Катализатор түрлері

Сырдария, Талас, Шу, Іле, Испиджаб, Отырар, Тараз, Сығанақ, Баласағұн, Суяб, Мерке, т.б қалалар және егіншілік оазисі мен көшпенділер даласы арасындағы Ұлы Жібек жолында Батыс пен Шығыс арасында қолөнер, сауда және байланыс орталықтары болды.  

Сонымен VI–XII ғғ. Қазақстан жерін мекендеген тайпалар қыпшақ –оғыз, қарлұқ–ұйғыр тілдерінде сөйлеп, осы тілдерде тарихи-әдеби шығармалар шығарып, өмір сүрген.  

Х–XII ғғ. материалдық мәдениетін өркендету ісіне елеулі өзгерістер енгені байқалады. Қазақстанның Оңтүстігі мен Жетісуды халифаттың, Саманилер, Қарахандар мемлекеттерінің саяси экономикалық және мәдени қарым–қатынастары аясына тарту әрекеті біз зерттеп отырған халықтарды Орта Азиямен жақындастырады. Қала мәдениетін өркендетуде енді жаңа дін–ислам маңызды роль атқара бастайды.

Пайдаланылған цілтемелер

Еуразия құрлығындағы көне керуен жолы. Сонау көне заманнан бастап орта ғасырға дейін жол бойындағы елдер мен мемлекеттердің өзара сауда мен мәдени байланыстарының өркендеуіне зор әсер еткен құбылыс, адамзат тарихындағы кезеңдердің өзара байланысының символы.  

Жолдың бұлай аталуы жібек матасына байланысты. Ол Қытайда өндірілетін. Бұрын жібек матаның пайда болуын біздің заманымыздан бұрынғы ғасырмен шектейтін, соңғы кезде Қытай археологтары Чжецзянь провинциясындағы Тайху көлінің маңынан табылған маталарға қарап, оның жасын біздің заманымыздан бұрын 2700 жылдарға теңейді. Жібек жолының үзіліссіз дипломатиялық және сауда қызметін атқара бастаған мезгілін біздің заманымыздан бұрынғы 2 ғасырдың орта тұсы деп санау қалыптасқан. 138 жылы Хан ордасынан (Қытай) князь Чжан Цзяньға қосшылық еткен 150 адамы бар елшілік керуені өздеріне мүлдем белгісіз. Батыс өлкеге сапарға шығып, князьдің өзі тек он үш жылдан соң еліне екі адам боп қана оралған. Осыдан кейін керуен жолы ашылып, сауда дами бастаған. Біраздан кейін осы халықаралық сауданы соғдылықтар (Зеравшан мен Қашқадария жазықтарына орналасқан ел) өз қолдарына алған. Осылайша Жерорта теңізінен бастап Қытайға дейін Жібек жолы соқпағы басталған.  

Жолдың бірнеше тармағы болды. Алғашында ол жолдардың негізгісі - Ферғана-Самарқанд-Бұхара-Мерв-Сирия) қысқа болғанмен 6-7 ғасырлар Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан арқылы өтетін жол үлкен маңызға ие болып, керуендер осылай ауыса бастады. "Оңтүстік жол" мен "Солтүстік жол" еді.  

Мұның бірнеше себебі болды: біріншіден - бұл мұнда көне замандардан өзіндік мәдениет бар ел өмір сүрді әрі олардың ішінде көшпенділер де, отырықшылар да бар еді. Осы екі мәдениеттің - көшпенділер мен отырықшылар - 7 ғасырда Ферғана арқылы өтетін жол өте қауіпті еді - бұл бағытта бақталастықтан күнде қырғын болып жататын; үшіншіден - түркі шонжарлары мен оның айналасындағылар шет елдік тауарларды көптеп пайдалана бастады. Оны археологиялық қазбалардан табылған заттар дәлелдейді (мыс, Ордабасы маңынан табылған заттар, бір зираттан сонау Балтық бойында ғана болатын янтарь әшекейі табылған). Осы тұста Шығыс пен Батыс түрік қағанаттары сонау Корея жарты аралынан бастап Қара теңізге дейінгі аймақта билік жүргізіп тұрған болатын. Батыс түрік қағаны Истеми Византияға елшілік аттандырып, олардың елшісі Земархты Космолат тауының етегіндегі Алтынтөбедегі жазғы ордасында қабылдаған. Ал түркілердің (анығырақ айтқанда Усунь мен Кангю елінің) қытайлармен байланысы әсте үзілмеген. Түркі мәдениеті қытайлықтарға үлкен әсер еткен (киім кию, сән-салтанат, әдет-ғұрып, т.б.). Бұл да керуен жолының күре тамырын бедерлей түскен. Ұлы Жібек жолының Қазығұрт маңынан өтетін тұсын барлық ғалымдар "Шаштан (Ташкент) шығып, Тұрбат асуы арқылы Испиджабқа (Сайрам) жететін" деп тұжырымдайды. Шынында да Орта Азиядан келетін керуеннің басқа өтетін жолы жоқ еді. Тізе қосып қимылдауы өлемдік прогрестің өркендеуінің темірқазығы болды; екіншіден Испиджаб жолдағы үлкен қала, сауда орны әрі жол тарамданатын орталық болатын. Кезінде мұнда құлдар да сатылған. Бұл жерден жол Отырарға бағыт алып, одан ары Сырдарияны бойлай батысқа, екінші тармағы Қаратау асып Орталық Қазақстанға кететін. Екінші үлкен бағыт - Тараз қалысына қарай кететін бағыт. Сондықтан Қазығұрт (Тұрбат) асуы керуеннің ең жиі жүретін түсы болатын. Оның үстіне бұл аймақтың табиғаты да керуеншілер үшін өте қолайды еді. Бұл туралы 7 ғасырда осы жерден өткен қытай тақуасы Сюянь-Цзань былай деп жазған: "Бұл корольдік мың ли жерді алып жатыр. Бұл елдің жері аса құнарлы, мол астық береді. Шабындығы мен өсімдігі аса шұрайлы; гүлдер мен жемістер аса мол. Жоғары бағаланатын жүзімді көп жинайды. Бұл ерекше белгіленген бастықтар басқарады. Олар бар билікті өз қолдарына алған, бірақ бір-біріне бағынбайды. Олардың иеліктерінің межелері анық белгіленген болса да, өзара келісіп Ну-Чи-Киен-Ку деген бірлестікке бірігеді". Тақуа осы маңды Испиджаб қаласынан өтіп, Кангю қаласына келген жерден көре бастайды да бұл корольдіктен өткен соң Че-Ши (Чагл) қаласына жетеді. Тақуаның жаз отырғаны Сайрам мен Ташкенттің арасындағы аймақ - Қазығұрт аймағы. Ғалымдар өз жазбаларында "Тұрбат асуа" деп атағанмен сол еңбектерге қоса берілген карта-сызбаларда Ташкент пен Сайрамның арасына Газгерд деген қаланы орналастырады. Зерттеушілердің болжамы бойынша, бұл қазіргі Шарапхананың маңындағы көне қала. Оның жасы 6-12 ғасырлар деп шамаланады. Қазба жұмыстарынан табылған заттар осының айғағы дейді. Сондықтан жолдың көнелігін ескере отырып, "Тұрбат асуы" деген тіркесті ұстанады. Көне жолдың соқпақтары негізгі кезде де жота-жоталардың арасынан, өзен өткелдерінен байқауға болады.