Көрші буындардың, дыбыстардың ілгерінді-кейінді
бір-біріне ықпал жасап, өзара ұқсауы үндестік
заңы деп аталады.
Буын үндестігі (сингармонизм)
Сингармонизм – гректің Syn «бірге» және
harmoni – «байланысу, үндесу» деген мағынаны
білдіретін сөздері бойынша жасалған
термин.
Сингармонизм заңдылықтары
1. Сөздің алғашқы буыны жуан болса, келесі
буындары да жуан немесе соңғы буыны жуан
болса, оған жалғанатын қосымша да жуан
болады. Мысалы: ба-ла-лар, оқу-шы-лар, қа-ла-да-ғы-лар-ы-мыз.
2. Сөздің алғашқы буыны жіңішке болса,
келесі буыны да жіңішке немесе сөздің
соңғы буыны жіңішке болса, оған жалғанатын
қосымша да жіңішке болады. Мысалы: өн-ер-ші-лер-ге,
ән-ші-лер, үй-де-гі-лер-і-міз.
Ерін
үндестігі
Ерін үндестігі – ерін дауыстыларының
бастапқы буындағы ыңғайына қарай, соңғы
буындардың үйлесіп келуі болып табылады.
Ол еріндік о, ө, ұ, ү дыбыстарынан кейін
келетін езулік ы, е, і дыбыстарын айтуда
еріндік дыбыстарға жақындатады.
Ерін үндестігі заңдылықтары
1. Алғашқы буындағы о немесе ұ дыбыстары
екінші буындағы ы дыбысын ұ-ға айналдырады.
Мысалы: орын-орұн, құлын-құлұн.
Ал, ашық дауысты а дыбысына о-ның да, ұ-ның
да әсері байқалмайды. Мысалы: орақ, құлан.
2. Алғашқы буындағы о немесе ұ дыбыстары
екінші буындағы і дыбысын ү-ге айналдырады.
Мысалы: көрік-көрүк, күдік-күдүк.
3. Алғашқы буындағы ө немесе ү дыбысы е
дыбысын ө-ге айналдырады. Мысалы: өлең-өлөң,
күрек-күрөк.
Дыбыс үндестігі (ассимиляция)
Ассимиляция – латын тілінің assimikato «ұқсату»,
«ұқсасу» деген мағынаны білдіретін сөзінен
шыққан термин.
Ассимиляция заңдылықтары
1. Бір дыбыс екінші бір дыбысты дәл өзіндей
етіп толық игеріп, түгелдей еліктіреді.
Мұны тіл білімінде толық ассимиляция
дейді. Мысалы: жазса-жасса, сүзсе-сүссе,
сөзшең-сөшшең, жұмысшы-жұмышшы.
2. Бір дыбыс екінші бір дыбысты дәл өзіндей
етіп еліктірмей, бір жақты ғана игереді,
яғни ұяң дыбыс болса, өзіндей ұяң дыбысты
қатаң дыбыс болса, өзіндей қатаң дыбыстың
болуын қалап тұрады. Мұндай құбылыс жартылай
ассимиляция делінеді. Мысалы: қаз-ға,
тас-қа, қыз-дар, этаж-ға.
Ілгерінді ықпал (прогрессивті ассимиляция)
Ілгерінді ықпал деп - сөз ішінде немесе
сөз аралығында алғашқы дыбыстың өзінен
кейінгі дыбысқа әсерін тигізіп, ықпалын
көрсетіп тұруын айтамыз. Ілгерінді ықпал
бір (негізгі сөз бен қосымша аралығында)
немесе екі сөз көлемінде сондай-ақ, бірнеше
сөз көлемінде де байқалады. Мысалы: қаз-дар,
ақ бала (ақ пала), Қамысбай (Қамыспай).
Ілгерінді ықпал заңдылықтары
1. Сөздің соңғы дыбысы қатаң болса, оған
жалғанатын қосымшаның басқы дыбысы да
қатаң болады. Мысалы: зат (+тар; +қа; +пен),
шөп (+тің; +ке; +пен), қаш (+са; +тың; +па).
2. Түбір сөздің соңғы дыбысы ұяң дыбыс
болса, оған жалғанатын қосымшаның басқы
дыбысы да, көбінесе ұяң болады. Мысалы:
жаз (+да; +дың; +ға), қаз (+дар; +дың; +ға), этаж
(+да; +бен; +ға).
3. Түбірдің соңғы дыбысы дауысты не үнді
болса, оған жалғанатын қосымшаның басқы
дыбысы көбінесе ұяң не үнді болып келеді.
Мысалы: бала (+ға; +да; +лық), шам (+дар; +мен;
+ға), қала (+лар; +ға; +да).
4. Түбірдің соңғы дыбысы ш болып, қосымшаның
басқы дыбысы с болса, айтуда қосымшаның
бұл дыбысы ш дыбысына айналса да, бірақ
жазуда с дыбысын сақтап жазамыз. Мысалы:
шаш-са (шашша), іш-сін (ішшін).
5. Алғашқы сөздің соңғы дыбысы дауысты,
үнді, ұяң дыбыстардың бірі болып, одан
кейінгі сөздің басқы дыбысы қатаң к, қ
болса, айтуда (жедел сөйлеуде) бұл қатаң
дыбыстар ұяңдап г, ғ дыбыстарына айналады.
Жазуда мұны елемейміз. Мысалы: қара қой
(қара ғой), боз құнан (боз ғұнан), ала кел
(алагел), атың кім? (атың гім?), Меңдіқұл
(Меңдіғұл), Талдықорған (Талдығорған),
көзқарас (көзғарас).
6. Алғашқы сыңарлары қатаң дауыссыздарға
аяқталып, екіншісі ұяң дыбыстардан басталса,
айтуда ұяң дыбыс қатаң естіледі. Жазуда
алғашқы формасын сақтап жазамыз. Мысалы:
Қамыс-бай (Қамыспай), Қоныс-бай (Қоныспай),
Жүніс-бек (Жүніспек).
Кейінді
ықпал (регрессивті ықпал)
Кейінді ықпал деп – бір сөз көлемінде
немесе екі сөз аралығында кейінгі дыбыстың
өзінен бұрынғы дыбысқа әсер етіп, ықпал
жасауын айтады.
Кейінді ықпал заңдылықтары
1. К, қ, п дыбыстарының біріне аяқталған
сөздерге жалғанатын қосымшалардың басқы
дыбысы дауысты дыбыстан басталса, бұл
үшеуі ұяңдай (г, ғ, б) түседі. Жазуда естілуінше
жазамыз. Мысалы: тарақ-тарағы, жүрек-жүрегі,
доп-добымыз, қақ-қағу, төк-төгу, шап-шабады.
2. Түбірдің соңғы н дыбысы н, б, п дыбыстарының
алдынан келсе н дыбысы айтуда өзгеріп,
м дыбысына айналады. Жазуда мұны ескермейміз.
Мысалы: сен-бе (сембе), Жан-пейіс (Жампейіс),
Құрманбек (Құрмамбек).
3. Түбірдің соңғы н дыбысы к, қ, г, ғ дыбыстарының
алдынан келсе, айтуда н дыбысы өзгеріп,
ң дыбысына айналады. Жазуда оны елемейміз.
Мысалы: бір күнгі (бір күңгі), Аманкүл
(Амаңкүл), сән қой (сәңқой), Дүйсен-қали
(Дүйсеңқали).
4. Түбірдің соңғы с, з дыбыстарының бірі
ш дыбысының алдынан келсе, ол екеуі айтылуда
ш дыбысына айналып кетеді, жазуда бұл
еленбейді. Мысалы, колхоз-шы (колхошшы),
жұмыс-шы (жұмышшы), сөз-шең (сөшшең), жұмыс
шамасы (жұмыш шамасы).
5. Түбір сөздің соңғы з дыбысы с дыбысының
алдынан келсе, з дыбысы с дыбысына айналады,
жазуда бұл еленбейді. Мысалы: көзсал (көссал),
тұз-сыз (тұссыз), жаз-са (жасса).
6. Алғашқы сөздің соңғы дыбысы з болып,
одан кейінгі сөз ж дыбысынан басталса,
з дыбысы ж дыбысына айналады, бірақ жазуда
еленбейді. Мысалы: Бозжігіт (Божжігіт),
Боз-жан (Божжан), Ораз-жан (Оражжан).
Тоғыспалы ықпал
Тоғыспалы ықпал деп - әркелкі дыбыстар
қатар келіп тоғысып, екеуі де бірін-бірі
еркін билей алмай, басқа дыбыстарға ауысып
кетуін айтады.
Тоғыспалы ықпал заңдылықтары
Сөз ішінде немесе сөз аралығында н дыбысы
мен қ дыбысы қатар келсе, не с дыбысы мен
ж дыбысы қатар келсе (көршілес келсе),
айтуда н дыбысы ң-ға, қ дыбысы ғ дыбысына,
сондай-ақ с дыбысы өзгеріп ш-ға, ж дыбысы
өзгеріп ш дыбыстарына айналады. Мысалы:
Қазан-қап (Қазанғап), Жылан-қарағы (Жылаңқарағы),
Есен-келді (Есеңгелді), Дос-жан (Дошшан),
Бесжан (Бешшан). |