Қазақстан Республикасының энергетика кешені

                             Қазақстан Республикасының энергетика кешені

    Электр энергетикасы — энергетиканың басты құрастырушысы, оның басты міндеті — электр энергиясының тұтынушыларын электрлік энергиямен жабдықтау үшін электр энергиясын тиімді жолмен өндіру, тарату және үлестіру. Бұл сала кез келген елдің әлеуметтік және эконономикалық дамуының маңызды бөлігі, себебі электр энергиясының энергияның басқа тасымалдаушыларынан көрі бірқатар ерекшеліктері бар: үлкен қашықтыққа таратудың, тұтынушылар арасында үлестірудің және энергияның басқа түрлеріне (механикалық, жылулық, химиялық, жарықтық және басқа да…) түрлендірудің салыстырмалы жеңілдігі.Электрлік энергияның маңызды өзгешілігі — оны бір уақытта өндіріп, сол уақытта тұтынуға болатындығында.

   Қазақстан электр энергиясы мен электр қуатын өндiру және электрмен жабдықтау жүйесi; ұлттық экономиканың өндiрiстiк және әлеуметтік  инфрақұрылымындағы маңызды саласы әрi өнеркәсiптiң басқа салаларын дамытудың басты базасы.

Кеңестiк билiк дәуiрiне дейiнгi кезеңде  өндiргiш күштердiң даму деңгейi төмен  болуы оның энергетика базасының  Қазақстанда тым кенже қалуы  еді. Деректер бойынша, қазақ жерiнде  барлық электр станциялардың қуаты 2,5 мың кВт/сағ-тан аспаған, оларда жылына 1,3 млн. кВт/сағ электр қуаты өндiрiлген.

    Қазақстан электр  энергетикасының дамуының негiзгi кезеңдері.

Жалпы электр станциялары  қуатының артуына, электр қуатының өндiрiлуiне, экономиканы электрлендiру деңгейiне жасалған талдау негiзiнде кеңестiк дәуiрдегi Қазақстан электр энергетикасының даму жолын негiзгi үш кезеңге бөлуге болады:

• Бiрiншi кезең 1918 —1945 жылдарды қамтиды, бұл кезеңде сол уақыттың өлшемi бойынша iрi электр станциялары салынып, алғашқы энергетикалық тораптар пайда болды.
• Екiншi кезеңде (1946 — 1958 ж.) аймақтық электр станцияларында электр қуатын бiр орталықтан өндiру күрт артты, алғашқы энергетикалық жүйелер құрылды.
• Үшiншi кезеңде (1959 — 1990 ж.) республиканың энергетикалық базасы жедел қарқынмен дамып, аймақтық энергетикалық жүйе қалыптасты

 

    Бұл саланы одан әрi дамытудың 1997 — 2000 жылдарға арналған бағдарламасында электр қуаты рыногiн ұйымдастырудың мынадай үлгiлерi көзделдi:

• ақырғы тұтынушыға жеткiзiлетiн электр қуатының бағасы бойынша бәсеке;
• бiрыңғай электр қуаты рыногiнiң екi деңгейде (көтерме сауда және бөлшек сауда) болуы;
• электр қуатымен сауда жасауды ұйымдастыру;
• рынок субъектiлерiнiң аймақаралық («КЕGOC» ААҚ), аймақтық және жергiлiктi (БЭК-тер) деңгейдегi тораптар бойынша электр қуатын тарату және бөлу қызметтерiн көрсету жөнiнде шарттар жасасу.

         Осы үлгiнiң енгiзiлуi екi жақты мерзiмдi келiсiмшарттар рыногiн құруға мүмкiндiк бердi. Бiр орталықтан диспетчерлiк басқару жүйесi қайта құрылды, ол электр қуатын бәсекелi (электр қуатын өндiру мен тұтыну) және монополиялы (электр қуатын тарату және бөлу) бөлiктерiнiң бөлiнiсi жағдайында жұмыс iстеуге бейiмделдi, сондай-ақ, электр қуатының сапалық көрсеткiштерi, атап айтқанда, электр тогының жиiлiгi жақсартылды. Электр энергетикасы секторын реформалау бағдарламасын дәйектiлiкпен iске асыру нәтижесiнде 2000 жылдан бастап оң өзгерiстерге қол жеткiзiлдi: екi жақты мерзiмдiк (форвардтық) келiсiмшарттар рыногi құрылып, жұмыс iстей бастады. Қазақстанның электр энергетикасы секторының бастапқы экспорттық әлеуетi 2001 жылдың басында 500 — 1000 мВт деп бағаланды. Мысалы,Екiбастұз АЭС компаниясы 2001 жылдан Ресейге (Омбы қаласының маңына) 300 мВт электр қуатын экспортқа шығара бастады. 2030 ж-ға дейiн электр энергетикасын дамыту бағдарламасы шеңберiнде Қазақстанның электр энергетикасы жөнiнен тәуелсiздiгiн қамтамасыз етудiң 2005 жылға дейiнгi жоспары әзiрлендi.Нарықтық экономика жағдайында электр энергетикасы секторындағы табиғи монополияның барлық құрылымдары уәкiлеттi орган (Энергетика және табиғи ресурстар министрлігі) тарапынан мемлекеттік бақылауға алынған. Электр қуатын тарату және бөлу жөнiндегi тарифтердi              Қазақстан Республикасының Табиғи монополияларды реттеу және бәсекелестiктi қорғау жөнiндегi агенттiгi реттеп отырады. 2000 ж. 1 сәуiрде Тарифтер жөнiндегi бөлiмшеаралық комиссия «КЕGOC» ААҚ-ның аймақаралық деңгейдегi электр тораптары бойынша электр қуатын тарату жөнiндегi қызмет көрсетуiне арналған тарифтi есептеудiң жаңа әдiстемесiн қолданысқа енгiздi.

    Қазақстанда қазiр энергетика өнiмнiң 2/3-сiне жуығы ЖЭС-терде, қалған бөлiгi энергиясын СЭС-терде өндiрiледi. Қазақстанның батыс аймағында энергетикалық шикiзат көзi мұнай мен табиғи газ болғандықтан сұйық, газ тәрiздi және аралас типтi отынмен жұмыс iстейтiн станциялар дамытылған. Шығыс және оңтүстік аймақтарда әзiрге су қуатынан басқа меншiктi энергетика көздерi жоқ. Осыған байланысты оларда ядролық отын, тасымал мұнай, газ, көмiр пайдаланылады. Электр қуатын тұтынудың есептiк деңгейлерiне жасалған талдау 1990 жылдан бастап он жылдық кезеңде электр тұтыну көлемi жалпы республикалық және солтүстік, батыс аймақтар бойынша 2 есе дерлiк, ал оңтүстік аймақ бойынша 3 есе дерлiк кемiгенiн көрсетедi.Электр энергиясын тұтыну соңғы 2 — 3 жылда электр энергиясын тұтынудың азаю қарқынының баяулағаны байқалды, ал батыс аймақта ол өсе бастады. 2000 жылдың алғашқы жартысында республикада 27,4 млрд. кВт/сағ электр қуаты тұтынылған, мұның өзi 1999 жылдың осы кезеңiмен салыстырғанда 7,2%-ға көп. Электр қуатын өндiру мен тұтыну көлемiнiң өсуi негiзiнен Батыс және Солтүстік аймақтарда (Павлодар-Екiбастұз өңiрiнде) байқалды. Қазақстанның Оңтүстік аймағында (Алматы, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл, Қызылорда облыстары) жеткiлiктi бастапқы энергетикалық қор жоқ болғандықтан оның электр энергетикасы тасып әкелiнетiн көмiрге, сырттан әкелiнетiн газ бен мазутке негiзделген.Бұл аймақтағы электр қуатының негiзгi көздерi — Жамбыл МАЭС-i, Шымкент ЖЭО-1, Алматы ЖЭО, Қапшағай   СЭС-i. Мұндағы тапшылық Солтүстік Қазақстанның ОЭС-ы, 220 — 500 кВ электр тораптары бойынша Орта Азия республикаларынан әкелiнетiн электр қуаты есебiнен өтеледi.2000 ж. 15 маусымнан бастап Қазақстанның Бiрыңғай энергетикалық жүйесiнiң (БЭЖ) Солтүстік бөлiгiнде Ресейдiң БЭЖ-iмен қатарласқан жұмыс қалпына келтiрiлдi.

   Екібастұз  еліміздің энергетикалық балансында ерекше орын алады.Екібастұз электроэнергетикасында жалпы қуаты 5 млн.Мвт негізінде құрылған ГРЭС-1 және ГРЭС– 2 жылу электрстанциялары жұмыс істейді.Тоғыз жыл жұмыс ішінде иелік қуаты 2000 МВт – қа дейін артты . Бұл жетістік өндіріс өсіміне септігін тигізді : AЭС Екібастұз 2005 жылы 7,5 млрд. кВт. сағ. өндірді .

AЭС Екібастұз  Қазақстанның энергетикалық рыногында  айтарлықтай роль атқарды. Оның  Қазақстанда өндірілетін электр  энергиясы  көлеміндегі үлесі 3,8 – ден 13,5 пайызға дейін ұлғайды . Компания Қазақстандық энергетикалық қауымдастықты (ҚЭҚ) және электр қуатының біріккен қорын (ПУЛ РЭМ) құруға мұрындық болды.

    Өскемен республикамыздың ірі энергетика орталығы. Өскемен қаласының өндірістік және коммуналдық тұтынушыларын жылу электр энергиясымен қамтамасыз ету үшін салынған. Ол орта қысымды: 4 қазандық және бу параметрлері 31,5 Мпа, 4000 С 5 турбина және жоғары қысымды: 5 қазандық және бу параметрлері 13,8 Мпа, 5550С 3 турбина құрал жабдықтарға ие. Станцияның қондырылған электрлік қуаты – 241,5 МВт, жылу қуаты- 959 Гкал / сағ. Станцияның ескілігіне қарамастан барлық құрал- жабдықтар еш шектеусіз сенімді жұмыс істеп тұр.

   Қазіргі  кездегі Қазақстанның электр  энергетикасы.Қазақстан өзiнiң электр қуаты жөнiндегi мұқтаждарын толық қамтамасыз ететiн әрi оны өзге елдерге шығаратын ахуалға жеттi. Бұл кезеңде Алматыда, Қарағандыда, Петропавлда, Жамбылда, Шымкентте, Павлодарда iрi аймақтық су электр станциялары (АСЭС) салынды. Ертiс өзенінде Өскемен және Бұқтарма су электр станциялары (СЭС), Iледе Қапшағай СЭС-i жұмыс iстедi. Аса iрi Ақсу АСЭС-ы Екiбастұз кенiшiнiң арзан көмiрiн пайдаланды.  Қазақстанның су байлықтары жылына 163 млрд кВт/сағат  электр өндіруді қамтамасыз  ете алады. Қазақстанның электр энергия  станциялары 60 млрд кВт/сағатқа жуық электр энергиясын өндірді.  Республиканың бір тұрғынына шамамен  3750 кВт/сағат электр энергиясы келеді.

Қазір республикада жылу электр станциялары  кең таралған. Олар, негізінен, Қарағанды және Екібастұз  көмірімен жұмыс істейді,әрі бүкіл электр энергияның 90%-дан астамын береді. Республика электр энергиясының  оннан біріне  жуығын су электр  станциялары береді. Ертіс өзенінде Бұқтырма және Өскемен, Сырдарияда Шардара, Іледе Қапшағай су электр станциялары салынған.  Кенді Алтай мен іле Алатауындағы  тау өзендерінде бірнеше кішігірім су электр станциялары жұмыс істейді. Қазіргі уақытта Ертістегі су электр станциялары тобының ең қуаттысы  Семей маңындағы Шүлбі СЭС-нің бірінші кезегін салу аяқталып келеді.

    

 

 

 

 

 

 

    (1-кесте)      2007 -2008 жылғы энергетика cаласынан түcкен пайдалар

Кіріс түрінің     атауы	2006	2007	өзгеріс (+/-)	өсім % қарқындары
Электр энергиясын жеткізу	17 213543	17121526	92017	0,5%
Техникалық қызмет көрсету	3 855 051	3 183 590	671 461	21,1%
Энергия үнемдеуден	965 036	911 331	53 705	5,9%
Барлығы	22 033 630	18 904 894	3 128 736	16,6%

 

 

   Барлық электр станцияларын жоғары вольтты бір желіге  біріктірген  бірыңғай энергетика жүйесін құру кешені Қазақстан Республикасындағы электр энергетикасын  дамытудың аса маңызды міндеті болып табылады.             Қазақстан энергетикасы — электр энергиясы мен қуатын өндiру және электрмен жабдықтау жүйесi; ұлттық экономиканың өндiрiстiк және әлеуметтік инфрақұрылымындағы маңызды сала әрi өнеркәсiптiң басқа салаларын дамытудың басты базасы.

Олардың ең ірілері  Екібастұзда,Ақсуда,Таразда,Қарағандыда,Алматыда  орналасқан.Қазіргі электр станцияларының қуаты 18 млн. кВт-тан асты, ал Қазақстанның жалпы электр энергиясын тұтынуы 104,8 млрд. кВт/сағатты құрады, оның 87,4 кВт/сағаты меншiктi электр станцияларында өндiрiлдi. Бағдарламаны iске асыру электр энергетикасының бәсекелi бөлiгiн (электр қуатын өндiру және оны тұтыну) табиғи монополистерден ажыратып алу (электр энергиясын беру және бөлу) қамтамасыз етiлдi. Iрi электр станциялары (МАЭС) инвесторларға сатылды, ал аймақтық жылу электр станциялары (ЖЭО) жергiлiктi басқару органдарының меншiгiне берiлдi. 1120, 500 және 220 кВ кернеулi негiзгi тораптардың активтерi негiзiнде Электр тораптарын басқару жөнiндегi қазақстандық компания («KEGOC» ААҚ), 110 — 35, 6 — 10 және 0,4 кВ кернеулi аймақтық электр тораптары негiзiнде бөлу электр тораптық акционерлік компаниялары (АЭК АҚ) құрылды. Қазақстанда жүйелерді топтастырушы торап қызметін Ұлттық электр торабы (ҰЭТ) атқарады. Қосалқы станциялар, таратушы құрылғылар, өңіраралық және (немесе) мемлекетаралық электр жеткізу желілері мен ҰЭТ құрамына кіретін кернеуі 110 кВ және одан жоғары электр станцияларынан электр қуатын беретін электр жеткізу желілері «Электр желілерін басқару жөніндегі Қазақстан компаниясы «KEGOC» АҚ балансына кіреді.

 

   

 

 

 

 

 

(2-кесте)       «КЕGOC» АҚ-ның 2005 жылғы халықаралық  қарым-қатынасы

	2001	2002	2003	2004	2005	барлығы
экспорт	2 142,70	2 518,70	4 119,20	5 319,8	2 961,6	17 062,0
Орталық Азия - Ресей Федерациясы транзиті	0,00	0,00	903,54	1 800,1	936,1	9 639,74
Қырғызстан - Ресей	0,00	0,00	713,9	1 800,1	936,1	3 450,1
Тәжікстан - Ресей	0,00	0,00	189,64	-	-	189,64

           Электр энергиясының экспорты, импорты мен транзиті, млн.кВт.с.

 

  2007 жылы Қазақстанда электр энергиясын тұтыну 2006 жылмен салыстырғанда 4 668,2 млн.кВт•с-қа немесе 6,5%-ға артты және 76 439,6 млн.кВт•с-ты құрады. Электр энергиясын тұтыну көлемінің өсуі коммуналдық-тұрмыстық пайдалану ғана емес өнеркәсіп жүктемесінің артуы есебінен де болды. 2007 жылы электр энергиясын тұтыну көлемінің өсуі Қазақстанның барлық облыстарында дерлік байқалды. Тұтыну көлемінің ең жоғары мөлшері Қазақстанның Солтүстігінде - 2 552,7 млн.кВт•с немесе 5,4% шамасында болды.   Қазақстанның барлық аймағы бойынша электр энергиясын тұтыну мөлшері төмендегідей шамада боды:

Қазақстан.................................76 439,6 млн.кВт•с немесе 100,0%;  
Солтүстік аймақ.....................49 694,6 млн.кВт•с немесе 65,0%;  
Оңтүстік аймақ........................15 523,1 млн.кВт•с немесе 20,3%;  
Батыс аймақ............................11 221,9 млн.кВт•с немесе 14,7%.

Қазақстан Республикасындағы біртұтас электр энергетикалық жүйенің Жүйелік  операторы болып табылатын "KEGOC" АҚ-ның басты мақсаты - қазіргі  заманғы техникалық, экономикалық, экологиялық талаптарға, кәсіби қауіпсіздік және денсаулық қорғау стандарттарына сәйкес Қазақстан Республикасындағы біртұтас электр энергетикасы жүйесінің жұмы сенімділігін қамтамасыз ету. 
                         Қазақстанның электр энергетикасы саласындағы аймақтық ынтымақтастығы. Қазақстан Республикасының шет мемлекеттермен электр энергетикасы саласындағы халықаралық ынтымақтастықтығын дамытуда ТМД Электр энергетикалық Кеңесінің 2005 жылғы 26 мамырдағы шешімімен ТМД-ге қатысушы мемлекеттердің электр энергетика саласындағы 2020 жылға дейінгі өзара іс-қимылы мен ынтымақтастық Стратегиясы (негізгі бағыттары) бекітілді. "KEGOC" АҚ-ның миссиясы - қазіргі заманғы техникалық, экономикалық, экологиялық талаптарға, кәсіби қауіпсіздік және денсаулық қорғау стандарттарына сәйкес Қазақстан Республикасындағы біртұтас электр энергетикасы жүйесінің жұмыс сенімділігін қамтамасыз ету.