Дәрумендер, адам ағзасындағы орны

 

Тамақтану организмнің қалыпты  жағдайда тіршілік етуін,оның денсаулығын  және еңбек ету қабілетін қамтамасыз ететін маңызды фактор. Тамақтану  жәйлі ғылымды нутрициология дейді. Қазіргі заманда тамақтануды түсіну өте қиын. Өйткені тағамның түсуі, қорытылуы, сіңуі организмнің, оны өз қажетіне жаратуы өте күрделі процесс. Тамақтану процесі жүйке және гуморальдық жолмен реттеледі. Осы өте күрделі тамақтану процестерімен қатар организмнің сол тамақты іздеп табу тәртібін қамтамасыз ететін жүйе бар – оны функциональдық тамақтану жүйесі деп атайды.

Жас ерекшеліктеріне, дененің жалпы  салмағына жынысына, атқаратын қызметіне, қоршаған орта қызметіне қарай, әр адамға тән белгілі бір мөлшерде, құрамда  қажетті белок, май, көмірсу, минерал  заттары және витаминдері бар тағам қажет.

Тамақтанудың қазіргі ғылыми теориялық  негізі ретінде МҒА академигі  А.А. Покровскийдің айтып ұсынған, теңдік концепциясын жатқызуға болады. Ал бұл теорияны кеңейтіп, нақтылы  әртүрлі жағдайларды біздің еліміздің белгілі бір аудандарында қалай пайдалану керек екенін МҒА академигі Т.М.Шарманов зерттеу ұсынған.

Осы концепцияға байланысты тамақ  құрамында организм тіршілігі үшін қажетті мөлшерде, белгілі бір  қатынаста энергия, белок, көмірсу, май, витамин, минерал заттары, су болуы  қажет. Сонымен қатар басты көңіл алмастырылмайтын тамақ құрамына аударылады.

Тамақтың мұндай қоспасына алмастыруға  болмайтын амин қышқылдарына валин, лейцин т.б., май қышқылдаынан қанықпаған май қышқылдары және витаминдер жатады.

 

 Тамақтану тәртібі  

 

Тамақтану тәртібі дегеніміз – ас қабылдауда белгілі бір уақытқа бағыну, сондай - ақ тамақтану кезінде астың мөлшерін және мәзірін сақтау деген ұғымды білдіреді. Тамақтану режиміне мына төиендегі принциптер енеді.

Бірінші, тамақтану барысында тәуліктік  кесте белгілеу.

Екінші, тәулігіне бір - екі рет  қана тамақтану дұрыс емес, белгілі  мөлшерде үш – немесе төрт рет тамақтану  керек.

Үшінші, тамақ құнарлы болғаны  жөн. Себебі, адам ағзасы дұрыс қабылдайтын, оны асқазан еш қиындықсыз қорытатын  тағам түрлері, яғни белок, майлар, витаминдер, минералды заттарға бай болғанын адам өзі таңдай алуы шарт. Бұл ретте дәрігер - диоьологтың да кеңесі артық болмайды.

Тәуліктік ас мәзірі әртүрлі болуы  керек. Тамақтану кезінде адам өзінің ас қабылдау қабілеті, көңіл - күйіне баса назар аударғаны жөн. Кей ретте тамақ жеңіл жүрсе, кей ретте ол керісінше бұл процесті бәсеңдетеді.Мұны мамандар физиологиялық процесс деп те атайды.

 

Тамақтану сауаттылығының бес негізі бар:

1) Тамақ құрамында негізгі қоректік  заттардың болуы (нәруыз, май,  көмірсу);

2) Тамақ рационында қосымша заттардың  болуы (витаминдер, микроэлемент);

3) Тамақ нәрлігі адам жасына, денсаулық күйіне, табиғат климатына  байланысты;

4) Тәулік бойынша тамақтану тәртібінің  мөлшерін сақтау;

5) Тамақтанудың санитарлық –  гигиеналық нормаға сай болуы.

Тамақтану режимі және құрамы төмендегі проценттік қатынас негізінде  жүруі қажет:

1	Таңертеңгілік ас	7.30 – 8.00	25%
2	Таңертеңгілік ас	11.00 – 11.30	10%
3	Түскі ас	14.00 – 14.30	35%
4	Түстен кейінгі ас	16.30 – 17.00	10%
5	Кешкі ас	19.00 – 20.00	20%

 

Енді рационалды тамақтану бойынша  ұсыныстар:

а) Тамақтану рационының негізгі  бөлігі таңертеңгі және күндізгі сағаттарға түсуі керек. Яғни, таңертеңгі ас –  толыққанды, түскі ас – орташа, ал кешкі астың жеңіл болғаны  жөн.

ә) Кешкі сағат 7-ден соң қабылданған калория ағзаға сіңіп үлгермейді де денеде майлы шөгінділер ретінде қалып кетеді.

б) Тамақ ішер алдында міндетті түрде бір стакан сұйық (шай, сок, минералды су) ішуді әдетке алған  жөн. Тағамды мөлшерден тыс жеуден аулақ болу керек.

в) Тағамды жәй жеуге тырысыңыз. Себебі, асқазан тойғандығы жөніндегі «дабылды» 10-15 минутқа кешіктіріп береді. Асқазанды шектен тыс тойдырғанда ол адамды бірнеше сағат бойы мазалайды.

г) Тамақтанып отырғанда теледидар  қарау немесе кітап оқу сияқты зиянды әдеттерден арылмаса болмайды.

д) «Жеделдетілген тағамдармен» жиі  әуестенбеңіз. «Гамбургер», «Чизбургер» және «Хот-дог» жоғары калориялы.

е) Таңертеңгі ас міндетті түрде ыстық  болуы керек.

ж) Кешкі астың жеңіл болғаны  және ұйқыдан кем дегенде 2-3 сағат  бұрын ішілгені дұрыс. Өйткені, асқазан түнде дем алу керек. Ұйқыдан бір-бір жарым сағат бұрын майлылығы төмен сүт, кефир немесе кисель ішуге болады.

 

Тиімді тамақтану 
Біздің организміміздің құнарлы тағам түрлеріндегі майлар, көмірсулар, ақуыздар мен минералдардағы қажеттілігін қауіпсіз азық-түлік түрлерін тұтыну арқылы тиімді сапалы тамақтану қамтамасыз етіледі. Салауатты тамақтану күделікті тіршіліктің ажырамас бөлігі болуы тиісі, және адамның физиологиялық, психикалық және әлеуметтік денсаулығына ықпал етуі тиіс. 
Кәзіргі кезде көптеген аурулар: созылмалы инфекциялық емес аурулар, оның ішінде жүрек қан-тамыр дерттері мен қатерлі ісіктерді қоса, остеопороз, йоджетіспеушілік, теміржетіспеушілік дамуының негізгі қауіп-қатерлері тамақтанудың бұзылуына, жануарлар майын, тұзды аса көп қолданып, ал көкөністер мен жемістерді аз тұтынуға, дене салмағының көптігінен, темекішегушіліктен, алкогольді салына тұтынуға, дене шынықтырумен айналыспауға байланысты. 

Салауатты тамақтанудың қағидалары  
Салауатты тиімді тамақтанудың негізқалаушы қағидалары әр түрлілік және тамақ өнімдерін теңдестіре, белгілі бір мөлшерде және жиілікпен қабылдау болып табылады. 
Бірінші қағида. Күнделікті тағамның әр түрін қабылдау қажет. Күнделікті әртүрлі тамақтану төменде келтірілген барлық өнімдердің әр түрін қабылдау қажет дегенді білдіреді. 
• Нан, дәнді дақылдар өнімдері (күріш, қарақұмық, бидай, сұлы жармалары немесе геркулес), макарон өнімдері, картоп күніне 4-5 мөлшерлеме (порция) ұсынылады (1 мөлшерлеме 1 тілім нанға, немесе кептірілген 3 тоқашқа, немесе 100 г. ботқаға (күріш, қарақұмық), немесе орташа 1 картопқа сәйкес). 
• Көкөністер мен жемістерді күніне кемінде 400 г. қолдану, мысалы, 1 мөлшерлеме 150 г. қызылшадан, сәбізден және т.б. піскен немесе балғын көкөністерді, сондай-ақ бірнеше жемісті (1 орташа алма және апельсин) қабылдау қажет. Олар ас қорытуды жақсартады, организмнің қартаюын бәсеңдетеді, иммундық жүйе жұмысын жақсартады, жүрек қан тамыр және онкологиялық аурулардың алдын алады. Көкөністерді аздаған өсімдік майын қосып қолдану ұсынылады. 
• Сүт және сүт өнімдерін күніне 2 реттен сиретпей қолданған дұрыс, мысалы бір стақан сүт немесе шұбат және т.б. Құрамында майы аз (майлылығы 3% дейін) сүт өнімдерін таңдаңыз. 
• Ет және ет өнімдерін күніне 2 реттен сиретпей қолдану ұсынылады. Еттің, балықтың майсыз сұрыптарын, терісіз тауықты, немесе жұмыртқадан дайындалған тағамдарды таңдаңыз. Ет өнімдерінің бір қабылдауын бұршақ тұқымдастармен (үрме бұршақ, ірі бұршақ) алмастыруға болады. Балалар мен жасөспірімдердің күндізгі рационынан ет тағамдарын мүлдем алып тастау ұсынылмайды. Мүмкіндігінше шұжық (колбаса) өнімдерін, қақталған тағамдардан бас тартқан дұрыс, өйткені олардың құрамында, табиғи етке қарағанда, ақуыз аз мөлшерде, жануарлар майы мен бояуыштар көп. 
• Майларды шектеу қажет. Жануарлар майын қолданбау ұсынылады, оларды өсімдік (күнбағыс, зәйтүн, жүгері және басқа) майымен алмастыру қажет. Маргаринді қолдану ұсынылмайды. Тамақты буда дайындау, пісіру, қуыру, қамырға орап пісіру керек, қуырылған тамақты шектеу қажет. 
• Тамақты дайындаған кезде бір шама тұздап, ал ішкенде үстел үстінде қосымша тұздамау ұсынылады. Қалқанша без ауруының (эндемиялық зоб) алдын алу үшін йодталған тұзды қолдану қажет. 
• Кондитерлік өнімдерді (кәмпиттер, бәліштер және т.б.), балды, қантты және газдалған сусындарды (кока-кола, пепси-кола және т.б.) шектеу керек. Қантты артық тұтыну дене салмағының артуына, тіс жегісінің, жүрек қан тамыр ауруларының және қант диабетінің дамуына ықпал етеді. Қантты күніне 2 шәй қасыққа дейін шектеу ұсынылады. 
Екінші қағида: тағам түрлерін теңдестіру. Бұл әрбір тамақ қабылдау жоғарыда келтірілген өнімдерден құралуы тиістігін білдіреді. 
Үшінші қағида: Әрбір тамақ ішу кезінде, асты қалыпты мөлшерде, тым көп ішпеу керек. Ең физиологиялық негізделген деп, күніне төрт рет (таңғы ас, түскі ас, бесіндік және кешкі ас) тамақ қабылдау есептеледі. Мысалы, таңғы ас құрамына сұлы жармасынан пісірілген ботқа, ішектерді тазарту мақсатында және олардың қалыпты жұмысын, сондай-ақ организмді дәрумендермен, микроэлементтермен қамтамасыз ету үшін көкөніс пен жеміс салаттарын және бір шәшке көк шәй кіргізу қажет. 
Төртінші қағида: тамақ ішу кезінде немесе одан кейін қара шәй ішу ұсынылмайды, өйткені оның құрамындағы танин темірді сіңіруге кедергі етеді. Темір нашар сіңірілген жағдайда анемия дамиды. Тамақ ішкеннен кейін кемінде 2 сағаттан соң шәй ішкен жөн. Онкологиялық, жүрек қан тамыр аурулары даму қатерін төмендететін және организмнен қалдықтарды

5. Ағзадағы жылу алмасу

Адам мен  жануарлар денесінің  тұрақты температурасы  /изотеррмия/, яғни ішкі ортаның тұрақтылығ /гомеостазистін/ көрнекі көрсеткіштерінің бірі. Тіршілік бабында адам ауа райы қаншама құбылмалы  юолса да төтеп береді. Ол 70-80⁰ аязға да, 50-60 ⁰  ыстыққа да көндіге алады. Бірақ сыртқы температура қаншама құбылмалы болса да адам денесі температурасы өзгермейді, ұдайы – 36-37⁰ шамасында сақталады.

Дене температурасының мұндай тұрақтылығы, жылу пайда болуы, оның сыртқа  шығуы  сияқты процестерге қатысатын бір  қатар ағзалар мен жүйелер  қызметінің жүйке- қан  арқылы реттелуіне байланысты. Олардың бір-бірімен  байланысы өте нәзік, үйлесімді, сондықтан да температурасы  бірқалыпты сақталады, яғни денедегі жылу реттеледі /терморегуляция./

Адам денесіндегі әртүрлі ағзалар  мен олардың жеке бөліктерінің температурасы  зат алмасуының деңгейіне байланысты өзгереді. Бауырда 37,8-38⁰ С, тері сыртында 29,5-33,9⁰ С, тік шекте 37,2-37,5⁰ , қолтықта 36,0-36,9⁰ С   (сурет7.1.).

Дене температурасының тұрақтылығы  жылу өндіру мен жылу шығару  процестерінің  тепе-теңдігі арқылы қамтамасыз етіледі. Мұның негізі- белгілі физиологиялық жүйе механизмдерінің қызметі.

Жылу реттелуі физикалық және химиялық реттелу болып екіге бөлінеді. Физикалық реттелу жылу  шығару деңгейін өзгерту арқылы, ал химиялық – жылу өндіру процесін  күшейту  не әлсірету арқылы, яғни зат алмасу қарқынын өзгерту арқылы іске асырылады. Жылу органикалық заттар тотыққан кезде пайда болады. 1г белок не көмірсу тотыққанда 4,1 ккал, 1г май тотыққанда 9,3 ккал жылу пайда болады.

 

Адамда, 4 түрлік  малда, кейбір приматтарда  тер шығару- жылу реттеудің негізгі  жолы. Мысықта, итте, кірпіде, кейбір басқа  жануарларда тер бездері нашар дамыған /олар  тек табанда  орналасқан/. Сондықтан соңғы аталған жануарларда  жылу тер арқылы реттелмейді, денедегі су басқа  жолмен, яғни сулану /өкпе/ арқылы, сондай-ақ тілдің кілегейлі  қабығы арқылы реттеледі. Бұл- температуралық полипноэ. Иттің ыстық күндері аузын ашып, тілін салақтатуына байланысты әдетте минутына 2л, ал  ыстық күні 50-70л дымқыл ауа  шығарады. Ыстық күндері құстың  өкпесі жиі желдетіледі.

 Сонымен, сырттағы ауа темперасына қарай  физикалық  және химиялық жылу реттелуі  өзгеріп отырады, бұл арқылы денеде тұрақты температура  сақталады. Жылу  өндіру де, жылу  шығару да- нәзік  процестер. Бұлар, жүйке қан арқылы реттеледі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Адам денесінің бетіндегі қызудың орналасуы