Қышқылдар мен негіздердің теориясы

Жоспар
 

I.           Кіріспе

Қышқылдар мен негіздердің теориясы.
  

  II. Негізгі бөлім
Протолиттік тепе-теңдік.
Қанның буферлік жүйесі.
  

   III. Қорытынды

   Тірі ағзаларда протолиттік үрдістердің алмасуы,     қанның қышқылдығын сақтаудағы маңызы.

     1923ж Бренстед пен Лаури бір мезгілде қышқылдармен негіздердің протолиттік теориясын үсынды. Бүл теорияға сэйкес қышқыл деп пропон беретін заттарды, негіз деп протон қосып алатын заттарды айтамыз.

Протон беріп қышқыл негізге яғни протон апсепторына айналады. Қышқыл протон донор болып саналады жэне қосарланған қышқылға айналады.

Қышқылдармен негіздер ретінде бейтарап молекуллалар оң жэне теріс иондар кездеседі. Кейбір заттар бір реакцияда протон доноры ретінде протонға ынтықтылығы жоғры заттарға протондар берсе, ал басқа реакцияда протонға ынтықтылығы төмен заттан протонды алып, протон аксептор қызметін атқарады. Мүндай заттар алифолиттер деп аталады.

     Суда ерігенде немесе балқытқанда электр тогы өткізетін заттарды электролиттер деп атайды. Электролиттер күшті және әлсіз болып бөлінеді. Электролиттер зарядталған бөлшектерге иондарға ыдырай үдерісі иондық химиялық реакциялармен өректейді. Зарядталған иондар - катиондар, теріс зарядталған - аниондар деп аталады. Электролиттердің иондарға ыдырауға үрдісін электролиттік диссоцация деп аталады. Тірі ағзада протолиттік үрдістер заттар алмасуында, қанның қышқылдығын сақтауда т.б. физиология сүйықтарда маңызды қызмет атқарады. Физиологиялық сұйықтарда электролиттер болуы осмос кысымының шамасына, амин қышқылдарының, ақсылдардың ерігіштігіне эсер етеді.

Ағзаны сусызданудан сақтайды. Ағзаның қалыпты жағдайының қол плазмасының катион эквиваленттіліктерінің мөлшері шамамен алғанда 154 ммоль/л тең және ол негізінен Na+, Н+, Са+, Mg+2 үлесіне тиеді.

  Сутек көрсеткіш биохимиялық зерттеулерде клиникалык және фармакологиялық жұмыстарда әртүрлі физиологиялық ертінділер мен дәрілі препараттарды қышқылдық - негіздік қасиеттерді анықтау үшін қолданылады.

  Тірі ағзадағы гидролиттік үрдістер заттар алмасуында, қанның қышқылдығын қажетті деңгейде сақтауға маңызды қызмет атқарады. Дәрілік заттардың қышқылдың негіздік қасиеттеріне байланысты олардың еру кезіндегі гидролизге ұшырауы қабілетін еске алу керек. Бұл қүбылыспен ауру адамға әртүрлі дәрілерді бір мезгілде қабылдау жэне оларды бірге сақтау кезінде санасу қажет. Қышқылдың не сілтінің өз мөлшерін қосқанда санымен қатар сүйытылғанда, сутек иондардың консентрациясы өзгермейтін ертінділерді буферлі ертінділер деп аталады.

Адам ағзасы өзінде өтетін физилогиялық, биохимиялық процестердегі және ішкі ортадағы рН түрақтылығын реттеп отырады. Ондай реттеуді гомеостозис дейді. рН деңгейін сақтап түру буферлер жүйелердің көмегімен жүзеге асырылады. Биологиялық сұйықтар рН түрақты шамасымен сипатталады. Оның бұл шамадан ауытқуы шектелген. Сүйық ортаның қышқылдығын түрақты сақтап түру адам ағзасының қызметі үшін маңызы зор. Қышқылдық - негіздік буферлі ертінділер деп қышқылдың немесе сілтінің аз мөлшері қосқанда, сонымен қатар сүйтылғанда сутек иондары кансентрациясы өзгермейтін ертінділерді айтады.

а) күшті қышқыл қосқанда Н30+ +MeOH→2H2 О +Ме+

б) күшті негіз қосқанда ОН +Ме+→ МеОН

•               Әрекеттесуші массалар заңы бойынша әлсіз қышқылдың электролиттік диссация тұрақтысын  былай жазамыз.

•               Мұнда [НА] диссоцияға ұшырамаған қышқыл молекулаларының тепе-теңдік консентрациясы [НА]=Сна[Н+]; ал [А"] - тұз және қышқыл диссоцацияланғанда түзілетін  аниондардың тепе-теңдік концентрациясы шартты түрде [А-] =С түзеді десек, онда [7] теңдеуге тепе-теңдік концентрациясы мәндері қойып логарифм жалпы түрі.

Буферлік сиымдылық деп 1 литерлік буферл1' ертінді рН бір бірлікке өзгерту үшін қажетті күшті қышқыл |НС1| не күшті негіздің |NaOH|   эквивалент концентрациясын атайды.

Артериалды қаннан жылпы буферлік сыйымдылығы 25,3 моль/ге , ал вена қаны үшін 24,3 моль/ге жетеді. Буферлік жүйелердің адам ағзасы үшін маңызы зор. Адам қаны буферлік жүйелерге жатады. Адам ағзасында бүйректің бөліп шығару өкпенің тыныс алу қызметтері үшін жүйелердің маңызы жоғары. Адам ағзасында сүйықтар (қан, үлпа, лимпа т.б.) қасиетінің бірі олардағы сутегі иондардың түрақты концентрациясы корсету. Ағза сүйықтығының қышқылдығының түрақты болуының маңызы зор. Қанның қауыпті рН =7,36 өте кішкене ауытқуы қолайсыз жағдайларға әкеледі. Мысалы, рН =0,4 ге ауытқуы өлімге соғуы мүмкін.

Адам қанының буферлік жүйесін 2 топқа белуге болады.

1)қан плазмасындағы буферлік жүйелер;

2) канның формалы элменттерінің буферлік жүйесі.

   Қан плазмасының буферлік жүйелер

1.           Бикорбанатты буфер (Н2С03 + Na НС03)

2.           Фосфатты буфер (NaH2P04 + Na2HP04)

3.           Ақсылдық буфер (Н2Н - R - СООН2 Н2Н - R - COONa)

4.           Бос амин қышқылдары мен олардың түздары

5.           Органикалық фосфаттар.

Қанның формалы элементеріндегі

1.           Бикорбанатты буфер ( H2C03+KHC03)

2.           Фосфатты буфер К2НРО4+КН2НРО4

3.           Ақсылдық буфер ННв+КНв,ННв02+КНв02

    Қанға сілті енгенде ОН" иондары Н2СОз, ННВ, ННв02 бос қышқылдармен эрекеттесіп, түз жэне су түзеді көп жағдайда буферлік жүйелер рН кему бағытында қарсы тұру үшін жұмыс жасайды, себебі ағзаның тағамды сіңіруі нәтижесінде біраз мөлшерде көміртек диоксиді түзіледі, ол сумен әрекеттесіп Н+ ионның тәулік мөлшеріне сэйкес келетін көмір кышқыл береді қандағы РН төмендеуіне әкелетін процестін бір өкпеде жүретін гемоглабинің окслигемоглабинге айналуы. Қанның және ұлпа сұйықтарының буферлік жүйелері тығыз байланысты. Қан плазмасында 7-8%-ке дейін ақсылдар кездеседі. Ақсылдар амин қышқылдарынан тұрады. Ақсылдардың буферлік әсері оны құрайтын амин қышқылдарынын қасиеттеріне байланысты. Қанның қышкылдық-негіздік тепе-тендіктің Н4" иондарының сілтілік қоры көбейіп,РН арту бағытында ағысуын алконоз деп атайды. Ақсылдардын буферлік әсері олардың кұрамындағы амин қышқылдарының алфатерлік касиеттеріне негізделген.

Қандағы буферлік жүйелердің проценттік мөлшері

1.           Гемоглобин - оксигемоглобин - 35%

2.           Фосфатты жүйе - 5%

3.           Бикорбанатты жүйе плазмада - 35%, эритроцид - 18%

4.           Плазманың аксылдары - 7%

Буферлі деп қышқылдың немесе сілтінің аз мөлшері қосқанда, сонымен қатар сұйылтқанда сутек иондарының концентрациясы, яғни рН өзгермейтін ертінділерді айтады. Қышқылдық буферлердің рН былай есептеледі.

Қанның және ұлпа сұйықтарының буферлік жүйелері өзара тығыз байланысты. Ескере отырып, гемоглобиннің оттекті сіңіріп және оксигемоглобиннің 02 қайтадан бөлінуі С02 ерекше эсері бар екенін білуге болады. Диссоциацияланбаған ННВ02 молекулалары оттекті онда түзілетін

Қандағы буферлік жүйелердің проценттік мөлшері

1.           Гемоглобин - оксигемоглобин - 35%

2.           Фосфатты жүйе - 5%

3.           Бикорбанатты жүйе плазмада - 35%, эритроцид - 18%

4.           Плазманың аксылдары - 7%

Буферлі деп қышқылдың немесе сілтінің аз мөлшері қосқанда, сонымен қатар сұйылтқанда сутек иондарының концентрациясы, яғни рН өзгермейтін ертінділерді айтады. Қышқылдық буферлердің рН былай есептеледі.

Қанның және ұлпа сұйықтарының буферлік жүйелері өзара тығыз байланысты. Ескере отырып, гемоглобиннің оттекті сіңіріп және оксигемоглобиннің 02 қайтадан бөлінуі С02 ерекше эсері бар екенін білуге болады. Диссоциацияланбаған ННВ02 молекулалары оттекті онда түзілетін

ҚОРЫТЫНДЫ:

Тірі ағзаларда протолиттік үрдістер заттар алмасуында, қанның қышқылдығын сақтауда физологиялық сұйықтардың маңызды қызмет атқарады. Клиникада фармакология да жұмыстарда әртүрлі физиологиялық ертінділер мен дәрілік препораттарда қышқылдық - негіздік қасиетін анықтау үшін қолданылады. Дәрілердің қышқылдық -негіздік қасиеттеріне байланысты олардың еру кезіндегі гидролизге ұшырауын ауру адамға әртүрлі дәрілерді бір мезгілде қабылдауды айтамыз.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

   1. «Бейорганикалық жэне Физколоидтық химия» - авторы Ә.К.                                                    Патсаев .,С.А. Шытыбаев., К.Н. Дэуренбеков.

2.           «Бейорганикалық жэне Физколоидтық химияның» тэжірибелік
зертханалық сабақтарына қолданба. Авторы Ә.К. Патсаев ., С.А. Шытыбаев.

3.           Общая химия - Глинка Н.Л. М: 1990 Сборник задач и упражнения по общей химии Л: 1986