Статистикалық кестелер

 

Бастауыш – қылмыс жасаған жасөспірімдер тобы.

 

6. Күрделі комбинациялық кестелер

Кесте №10

Банктік қарыздардың котировкасының мөлшері бойынша қорлық нарығының эмитенттерін бөлу

 

Банктік қарыздың котировкасының шамасы бойынша эмитенттердің тобы, млн  теңге	Орташа мөлшерлеме бойынша эмитенттердің  тобы	Эмитенттердің саны
97-1745	50-75 75-100	6 9
Топ бойынша барлығы		15
1745-3393	50-75 75-100	2 2
Топ бойынша барлығы		4
3393-5041	50-75 75-100	3 2
Топ бойынша барлығы		5
Топтар бойынша барлығы	50-75 75-100	11 13
Барлығы		24

 

Бастауыш – қор  биржасының эмитенттер тобы.

 

Статистикалық кестені безендірудің негізгі ережелері

 

Статистикалық кестені безендірудің негізгі ережелері:

1. Статистикалық кестелер мүмкіндігінше ыңғайлы және көлемі бойынша кішігірім болуы қажет. Кестедегі сандар талдау жасағанда құбылыстың мәні қатарларда солдан оңға және жоғарыдан төмен оқитындай етіп орналасуы қажет;
2. Кестенің атаулары және графалар мен қатарлардың атаулары анық, қысқа және кестенің мағынасын көрсетуі қажет. Кестенің атауында объектісі, қасиеті, уақыты және орны болуы қажет. Мысалы, «2007 жылы қор биржасындағы АҚШ долларының курсы»;
3. Кестенің графасында орналасқан мәліметтер қорытынды қатармен аяқталуы қажет. Топтау және комбинациялық кестелерде әрдайым қорытынды қатар мен графа болуы қажет;
4. Талдауға  ыңғайлы болу үшін үлкен кестелерде әр бес қатардан кейін бос қатар қалдыру қажет;
5. Егер жеке графалардың атаулары өзара қайталанатын болса немесе бірдей мағынасы болса, онда оларға ортақ атау беру қажет. Бұл әдісті кестенің бастауышына да, баяндауышына да қолданады;
6. Кестедегі қатарлар, графалар нөмірленеді, бастауыштың графалары алфавиттің А, В, С үлкен әріптерімен, баяндауыштың графалары араб сандарымен белгіленеді;
7. Талданатын құбылыстың бір жағын сипаттайтын өзара байланысты мәліметтерді көрші графаларға орналастыру қажет. Мысалы, кәсіпорындардың саны және зауыттардың үлестік салмағы;
8. Графалар мен қатарлардағы өлшем бірліктер бастауыш пен баяндауыштағы көрсеткіштерге сәйкес келуі қажет;
9. Кестедегі сандармен ыңғайлы жұмыс істеу үшін сандарды графаның ортасына бірінің астына бірін: бірліктің астына бірлікті, үтірдің астына үтірді орналастыру қажет;
10. Талданатын әлеуметтік-экономикалық құбылыстардың жоқ мәліметтерін келесідей: а) егер ол позиция толтырылмайтын болса «х» жазылады; б) бір себептерге байланысты мәліметтер болмай қалса «....», «мәлімет жоқ» жазылады; в) егер құбылыс жоқ болса «-» жазылады;
11. Егер кестеге түсіндірме – қосымша мәлімет қажет болса, ескертпе беріледі;
12. Статистикалық кестелерді толтыру мен безендірудің келтірілген ережелерін сақтау зерттелетін әлеуметтік-экономикалық құбылыстардың жағдайы мен дамуы туралы статистикалық ақпараттарды көрсету, өңдеудің негізгі құралы болып табылады.

Статистикалық кестелердің  ақпараттары бойынша зерттелетін  құбылыстар мен процестер туралы толық түсінік алу үшін графиктер  мен диаграммалар салынады.

 

Статистикалық графиктер және оларды салудың ережесі

 

Әлеуметтік-экономикалық құбылыстарды қазіргі кезеңдегі талдау мәліметтерді графикалық әдістерді қолданусыз көзге елестету қиын.

Графикалық  әдіс – статистикалық мәліметтерді геометриялық фигуралар, сызықтар, нүктелер және әр түрлі символикалық образдар арқылы шартты көрсету әдісі. Статистикалық графиктердің негізгі артықшылығы – көрнектілігі. Графикті салу үшін оның қандай мақсат үшін жасалатынын анықтау және бастапқы материалды терең зерттеу қажет.

Статистикалық графиктердің негізгі элементтері: графиктің алаңы, графикалық бейне, кеңістіктік және масштабтық бағдарлар, графиктің экспликациясы.

Графиктің алаңы ол орындалатын орын, оған қағаз беттері, географиялық карта, жердің жоспары жатады. Графиктік алаңның жақтары белгілі бір пропорциямен салынады. Жақтары 1:1,3-тен 1:1,5-ке дейін тікбұрышты формадағы графиктер ең ыңғайлы графикке жатады, кейде квадрат формасындағы график алаңдары қолданылады.

Графикалық  бейне – бұл символикалық белгілер, олардың көмегімен статистикалық мәліметтер көрсетіледі. Графикалық бейнелерге: сызықтар, нүктелер, геометриялық фигуралар және көлемдік фигуралар жатады.

Графикалық бейнелерді график алаңында орналастыру кеңістік бағдарларды анықтайды. Кеңістік бағдарлар координата сеткасымен немесе контурлық сызықтармен беріледі. Статистикалық графиктерде тікбұрышты (декарттық) координаттар жүйесі жиі қолданылады.

Сондай-ақ графикалық бейнелеудің тәжірибесінде полярлық координаттарда қолданылады. Координаттардың полярлық жүйесінде бір сәуле, көбіне оң горизонталды сәуле координат осі болып қабылданады, соған сәйкес сәуленің бұрышы табылады. Екінші координатаға радиус деп аталатын оның сеткасының ортасынан арақашықтығы есептеледі. Радиалды графиктердің сәулелер уақыт кезеңін, шеңберлер зерттелетін құбылыстың шамасын көрсетеді.

Статистикалық графиктің масштабтық бағдарлары масштаб және масштабтық шкаламен анықталады. Статистикалық графиктің масштабы сандық шамаларды графикалық шамаларға ауыстыру өлшемі, ал масшабтық шкала – белгілі бір нүктелері белгілі бір сан болып оқылатын сызық. Шкала сызықтан (шкаланың алып жүруші) және сызықта белгілі бір тәртіппен орналасқан нүктелерден және белгіленген нүктелерге сәйкес сандардың сандық белгілерінен тұрады. Шкаланы алып жүруші тіксызықты және қисықсызықты (шеңбер және доға). Шкалалар бірқалыпты және бірқалыпсыз болады.

Шкаланы алып жүруші тік  және қисық сызықты болуы мүмкін. Сондықтан шкалалар тік сызықты (милиметрлік сызғыш) және қисықсызықты-сопақ және дөңгелек (сағаттың циферблаты) болып табылады. Графикалық және сандық интервалдар тең және тең емес болып бөлінеді. Егер шкаланың өн бойында тең графикалық интервалдарға тең сандар сәйкес келсе, онда бұл шкала бірқалыпты деп аталады. Ал тең интервалдарына тең емес графикалық интервалдар сәйкес келсе бұл шкала бірқалыпсыз деп аталады. Бірқалыпты шкалының масштабы бірлік деп қабылданған және бір шамалармен өлшенген кесіндінің (графикалық интервалдың) ұзындығы.

Экспликация - әрбір графиктің сөзбен сипаттамасы болуы қажет, ол масштабтық шкаланың жазуларынан және графиктің кейбір бөліктеріне түсіндірмеден тұрады.

 

Графиктің түрлері  бойынша классификация

 

Графиктердің көптеген түрлері бар, олардың классификациясы  келесі қасиеттерге негізделген:

а) графикалық бейнелерді салу әдісі;

ә) графикалық бейнелеудің көмегімен шешілетін міндеттер;

б) статистикалық көрсеткіштерді бейнелейтін геометриялық белгілер.

Графикалық бейнелерді салу әдісі бойынша статистикалық графиктер диаграммаларға және статистикалық  карталарға бөлінеді.

Диаграммалар – графикалық бейнелеудің кең тараған әдісі. Диаграммалар сандық қатынастың графиктері және бір-біріне тәуелсіз жиынтықтарды салыстыру үшін қолданылады.

 

 

Статистикалық карталар – нақты территория бойынша сандық бөлудің графиктері. Статистикалық карталардың міндеті – статистикалық көрсеткіштерді кеңістістікте орналастыру. Графикалық бейне бойынша статистикалық карталар картаграммалар және картодиаграммаларға бөлінеді.

 

 

Графикалық бейнелеудің  көмегімен шешілетін есептерге байланысты салыстыру диаграммасы, құрылымдық диаграмма және динамика диаграммасы болып бөлінеді.

Графиктің ерекше түріне ваиациялық қатарлармен көрсетілген шамаларды бөлу диаграммасы, олар гистограмма, огива, камулята.

Статистикалық көрсеткіштерді бейнелейтін геометриялық белгілер бойынша графиктер нүктелік, сызықтық, жазықтықтық және кеңістіктік болып бөлінеді.

Нүктелік диаграммаларды салғанда графикалық бейне ретінде нүктелердің жиынтығы , сызықтық диаграммаларды салғанда графикалық бейне ретінде сызықтар жиынтығы қолданылады.

Жазықтықтық диаграммаларды салғанда графикалық бейне ретінде геометриялық фигуралар қолданылады және олар бағаналық, дөңгелектік, квадраттық және фигуралық болып бөлінеді.

 

 

Диаграммалардың негізгі түрлері

 

Диаграммалардың негізгі  түрлерін салуды нақты сандық мысалдардың  негізнде қарастырайық:

1. Бағаналық диаграммаларда статистикалық мәліметтер тік орналастырылған тікбұрыштардан тұрады.

Бағаналық диаграммаларды салғанда келесі талаптар орындаллуы қажет:

• Бағаның биіктігі қойылатын шкала нөлден басталуы қажет;
• Шкала үздіксіз болуы қажет;
• Бағаналардың негізі бір-бірінен бірдей қашықтықта орналасуы қажет;
• Бағаналарды сандық жазулармен толықтыру қажет.

2. Жолақтық диаграмма – горизонталь орналасқан тікбұрыштардан тұрады. Горизонталь ось масштабты шкала болып табылады, оларды салудың салудың қағидасы бағаналық диаграмманы салғандағыдай.

Өзара тәуелсіз көрсеткіштерді салыстыру үшін салыстыратын шамаларды дұрыс геометриялық фигуралар түрінде көрсетілген диаграммалар қолданылады. Бұл диаграммалар көрсетілетін құбылыстаордың мөлшерін өздерінің ауданымен көсетеді. Мұндағы диаграммаларды құру үшін шеңберлер, квадратта р, тікбұрыштар сияқты геометриялық фигуралар қолданылады.

3. Квадраттық немесе шеңберлік диаграммаларды салу үшін статистикалық мәліметтерден квадрат түбірін шығарамыз, содан кейін алынған нәтижелердің негізінде квадраттың бір жағын немесе шеңбердің радиусын қабылданған масштабқа сәйкес анықтаймыз.
4. Фигуралық белгілердің диаграммалары – статистикалық мәліметтерді суреттер, силуеттер, фигуралар түрінде графикалық бейнелеу болып табылады.
5. Секторлық диаграмма – құбылыстың барлық мөлшері 100% ретінде алынып, оның жеке бөліктерінің үлесі пайыз түрінде есептеледі. Шеңбер секторларға бөлінеді, әрбір 1%-ке 3,6 градус келеді.
6. Варзар белгісі – бір көьбейткіш ені, ал екіншісі ұзындығы болып табылатын тікбұрыш, оның ауданы екеуінің көбейтіндісіне тең.
7. Сызықтық диаграммалар – құбылыстың уақыт бойынша өзгеруінің сипаттамасын көрсетеді, сондай-ақ бөлу қатарын зерттеу және құбылыстың арасындағы байланысты анықтау үшін қолданылады.

                   1990-2004 жылдардағы инвестицияның динамикасы

 

8. Радиалды диаграмма – егер оларда кезеңдік ауытқулар болса динамика қатарларын көрсету үшін қолданылады.
9. Гистограмма және полигон – бөлу қатарын бейнелеу қолданылады, сондай-ақ интервалдық қатарларды бейнелеу үшін қолданылады.
10. Крды бейнелеу үшін қолданылады.

 

Стаистикалық  қатарлар

 

Статистикалық қатарлар құбылыстың белгілі бір аумақта  жайылу деңгейі мен дәрежесіне сипаттайтын статистикалық мәліметтерді схематикалық-географиялық картада графикалық түрде бейнелеу.

Статистьикалық карталар кртограмма және картодиаграмма болып бөлінеді.

Картограмма – аумақтық бөлу картасына салынған әрбір бірлоіктің шеңберінде көрсеткіштің салыстырмалы жиілігі бояу арқылы көрсетілетін схематикалық карта. Картограммалар фондық және нүктелік болып бөлінеді.

Фондық картограмма – аумақтық бірліктің шеңберінде көрсеткіштің жиілігін бояуды қоюлату арқылы көрсететін картограмманың түрі.

Нүктелік картограмма – кез келген құбылыстың деңгейін нүктелермен бейнелеу.

Нүктелер жиынтықтың бір бірлігін немесе бірнешесін көрсетеді. Географиялық картаға нүктелерді салу арқылы белгілі бір құбылыстың тығыздығы және жиілігі көрсетіледі.

Фондық картограмма  орташа немесе салыстырмалы көрсеткіштерді, ал нүктелік картограмма көлемдік көрсеткіштерді бейнелеу үшін қолоданылады.

Картодиаграмма – диаграмма мен географиялық картаның қосындысы. Картодиаграммадағы бейнелеу белгілері ретінде географиялық картаның контурына орналасқан диаграммалық белгілер (бағаналар, квадраттар, шеңберлер, фигуралар). Картодиаграмма: қарапайым салыстыру, кеңістік орын ауыстыру, изосызықтар болып бөлінеді.

Қарапайым салыстыру  картодиаграммасында зерттелетін көрсеткіштің шамасын көрсететін диаграммалық фигуралар бүкіл географиялық картаға орналастырылады.

Изосызықтар географиялық карта немесе графикте жайылуына  байланысты бір шаманың бірдей мәндерінің сызықтары.

 

 

Қорыта келгенде, статистикалық  мәліметтерді қара сөзбен баяндағаннан көрі, кесте, график, диаграмма немесе карта түрінде бейнелеу өте ыңғайлы екенін көреміз. Мәліметті беру түрін, яғни кесте, график, диаграмма немесе картаны таңдау мәліметтердің мазмұнына байланысты. Себебі, әр мәліметке әр түрлі нысан ыңғайлы, тек сол ныснды дұрыс таңдап алсақ болғаны. Мысалы, әр кезеңдегі көрсеткіштерді салыстырып, олардың қаншалықта өсіп немесе азайғанын көрсету үшін ең ыңғайлысы диаграмма болып табылады.

Сонымен, статистикалық  мәліметтерді көрнекі бейнелеудің  статистикалық кесте, график, диаграмма  және карта сияқты түрлері бар  екенін көрдік. Соның ішінде кестенің қарапайым, топтық және комбинациялық түрлері, графиктің сызықтық, жазықтық және көлемдік түрлері, диаграмманың тоғыз түрі, ал картаның картограммажәне картодиаграмма деген түрлері бар екен.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

 

1. Найзақараева С. Ө. Статистика: Оқу құралы. – Алматы: 2009. – 156 бет.
2. Кесікбайұлы Ө., Өскенбайұлы М. Статистиканың жалпы теориясы: Оқу құралы. – 1998. – 196 бет.
3. Герчук Я. П. Графики в математико-статическом анализе. – М.: Статистика, 1972.
4. Статистический анализ в экономике / Под ред. Г.А. Громыко. – М.: Издательство МГУ, 1992.