Балық шаруашылығы

Жоспар

І. Кіріспе

ІІ. Негізгі бөлім

2. Балық шаруашылығы суаттары

2.1. Базалық кәсіпорындар

2. 2. Бағаларды зерттеуге арналған өнімдер мен

қызметтердің жіктелуі және түрлері

2.3. Бағаларды тіркеу

2.4. Бағалар индексі үшін салмақтау схемасын құру

ІІІ.Қорытынды

Мазмұны

І. Кіріспе_________________________________________________________2

ІІ. Негізгі бөлім____________________________________________________3

2. Балық шаруашылығы суаттары____________________________________3

2.1. Базалық кәсіпорындар___________________________________________3

2. 2. Бағаларды зерттеуге арналған өнімдер мен

қызметтердің жіктелуі және түрлері __________________________________6

2.3. Бағаларды тіркеу ______________________________________________11

2.4. Бағалар индексі үшін салмақтау схемасын құру ____________________15

ІІІ.Қорытынды___________________________________________________17

Пайдаланған әдебиеттер тізімі______________________________________18

І. Кіріспе

Балық шаруашылығы – бұл балық шаруашылығы суларында (учаскеде) балық ресурстарын және басқа да су жануарларын тұрақты пайдалану, өмір сүру ортасын, оларды қорғау және көбейту бойынша экономикалық қызмет түрі. Экономикалық қызметтің осы түрінде статистикалық байқау балық аулау және аквадақыл  өнімдері мен қызметтерінің нақты түрлеріне баға деңгейін анықтау мақсатымен ұйымдастырылады. Балық аулау және аквадақыл  өнімдері мен қызметтерін байқау нәтижелері бойынша құрылатын баға индексі,  балық аулау нәтижесінде өндірілген және әртүрлі арналар бойынша өткізілген өнімнің және балық аулау, көбейту мен өсіру бойынша қызметтерге баға индексінің серпінін өлшейді. Ол экономиканың нақты сегметтерінің аграрлық сектордағы үш саланың біріндегі бағаның өзгеруін сипаттайтын, өндірушілер бағалары индексінің қатарына кіреді.

Баға индексін құру мақсаты үшін экономиканың басқа сегменттерінде (қайта өңдеу өнеркәсібінде, бөлшек саудада және т.с.) аралық тұтыну немесе соңғы қолдануға арналған өнімдерді өндіру бойынша операциялар, сонымен қатар сектор ішіндегі өндіріс құралы ретінде алмасу үшін (балық орналастыру материалы және т.с.) қарастырылады. Жеке тұтынуға алынған өнімдер және спорттық, эстетикалық қажеттілікті қанағаттандыру мақсатында жүзеге асырылатын әуесқойлық (спорттық) балық аулау зерттелмейді.

Балық аулау және аквадақыл өнімдері мен қызметтеріне бағалардың индексі аграрлық сектордағы болып жатқан жалпы экономикалық үдерістерді және балық шаруашығы қызметінің нәтижелілігін бағалау үшін қолданылады. Статистикалық тәжірибеде балық шаруашылығы өнімінің көлемін және ұлттық шоттар жүйесінің негізгі агрегаттарын нақты бағадан салғастырмалық бағаға қайта бағалау кезінде дефляторды есептеу үшін  қолданылады.

ІІ. Негізгі бөлім

2. Балық шаруашылығы суаттары

Балық шаруашылығы суаттары (учаскелер) – су қоймалары (өзендер мен оларға теңестірілген каналдар, көлдер, суқоймалары, сутоғандар және ішкі суаттар, аумақтық сулар), сондай-ақ балық аулауға және басқа да су жануарларын өндіруге пайдаланылатын не пайдалануға болатын немесе олардың қорын көбейту үшін маңызы бар теңіз сулары.

Балық аулау – балық аулау және басқа да суда мекендейтін ағзаларды (ұлуларды, шаянтәрізділерді) суқоймаларынан, су жағалауларынан, ішкі немесе ашық теңізден өндіру бойынша қызметтер.

Аквадақыл (балық өсіру немесе су фермерлігі) – су ағзаларын және дақылдарын (ұлулар, шаянтәрізділер, өсімдіктерді және т.с.с.) белгіленген балық шаруашылығы суаттарында өсіру және көбейту бойынша немесе арнайы жасалған жасанды жағдайда тауарлық өнімді алу үшін, өндірісті кеңейту және қоршаған ортада олардың табиғи өсімін жоғарылату бойынша өндірістік процесс. Балық өсіруге сонымен қатар, тірі су ресурстарының табиғи көбеюіне жәрдемдесуге бағытталған балық өсіру-мелиоративті және биотехникалық іс-шаралар жатады.

Кәсіпшілік және әуесқойлық (спорттық) балық аулау болып бөлінеді.

Кәсiпшiлiк балық аулау - кәсiпкерлiк қызмет мақсатында және балық аулау объектiсi болып табылатын балық аулау және басқа да су жануарларын өндіру. Балық шаруашылығы ұйымдарына бекiтiлiп берiлген балық шаруашылығы су тоғандарында (учаскелерiнде) ғана жүзеге асырылады.

2.1. Базалық кәсіпорындар

Балық аулау және аквадақыл өнімдері мен қызметтеріне бағалардың өзгеруін байқау республиканың барлық өңірлерінде жүзеге асырылады. Зерттелуге жататын базалық кәсіпорындардың тізімін құру үшін ақпараттық негіз ретінде Кәсіпорындардың  мемлекеттік статистикалық тіркелімдері, ауыл шаруашылығы тіркелімі және балық аулау және аквадақыл өнімдері мен қызметтері өндірісінің көлемі туралы ағымдағы статистикалық есептіліктің деректері пайдаланылады. Бас жиынтығын ЭҚЖЖ-ке сәйкес «03 балық аулау және аквадақыл» негізгі және екінші экономикалық қызмет түрімен шұғылданатын заңды тұлғалар және олардың құрылымдық бөлімшелері құрайды.

Іріктемелі жиынтық негізгі жиынтықтың толық және бара – бар қасиетін білдіріп балық шаруашылығын жүргізумен айналысатын, шаруашылық субъектісінің қызметін көрсетуі керек. Бағалық байқау мақсаты үшін базалық кәсіпорындар тізімі жаппай және жаппай емес әдістерді араластыру арқылы жасалады, онда негізгі критериі жұмыс істейтіндердің сандық тізіміне байланысты кәсіпорынның өлшемі болып айқындалған. Жұмыс істеп тұрған ірі және орташа балық шаруашылық кәсіпорындары базалық кәсіпорындар тізіміне жаппай негізде, яғни олардың толық тобы бойынша енгізіледі. Кіші кәсіпорындардың арасында іріктеу жүргізіледі.

Бұл үшін негізгі жиынтықтың ішінен, айқын белгiсі бойынша едәуір үлкен үлес салмағы бар, оның ең маңызды деген бірліктерін таңдауды топшылайтын жаппай емес байқаудың негiзгi массив әдiсi пайдаланылады. Бұндай белгі балық аулау және аквадақылдың өндірілген (өткізілген) тауарлық өнімі мен көрсетілген қызметінің көлемі болып табылады. Статистикалық есептіліктің (балық аулау шаруашылығы және аквадақыл туралы жылдық есептілік) деректерін зерттеу негізінде сараптау жолымен қарастырып отырған саланың зерттеуге едәуір сәйкес келетін шаруашылық бірліктері таңдалады.

Таңдау мынадай принциптерді сақтауды қамтамасыз ететіндей жасалады:

ауқымдылық – барлық типтегі (мамандандырылған және аралас), әртүрлі меншік және ұйымдастыру-құқықтық нысанындағы кәсіпорындарды қосу;

географиялық репрезентативтілік – өңірдің әртүрлі әкімшілік аудандарында орналасқан, объектілерді іріктеу;

типтілік – балық шаруашылығы қызметіне тән және қажетті өндірістік ресурстарға ие, типтік-бірдей жұмыс шарттары (тауарлардың ассортименті, технологиялық процестері) бар, кәсіпорындарды қосу;

Базалық кәсіпорындар тізіміне балық өнеркәсібі кәсіпорындары балық фермалары, балық питомниктері, судағы торлы балық шарбақтары және т.б. жатады. Сондай-ақ бұл индустриалды кәсіпорындардың салқындатқыш-тоғандарында және жылу электр орталықтарының жылы суларында және гидрорелелік электр стансаларында (ЖЭО, ГРЭС) тауарлық балық өсіруге маманданған шаруашылық жүргізуші субъектілер. Олар өткізетін тауарлық өнімнің құны, әдетте, экономикалық қызметтің қосымша түрі ретінде көрсетіледі.

Олардың тізіміне өндірісте балық аулау және аквадақыл өнімдері мен қызметтерінің едәуір көп көлемі бар жеке кәсіпкерлерді (ЖК) қосуға болады. Бұл әсіресе, егер тізімге енгізілген балық түрлерін аулауды және өткізуді тек қана солар жүзеге асыратын болса, бірақ балық кәсіпорындары өндірмейтін болса маңызды болады. Бұл жағайда, ДК-ң ерікті ынтымақтыстығы негізінде, бағаларды тіркеушілердің тікелей сұрастыруы жолымен олардан бағалық ақпарат алу ұйымдастрылады.

Өңірлер бойынша базалық кәсіпорындардың жалпы саны облыстағы балық шаруашылығының мамандануын анықтайтын балық аулау және аквадақыл өнімдері мен қызмет түрлерін байқау үшін іріктеп алынған барлық тізбе бойынша баға деңгейі туралы деректерді ұсынуды қамтамасыз етуі тиіс.

Балық аулау өңірлер бойынша балықтың әр бір түрі және шаруашылық жүргізуші субъектілердің арасындағы әр бір тоғандары бойынша бөлінетін белгіленген лимит шегінде жүзеге асырылады. Сондықтан, базалық кәсіпорындарды жандандыру балық аулауға берілетін лимитті бекіту нәтижелері бойынша, сонымен қатар есепті жыл бойы бағалық ақпараттың үнемі тапсырылуын және есеп беретін базалық кәсіпорындардың әрқайсысындағы бағалар қозғалысы үрдісінің репрезентативтілігін алдын ала талдаудан соң жасалады.

Байқаудан шығарылған кәсіпорындар мынадай ережелерді сақтай отырып, басқаларға ауыстырылады:

- өндірісің мамандануы және балық аулау өнім түрлерінің байқалатын тізімі, сондай-ақ, мүмкіндігінше, оны өткізу шарты сақталып қалуы қажет;

- байқауға жаңадан қосылған өнімнің түрлері бойынша бағалар диапазоны басқа кәсіпорындарда қалыптасқан орташа деңгейден аса айырмашылығы болмауы керек;

- мүмкіндігінше кәсіпорындардың дәл сондай меншік нысаны және ұйымдастыру-құқықтық нысаны болуы қажет.

2. 2. Бағаларды зерттеуге арналған өнімдер мен

қызметтердің жіктелуі және түрлері

Бағалардың деңгейі мен өзгеруін байқау үшін балық аулау және аквадақыл өнімдері мен қызмет түрлерін және өкіл-тауар (қызмет) түрлерін іріктеу кезең-кезеңмен жүзеге асырылады.

Бірінші кезеңде, АШӨСЖ ведомстволық статистикалық жіктеуішке сәйкес, республикада өндірілетін балық түрлері және балық аулау және балық өсіру шаруашылықтары қызметтерінің бағыттары анықталады, оларды кластарға, түр және түр тармақтарына бөлу жүзеге асырылады. Балық өнімі түрлерінің барлық класы негізгі екі түрге бөлінеді: жаңа ауланған және салқындатылған балық.

Тірі балықтың 5 түртармағы бар:

- аквариумдық тірі балық;

- тірі теңіз балығы, өңделмеген;

  - тірі тұщы су балығы, өңделмеген;

- тірі теңіз балығы, өңделген;

- тірі тұщы су балығы, өңделген.

Салқындатылған немесе жаңа ауланған балықтың 4 түртармағы бар:

- салқындатылған немесе жаңа ауланған теңіз балығы, өңделмеген;

- салқындатылған немесе жаңа ауланған тұщы су балығы, өңделмеген;

- салқындатылған немесе жаңа ауланған теңіз балығы, өңделген;

- салқындатылған немесе жаңа ауланған тұщы су балығы, өңделген.

Теңіз балығы мынадай балық тұқымдастарынан құралады:

- теңіз арқан балығы;

- түйетабан тектес;

- тунецтер;

- майшабақ;

- нәлім;

- сардина;

- пикша;

- сайда.

Тұщы су балығының негізгі төрт тұқымдастары көрсетілген:

- бекіре;

- тұщы су арқан балықты;

- угорь;

- тұқы.

Екінші кезеңде, балық аулау және аквадақыл өнімдері мен қызметтері өндірісінің көлемі туралы ағымдағы статистикалық есептіліктің деректері бойынша әр өңірдің балық шаруашылығының мамандануын көрсететін және республика бойынша балық өнімін өндіру көлемінің елеулі үлесін алатын балық пен қызметтің нақты түрлері іріктеліп алынады.

Республиканың су тоғандарында 100-ден астам балықтардың түрлері мекендейді. Кәсіпшілік балықтар тобына көбіне тұқы тұқымдастары (сазан, тұқы, мөңке, табан балық, шортан, шабақ, торта, ақмарқа, язь, ақ амур, дөңмаңдай, қаяз, қара балық, маринка, шемая, қылышбалық), сонымен қатар шортан, жайын, налим, көксерке, алабұға және бекіре тектестер кіреді.

Әр түрлі тұқымдас балық түрінің мүмкін мөлшері ішінен ең көбін, жыл бойы статистикалық деректерді алуға және байқаумен республиканың барлық өңірлерін қамтуға мүмкіндік болатындай етіп, таңдап алады. 

Бағаларды байқау мақсаты үшін 17 тұщы су, 7 теңіз балықтарының түрлері іріктеліп алынды:

1 кесте