Дәруменедер мен минералды қосылыстар

Дәрумендер және минералдық заттар

            Дәрумендер- ағзаның зат алмасу және өмір сүру  процесіне қажетті биологиялық белсенді органикалық қосылыстар.

            Дәрумендер арнайы дәрі-дәрмектер күйінде шығарылады.Бірақ дәрумендердің табиғи түріне жүгінген жөн-тамақ өнімдерінде,тек қажетті жағдайларда ғана дәруменді дәрі-дәрмектерге жүгінуге болады.

           А дәрумені  (ретинол). Майда еритін дәрумендер тобы,үш формадан тұрады(ретинол,ретинал,ретинолдық қышқыл)осы дәрумендерге  сай коплексті биологиялық әрекет. Осы формалардың ылғи да бір тағам өнімдерінде кездесуін есепке алғанда(жануар тектес),оларды дәстүрлі бір атпен ретинол немесе А дәрумені деп айтады. Ретинол бойдың дұрыс өсуіне ,қаңқаның  өсуі мен қалыптасуына,сонымен қатар терінің эпителиалдық клеткаларына,шырышты қабыққа әсер етеді. Светорецепторалы көру мүшелерінің химия құрылымдары кешкi алакөлеңкелерде көру мүмкiндiгi және қараңғыға шапшаң бейiмделуді қамтамасыз ету маңызды болып табылады. Оның С дәруменімен сәйкестігі  противосклеротиялық фактор болып табылады. Ағзада  ретинолдың жетіспеушілігі сүрiктiң эпителиясы және шырышты қабықтардың қайта жаңғыруын шақырады. Жоғарғы тыныс алу жолдарының  шырышты бекітулерінің,бүйректің,

несеп шағаратын тармақтарын, ас қорыттатын темірді және басқа мүшелерді және ауруқоздырғыштарға жеңіл өткізгішті,олардың функционалдық ұйымының деңгейi төмендетеді.Дәруменнің ұзақ уақыт жетіспеушілігі  клиникалық түрде көрінеді,олар бозарыңқылық және құрғақ тері,оның қабыршақтануы және іріндік жаралар,безеулер, қабыршақтану және қаз терісі.

         Д дәрумені (кальциферолдар) минералдың алмасуына әсерін тигізеді, кальции мен фосфордың ішекке сіңіруін қамтамасыз етеді, сүйек ұлпасына кальциидың қабаттануына әсерін тигізеді. Д дәрумені  балалардағы рахит ауруын алдын ала емдеуге қажет.Ол тек жануар тектес өнімдерінде болады( қаймақ,кілегей,сүт,треска бауыры,тунец)

        Д дәруменінің  жетіспеушілігі полярлық түн  шарттарында,ультрафиолет сәулелендіру  жоғында қалыптасуы мүмкін.Д дәруменінің  тәуліктегі балаларға қажеттілігі 0,0025 тен 0,01 мг дейін. Дәрумен Е (токоферолдар) бұлшық ет қызметiн  бiрыңғайландырады, бұлшық еттiң әлсiздiгі және қажуының  дамуының алдын алады. Бұл дәрумен эндокрин жүйесiнiң функциясымен тығыз байланысқан, әдетте жыныс темiрлерiмен, қалқанша без,гипофиза. Е дәрумені  жануар тектес және өсімдік тектес өнімдерде болады. Ол өсімдік ,мақта,шемішке,соя майларында көп мөлшерде кездеседі.

        К дәрумені - қанның ұюының мiндеттi түрде қатысушысы. Оның тағамда аз болуы қан ұюының төмендеуіне әкеледі,ол  қаңсыраудан айқындалады.К дәруменімен ақ және түсті орамжапырақ,қызанақ,шашқа бауыры бай болып келеді.Сонымен қатар сәбізде,қызылшада,картопта,сұлы және арпада аз емес.

         С дәрумені  көкөністерде,жеміс-жидектерде және  жабайы өсімдіктерде бар.С дәрумені организімнің ауруларға ,суыққа және қоршаған ортаның  басқа да әсер етулеріне қарсы тұруын қамтамасыз етеді.С дәруменінің  жоқтығ немесе ұзақ уақыт жетіспеушілігі  цинга аурына әкеліп соқтырады.С адәруменозының пайда болуына дұрыс тамақтанбау ,суық климат жағдайлары және ауыр жұмыс жағдайынан пайда болады.

           В1 дәруменi (тиамин ) организмде дұры с зат алмасуы үшін (әсіресе кеміртегінің) аса қажет. Дәрумен жетіспегенде шаршағандық сезіліп, ас қорыту процесі бұзылады. Ор ганизм тиаминге зәру болған жағдайда нерв жүйесі үлкен ауруға шалдығуы мүмкін. В1 дәруменіне әсіресе сыра ашытқысы, келтірілген және тығы зд алған наубайханалық шикізаттар анағұрлым бай. Ал тағамдық азықтардың ішінде, әсіресе жармалар (көбіне қара құмық және сұлы жармалары), құнарсыз ұн сорттарынан пісірілген нан болғаны жөн. Дене және ой еңбегімен көп шұғылданғанда және суықта ұзақ болғанда организм В1 дәруменін көп қажет етеді.

        В2 дәрумені  ( рибофлавин), басқа да дәрумендер сияқты организмнің бірқалыпты өсуіне қажетті, ол биологиялық тотығу процестеріне қатысады. Жарақаттардың тез жазылуына мүмкіндік береді, көздің жақсы көру қабілетін сақтайды. Бұл дәрумен жетіспеген жағдайда ерін құрғап, кезереді, ұшық шығады, денеге түскен жарақат баяу жазылады. Вг дәрумені нан ашытқысында, бауырда, сондай-ақ сүт пен сүт тағамдарында көбірек болады.

      РР дәрумені (ниацин)  . Табиғатта ең таралған суда еритін топтары  никотинді қышқыл және никотинамид деген атпен белгілі.Көмірсулар алмасуын жақсартады, тамырларды кеңетеді, қан ағымын жақсартады,бауыр жэұмысын жақсартады, жара мен терең жаралардың жазылуына әсер етеді.РР дәрумені жетіспеген жағдайда көңіл-күйдің болмауы,еріннің құрғақтығы мен бозарыңқылығы,іш өту және бұлшық ет ауруы.Көктем мен жаз кезінде теріде қызғылт тез өсетін дақ пайда болады,зақымданған тері жуандайды да кір қызыл-қоңыр түске боялады,қабыршықтанады.

        Р дәрумені (рутин,цитрин)қан тамырлары қабырғаларын нығайтады, әсіресе С дәруменімен бірлесіп адам ағзасының тотықтырғыш процесіне қатысады .Гиповитаминоз Р- қан тамырларының өтiмдiлiгі өте жағымсыз жоғарылатуының себебi.Рутиннің табиғи қажеттілігі( 25мг) оған итмұрын, цитрус, грек жаңғағы, қарақат, шетен және көк шай бай. Р дәруменінің жетіспеушілігін терінің көкшіл реңкі, безеудің көбеюі, шаштың түсуі, қызыл иектің қанауы білдіреді.

        Осы суда еритін топтардың ішіне тағы Н(биотин) дәрумені кіреді,фолацин немесе фолиелдық қышқыл,В15(пагамолдық қышқыл),пантотендық және парааминбензойндық қышқыл. Осы витаминдердің қажетті мөлшерін күндегі тамақтан алады.

        Дәрумен профилактикасының тиiмдi әдiсi-тамақ өнімдерін дәрменмен толықтыру (витаминизациялау).

       Дәрумендермен байыту керекті тағам өнімдерінің топтары:

      -ұн және  ұннан   пісірілген-В дәрумендер тобымен;

      -балалар қорегі- барлық дәрумендер.;

      -сусындар,оған қоса  құрғақ концентраттар-А,Д дәруменінен  басқа,барлық дәрумендер;

      -сүт өнімдері-А,Д,Е  дәрумендері;

      -маргарин,майонез-А,Д,Е  дәрумендері;

      - жеміс шырындары-А,Д  дәруменінен басқа барлық дәрумендер.

      Тағамның  минералдық заттары ауыстыруға болмайтын нутриендер болып келеді.Олардың ағзаға кіру жолының ең бастысы тағам өнімдері,ал аз  ең аз дәрежесі-ішетін су.