Гендік инженерия

         Айқас шағылыстыру – гомологты хромосомалар мейоздық бөліну кезінде бір-бірмен айқасып, сәйкес үлескілермен алмасу процесі.

Жалған  аллельдер-геннің әртүрлі нуклеотидтер жұптары мутацияланып, осы жолмен пайда болған бір геннің 2 ‘  формасы

Конститутивтік  гендер-ағза синтезінің барлық сатыларында жеке барлық жасушаларды унемі активэкспрессиялатын гендер.

Реттелуші гендер-жасушаның ерекше қызметтерін, қосылыстарын қамтамасыз ететін арнайы ақуыздардың синтезделуін кодтайды және олардың экспрессиялануы әртүрлі реттеуші факторлар әсерлерін

Аллельді  гендер -  гомологиялық жұп хромосомның бірдей учаскілерінде орналасқан бір геннің әртүрлі формалары. Аллельді гендер бір белгінің вариантын анықтайды.

Аутосомдар – жыныстың екеуінде болатын хромосомдар.

Биологиялық алға басу (пргресс) – дарақтар санының, жүйеленген сан алуандықтың артуы және аймақтың кеңеюі.

Биологиялық кері кету (регресс) – дарақтан саны мен олардың жүйеленген топтары санының кемуі және аумақтың тарылуы.

Ген – хромосомның белгілі бөлігінде орналасқан тұқым қуалау ақпаратының  генетикалық өлшем бірлігі. Белоктың алғашқы құрылымы туралы хабар бар ДНК молекуласының учаскесі.

Гендік  қор (генофонд) — популяцияның түрлік немесе систематикалық топтық гендерінің жиынтығы.

Геном – жасуша хромосомасы немесе организм гендерінің гаплоидты жиынтығы.

Генотип – ағзаның гендер жиынтығы.

Гетерозиготты ағза – белгілі геннің әр түрлі жұп  аллельді гомологты хромосомаларда орналасқан әртүрлі гендер.

Гетерозис – гомологты хромосомада белгілі жиілікпен кездесетін гендердің жиынтығы.

Гибридологиялық әдіс - әртүрлі таза сызықтарға жататын даралардың гибридизациясы және бір-бірінен альтернатив белгілері бойынша ажыратылады. Келесі ұрпақта мұндай шағылыстыру нақты статистикалық заңдылықтар бойынша өтеді.

Гомозиготты ағза – гомологты хромосомада белгілі геннің бірдей жұп аллельдері орналасқан диплоитты ағза.

Гомологиялық  хромосомдар – құрылысы жағынан ұқсас бір локуста аллельді гендері бар, бір белгінің дамуына жауап беретін хромосомдар.

Ди  – және полигибридті шағылыстыру – екі немесе көп жұп қарама-қарсы белгілері бойынша ажыратылатын гомозиготалы даралар шағылыстыру.

Доминантты  ген - аллельді гендердің біреуін – рецесивті генді басатын ген. Белігінің басым болу құбылысын доминанттау, ал басым белгіні доминантты белгі деп атайды.

Жынысты хромосомдар – екі жыныстың бір-бірінен ажырай алатын хромосомдар.

Кодомирование – гетерозиготалы организмде екі аллельді геннің айқын көрінісі және де олар бір біріне әсерін тигізбейді.

Коньюгация – бактериялардағы ДНК алмасу процесі. Бұл жағдайда ДНК беретін жасуша (донор),  ДНК-ны қабылдайтын (акцептор) қосылады.

Көбею шексіздігі – бұл тірі ағзалардың дәл осы нақтылы жағдайларда тірі қала алатын ұрпақтарды көбірек өндіретін ортақ қасиет.

Моногибридті  шағылыстыру – бір жұп альтернатива белгілері бойынша ажыратылатын гомозиготалы даралар шағылыстыру.

Мутация — организм генотипінің, яғни хромосомалар мен олардың құрамды бөліктері — гендердің өзгеруіне байланысты кездейсоқ пайда болатын, тұқым қуалайтын өзгергіштік.

Өзгергіштік — организмнің бойындағы түрлі белгілер мен қасиеттердің сыртқы орта факторларының әсерінен өзгеруі, соған байланысты ол жаңа белгі-қасиеттерге ие болады немесе өзінің кейбір белгі-қасиеттерін жоғалтады.

Таза  линия (іріктемелер, қолтұқымдар, штаммалар) – гендердің бір немесе бірнеше аллель бойынша гомозиготты жиынтығы, өсімдіктердің өздігінен немесе өзара тозаңданғанда белгілердің ыдырауы байқалады.

Толық доминанттылық – аллельді жұп геннің біреу басым қасиетті көрсетіп, гетерозиготалы күйде де гомозиготалы даралардағы  сияқты айқын көрініс береді, ал рецессивті геннің әсері байқалмай жасырын қалады.

Толымсыз  доминанттау – аллельді гендердің екеуінің әсері бірдей байқалып, сондықтан аралық сипаттағы формалар қалыптасады.

Тұқымқуалау – организмдердің ұрпақтан ұрпаққа белгілерін өтқізе алатын қасиет.  Тұқымқуалауғыштық материалдарын тасымалдаушысы ДНК болып есептеледі.

Фенотип – геноти пен айналадағы ортаның әсерінен қалыптасқан белгілердің жиынтығы.

Хромосома - өзіндік ядролық құрылым, екі иықшасы, центромерасы және екі хроматинды болады.

Ыдырау – ұрпақта бірнеше фенотиптің немесе генотиптің пайда болуы

Эухроматин- митоз кезінде тығыз ширатылып митоздан кейін ширатылуы босайтын учаске. Бұл жерлерде орналасқан гендер экспрессияланады.

Гетерохроматин- жасуша циклының барлық кезеңдеріндеғ яғни митоз кезінде де митоздан кейін де  тығыз ширатылып туратын және унемі генетикалық инертті куйде болатын учаске. Генетикалық ақпарат транскрипцияланбайды.

Теломералар деп-хромосома ядросының уштарын айтады.

Кариотип-биологиялық түрлердің хромосома санын, олардың пішіндерін олшемдерін камтитын кешенді сипаттама (Лавитский 1924ж)

Гомеастаз дегеніміз-унемі озгеріп туратын қоршаған орта жағдайларында ағзаның ішкі ортасының тепе-теңдігін сақтайтын қасиеті.

Гендік  мутация-жай козге коринбейтін, тіпті микроскоп арқылы да көруге болмайтын ДНҚ молекуласының бір учаскесінде болатын өзгерістерү

Хромосомалық  мутация- хромосомалар құрылымының өзгеруі.

Геномдық  мутациялар деп-хромомсома санының өзгеруін, не еселеп өсуін айтамыз.

Делеция-хромосоманың бір учаскесінің түсіп қалуы

Дупликация-хромосома бір учаскесінің екі рет қайталануы болып табылады.

Транслокациялық-гомологтық емес хромосоманың учаскелерінің алмасуы.

Инверсиялар-хромосоманың бір учаскесінің 180 градусқа айналып қайта орнына келуі.

Перицентрикалық инверсия-хромосоманың екі иығын қамтып центромера арқылы өтуі.

Парацентрикалық инверсия-центромераға тиіспей,хромосоманың бір иығында журеді.

Робертсондық  қайта құрылымдары- екі акроцентрикалық хромосомалардың ұзын иіндерінің  транскрипциялы нәтижесінде бір метацентрикалық не субметацентрикалық хромосоманың түзілуі центрикалық қосылу.

Анеуплоидия-геномдық мутациялардың түрі диплоидтық хромосома санының 1 немесе бірнеше хромосомаларға өзгеруі

Полиплоидия- (3n 4n 5n) хромосома санының өзгеруі

Мутагенез-әртүрлі физикалық және химиялық факторлардың кеңінен организмдік тұқым қуалайтын өзгерістің пайда болуы.

Репарация-ДНҚ молекулаларының өзгерулерінің бұзылуларының қайта қалпына келуі.

Генетикалық импритинг- ата-ана хромосомаларының біреуінің белгілі бір локусын дифференциалды таңбалап, 2-ші жерде орналасқан гендердің экспрессиясын болдырмайтын құбылыс

.