S,p,d элементтердің жалпы сипаттамасы

 

 

 

Жоспар

 

1. S-,d-, p-, элементтерінің жалпы сипаттамасы

2. І А тобының  S  элементтері

3. ІVА тобының р-элементтері.

4. VІІІ топтың d- элементі

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

•   s-, p-, d-

Элементтердің  маңызы. Олардың қосылыстарының медицинада қолданылуы.

S-,d-, p-, элементтерінің жалпы сипаттамасы

• S- электронның сыртқы қабатында 1 н/е 2 элемент. Топтарда иондар радиусы жоғарыдан төменге қарай.
• Р-элементтерге Д.И. Менделеевтің периодтық жүйесінің 3А-8А топтарында орналасқан элементтер жатады.
• d- элементтер. Преиодтық жүйеде 33 элементі бар.

  І А тобының  S  элементтері

• Сутек. Биосферада сутек бос күйінде кездеспейді. Ол табиғи су, газдар және органикалық заттардың құрамында болады. Тірі жасушалар массасының 90 пайызын құрайтын суда сутегі атомдарының негізгі мөлшері болады..

Сутегінің екінші бір қосылысы- сутегінің асқын  тотығы Н2О2 ағзада әртүрлі тотығу- тотықсыздану процестері нәтижесінде зат алмасудың  қосымша өнімі ретінде түзіледі, каталаза ферменттерінің әсерінен ыдырайды:

Н2О2       Н2О+1/2 О2

 

ІА  тобындағы S-элементтер негізінде жасалған дәрілік препараттар медицинада қолданылады.

 

1.Литий  карбонаты- әртүрлі жүйке ауруларын емдеуде қолданылады.

2.Натрий  хлориді- дәрілік заттарды еріту үшін т,б,

3. Гипертоникалық  ерітінділер іріңді жараларды  емдеу үшін қолданылады.

4.Натрий  иодиді- эндемиялық жемсау ауруында қолданылады.

5.Калий  хлориді- ағзада электролит алмасуы бұзылғанда, сонымен қатар жүрек соғысы бұзылғанда қолданылады..

Литий.

 

• Бұл микроэлемент.Ол тірі ағзалардың тұрақты құрамды бөлігі. Литий ионы сілтілік металдардың ішінде ең радиусы кіші, сулы ерітіндіде күшті гидратталған түрінің радиусы натрий ж/е калий радиусынан жоғары.Бас миы қатпарларында иондық тендікті реттейді.

Сондықтан құрамында  литий ионы бар дәрілер жүйке  ауруларды емдеуде қолданылады.

 

Натрий және калий.

 

• Иондары ағзада кең таралған. Натрий қанның осмостық қысымын қолдайды . Ағзада қышқылдық- негіздік тепе- теңдікті ұстап тұруға, жасуша мембранасы арқылы амин қышқылдары мен қанттың тасымалдануына қатысады.

 

   Р-элементтердің медико-биологиялық маңызы, медицинада қолданылуы.

 

Бор.Тірі ағзадағы бор қосылыстарының биологиялық маңызы зерттелмеген.

Медицинада  қолданылуы:

Бор қышқылы- антисептик ретінде әр түрлі қою майлардың құрамында болады. Ауызды шаюда және офтальмологиялық тәжірибеде1-3 пайыз ерітінді түрінде пайдалынады.

 

ІVА тобының р-элементтері.

 

• Көміртек. Басқа элементтермен бірге ұзын атомдар тізбегін құрып, құрылымы әртүрлі органикалық қосылыстар түзеді. Оның арқасында өсімдіктер мен жануарлар түрі көбейеді.
• Медицинада қолданылады:

1. Активтелген көмір- ауыр металдар тұздарымен уланғанда .

2. Натрий гидрокарбонаты- асқазан сөлінің қышқылдығын кемітеді,
3. Сулы ерітінділерді шаюда, жууда қолданылады.

 

Кремний

 

• Микроэлемент. Тіршіліктің дамуы мен өсуіне керектілердің бірі. Оның ең көп мөлшері теріде, сіңірде, көздің ұлпаларында кездеседі.
• Медицинада: тальктің құрамында бар. Сепкіш ретінде (присыпка) пайдаланады.

 

            Алюминий

• Алюминий. Микроэлемент.

 Медицинада қолданылуы:

1.Алюминий  калий ашудасы жұмсартатын, күйдіретін және қан тоқтататын әсері бар.

2. Алюминий  гидроксиді- асқазан сөлінің қышқылдығын төмендетуде қолданылады.

3. *Алмагель* деген препарат құрамына кіреді.

 

ІVА тобының р-элементтері.

 

• Көміртек. Басқа элементтермен бірге ұзын атомдар тізбегін құрып, құрылымы әртүрлі органикалық қосылыстар түзеді. Оның арқасында өсімдіктер мен жануарлар түрі көбейеді.
• Медицинада қолданылады:

1. Активтелген көмір- ауыр металдар тұздарымен уланғанда .

2. Натрий гидрокарбонаты- асқазан сөлінің қышқылдығын кемітеді,
3. Сулы ерітінділерді шаюда, жууда қолданылады.

 

            Қорғасын

 

• Қорғасынның биологиялық маңызы анықталмаған. Қорғасын қосылыстары улы болып келеді.
•    Медицинада қорғасын  қосылыстары антисептикалық зат ретінде қолданылады. РбО қорғасын жабыстырғышының құрамында болады, оны тері ауруы сыздауық шыққанда қолданылады. Рентген кабинетінде жұмыс істейтін медбикелердің киімдеріне қорғасын қосылады, себебі қорғасын ү- сәулелерін жұтатын қабілеті бар.

 

Азот

 

• Негізгі биогенді элементтердің бірі. Тір ағзада мөлшері 3 пайыздай болады. Біз азотты атмосферада өмір сүрудеміз. (ауаның 78 пайызы). Азот және өмір- бөлін- бейтін түсінік.

Сонымен қатар, азоттың нитраты өте зиянды. (ағза үшін)

• Медицинада қолданылады:

1. Азот тотығы немесе “шаттандырғыш газ” оттегімен қоспасы наркотикалық зат ретінде қолданылады.

2. Аммиактың сулы ерітіндісі адам талып қалғанда мақта немесе дәкеге сеуіп

Абайлап адам мұрнына иіскетеді.

 

Фосфор

 

• Негізгі биологиялық бес элементтің бірі. Адам сүйегінде 5 пайыз, ал тіс эмальдарында 17 пайыз фосфор болады.                                                        Ортофосфат иондарының туындылары энергия тасымалдаушы  қызметін атқарады.
• Медицинада аденинүшфосфор қышқылы қолданылады. (АТФ)

 

Мышьяк

 

•    Микроэлемент. Мышьяктың биогенді ролі мен оның, ағзадағы мөлшері белгісіз.
•    Мышьяк қосылыстары өте улы. Стомотологияда мышьяктың оксиді (ІІ), немесе ақ мышьяк ауру тіс нервтерін өлтіруде қолданылады.
• Ал, ішуге қан аз болғанда, жүйке ауруына шалдыққандарға беріледі.

 

Оттегі

 

• Өмір сүріп жатқан барлық молекулалар құрамына кіреді. Тірі ағзадағы мөлшері құрғақ зат бойынша есептегенде 70 пайыздай болады.
• Ауадағы көлемдік үлесі- 21 пайыз.
• Оттектің негізгі қызметі тотығу-тотықсыздану реакцияларын реттеу.
• Медицинада оттек көміртек оксидімен, НСN  уланғанда және оттегі жетіспеген ауруларды емдеуде қолданылады.Кейінгі кезде жоғарғы қысымда оттегімен емдеу оны гипербаралық медицина деп атайды.

 

Күкірт

 

• Энергия тасымалдау қызметін атқарады. Ағзада күкірт цистеин мен метионин сияқты амин қышқылдарының құрамында болады.
• Медицинада қолданылуы:

1. Тазартылған күкірт- іш жүргізетін, дәрі ретінде, сықпа, маздар құрамына ендіріліп, емдеуде қолданылады.

2. Кальций, барий, магний, натрий сульфаты түрінде қолданылады.

 

Хлор

 

• Хлор асқазан сөлі мен плазманың түзілуіне, ферменттердің белсінділігінің артуына қатысып, өмірдегі маңызды қызметердің бір қатарын жүзеге асырады. СІ анионы биохимиялық процестер айналымына қатысады. Газ түріндегі  хлор өте улы.
• Медицинада қолданылуы:

1. Сұйытылған тұз қышқылы асқазан сөлінде қышқыл жетіспегенде қолданылады.

2. Хлорлы әк- дезинфекциялаушы зат ретінде қолданылады.

 

Йод

 

• Адам ағзасында йод мөлшері жартысынан көбі, онда ол тироксин гармонының құрамына кіреді. Ол жетіспесе адам эндемиялық зоб ауруына шалдығады.

Медицинада қолданылуы:

1. Радиоактивті йод- зоб ауруын емдеуде.
2. Люголь ерітіндісі- ауыздың сілекей қабаттарына жағу үшін қолданылады.
3. “Антиструмин” дәрісі КJ –нен тұрады.

 

Күміс

 

• Тірі ағзада күмістің физиологиялық рөлі жеткіліксіз зерттелген. Күміс-ультрамикроэлемент.
• Медицинада қолданылуы:

1. Күміс нитраты- жұмсартушы және күйдіруші зат ретінде.

2. Стомотологияда тісті бүтіндеу, алдын-ала тіс каналдарын күмістейді.

 

                Сынап

 

• Сынап негізінде, бауыр мен бүйрекке жинақталады.

Барлық тұздары  улы болғанмен, оның көбі медицинада қолданылады:

1. Сынап майы тері ауруларына қолданылады.
2. НдСІ2 Сулема өте улы,медициналық құралдарды, бөлмені дезинфекцияланғанда қолданылады. Медицинада қосылыстарын қолданып қана қоймай, метал сынап пен оның буы да қолданылады.

 

VІІІ топтың d- элементі

 

                     Темір.

Ол ағзадағы каталитикалық процестердің активаторы және қандағы газдардың тасымалдану  процесіне қатысады. Ересек адамда 3,5 гр темір болады.

Адамда темір  жетіспегенде, анемия ауруына шалдығады, шаштың ағаруы мен түсуі, сүйектің қақсауына әкеледі.

Адам ағзасы әлсірегенде темірдің келесі препараттары қолданылады:

1.Темір  аскорбинаты.

2.“Ферроплекс”.

3. “Гемостимулин”, “Гематоген.”т.б.

4. Алоэ  ж/е темір топшасы.

 

 

 

 

 

Қолданылған әдебиеттер

“Бейорганикалық және физколоидтық химия”.

   Ә.К. Патсаев. 

   С.А. Шитыбаев.

   Қ.Н. Дәуренбеков.

 Шымкент 2004ж.190-213бет..