екі қадам ҽрекет еткен». Біреуі батыстық ҽдет-ғұрыпқа сҽйкес, орта тапты белгілі бір мүліктік стандарттық жүйелер арқылы қарастырған жҽне оның бағасы шамамен барлық халықтың 15% бұл барлық адамдар сияқты өмір сүру. Сонда оның саны шамамен 60% құрады.  Нормативтік  қадамның  мҽні  барлық  қоғам  үшін  ҽмбебап,  идеалды үлгісін құрады, дамыған батыстық қоғамның үлгісі бойынша қалыптасқан орта таптың үлгісі, ғалымдар оны кез-келген басқа қоғамға жабыстырады және оның параметрлерін бағалайды.  Нормативтік қадамды жақтаушылар этолон ретінде немесе нормативті күлгі  ретінде,  орта  тапты  анықтау  үшін  ватыстық  қоғамды  алды.  Кәсіби қабатты жариялап,  нарықтық  қоғамда  орта  таптық  құраушылар  дамыған капиталистың жүйе түріне жақызуға болмайтындығын түсіндірді, және өзінің сипаттамалары бойынша батыстық елдің орта табына жақын. Егер де нормативтік қадам бойынша жүрсек, ол 2 млн. жылдай уақыт бойы ешқандай да орта тап болмаған, ол тек ХХ ғасырда пайда болған, яғни батыстық елдердің индустриалды қоғамда ҿтуі. Осы кҿз қарастар мықты теориялық негіздерге ие. Орта тапты ҽлеуметтік құбылыс ретінде сҽкесінше келеді. Алайда орта таптың ролі туралы, ҿздерінің стратификация теориясын Платон  мен  Аристотель  құрды.  Антикалық кезеңде  орта  тап болған  ба, болмаған ба? Релятивизмдік қадамның мҽні ҽрбір қоғам түрлері үшін, сонымен бірге әрбір тарихи кезеңдер үшін орта таптың ҿзіндік үлгісі құрылады. Осы бекіту үшін капиталистік қоғамдағы орта таптың кҽсіби сипаттамасы, осы таптың кез-келген қоғамдағы ролінен шығады. Сол себептен де негіз  ретінде саны жағынан емес, сапасы жағынан сипаттамаға иелер алынады, ең алдымен сипаты жҽне еңбектің мазмұны, ҿмір салауаты, кез-келген қоғамдағы орта таптың басты ролі. Орта таптың нарықтық типі – бұл жинақталған үлгісі: Батыс елдері барлық уақытта нарықтық қоғам болған, осы жерде ондаған миллион фермерлер,  инжинерлер,  менеджерлер  болған,  олар  орта  тапқа жатты.  Ресейде  ешқашан  да  дамыған  нарықтық  шаруашылық  болмаған. Нарықтық  орта  тап Л.А.Беляеваның  пікірінше  жақсы  қалыптасады, экономика жоғары технологиялық ҿндірістің сүйемелімен дамиды. Соңғы ауысуымен үшінші ҽлемнің ел санатына ҿтуі ҽлеуметтік мҽртебені кҿтеру үмітімен жҽне орта таптық ҽлеуметтік күшін ккҿбейту қолға алынды. Нормативтік  жҽне  релятивистік  қадамдарды  біріктіру  орта  тап динамикасын түсіндіруге кҿмектеседі.