Пайдалы жәндіктер

Пайдалы жәндіктер 
 

      Насекомдардың табиғаттағы және адам өміріндегі маңызы мен ролі орасан зор.Бұлардың түрінің көптілігі соншалық, кез келген жануарлардың түрлерінен асып түседі. Арнайы жүргізілген санақ көрсеткіші бойынша жер бетінде төменгі есеппен алғанда 10 8 млрд. наскомдар түрлері тіршілік етеді, сонымен қатар, көптеген түрлердің есепсіз мөлшерде көбеюге бейімділігі және әр түрлі биологиялық процестерге белсенді түрде қатысуы, оларды күшті биологиялық факторға айналдырады.. Насекомдардың пайдалы және зиянды жақтарын айта отырып, осы бағалауымздың субьективті екендігін естен шығармау қажет. Кейде адам өз әрекетімен тарихи қалиптасқан биологиялық топтардың тепе-теңдігін бұза отырып кейбір насекомдардың өте үлкен қарқынмен күрт көбеюін тудырады, ал осы құбылыстар апатты зардапқа әкеледі.

         Табиғатта тек зиян немесе  тек пайдалы түрлер болмайды, болған емес те. Зиянды насекомдар  бір жағдайда зиянды болып,  бір жағдайда үлкен пайдасын  тигізеді. Мысалы, үй қара шыбыны, це-це шыбыны, маса, сона, т.б. бірқатар ауруларды жұқтырушылар, ал олардың өздерін және личинкаларын басқа жануарлар қоек етеді, яғни олар табиғаттағы қоектік тізбектің бір буыны.

         Соңғы кезде мал шаруашылығында  шыбындардың личинкаларын жемдік  белок пайдаланып жүр, бұл биотехнологияның жетістіктерінің бірі.

        Насекомдардың табиғаттағы маңызды  әрекеті -  ең алдымен гүлді  өсімдіктерді тозаңдандыру. Белгілі  гүл топтарын арнайы насекомдар  тозаңдандырады. Мысалы, Жаңа Зеландияда  өте жақсы өнім беретін жоңышқа  өсімдігі бар, ол жаққа бұрын болмаған арнайы жоңышқаны тозаңдандыратын түкті аралар түрін әкелінгенге дейін олар мүлдем тұқым шығармаған.

        Гүлді өсімдіктердің шамамен  30 пайызы насекомдар арқылы тозаңданады,  солардың ішінде жарғаққанаттылыардың (аралардың), қосқанаттылардың және қабыршаққанаттылардың маңызы үлкен.

       Топырақ өңдеуде де насекомдардың  тигізетін пайдасы өте жоғары, әсіресе аяққұйрықтылар, қосқұйрықтылар, термиттер. Бұл насекомдар  басқалары сияқты өзіне үңгі жол жасау арқылы топырақты қопсытады. Осының нәтижесінде топырақ арасына ауа кіріп, топырақ ылғалданып, қара шірікпен байытылады. Соңғысы өсімдік пен дануарлардың қалдықтарының ыдырауынан пайда болады, осыларды ыдырататын да насекомдар мен микроорганизмдер.

         Насекомдардың топырақ жағдайының көрсеткіші ретінде маңызы зор.  Олар топырақ түзу процесінің тікелей өзгерісіне өзінің шапшаң реакциясымен экологиялық мониторингтің перспективті объектісі болып саналады.

         Насекомдардың табиғаттағы санитарлық  маңызы да зор. Олар өлекселерді,  шіріген заттарды, қиды ыдыратып, табиғат тазалығын сақтауға әжептәуір үлес қосады.

         Насекомдар - әрбір биологиялық бірлестігінің қажетті мүшесі, тірі организмдердің қоектік тізбегіндегі негізгі буыны, өйткені оларды басқа жанауарлар қорек ретінде пайдаланады, әсіресе құстар мен сүтқоектілер.

         Насекомдардың  беретін өнімдері  де адам үшін мңызы зор. Бұларға  ең алдымен бал арасы және  тұт жібек көбелегі жатады. Бұларды адам баласы ерте заманнан асырап, өсіріп келеді. Бал арасы бал  берумен қатар, балауыз сияқты техникалық құнды затты, ара сүтін ара уын береді. Тұт жібек көбелектің жұлдызқұрттары қуыршақтануы үшін жібек жебін шығарып, сонымен денесін орап, піллә түзеді. Осыған байланысты олар ара мен жібек өсіру шаруашылығының негізі болып келеді.

        Насекомдар дәрілік заттарды  – кантаридин(шпанка қоңызы), апитоксин(бар  ара), бояулар – кармин(қалқаншалар), лак және балауыз береді. Ауыл  шаруашылығы дақылдарының аса  қауіпті зиянкестеріне қарсы  биологиялық тәсілін қолданудағы пайдалы насекомдардың – энтомофагтардың да маңызы зор. Биологиялық күрес үшін пайдаланылатын энтомофагтар зиянкестердің жаппай көбейіп кетуіне жол бермей, олардың мөлшерін тежеп, табиғи тепе-теңдік заңына да пайдалы әсерін тигізеді.

         Барлық аймақтарда жергілікті  түрлері: екі нүктелі хан қызы, жеті нүктелі хан қызы өсімдік биттермен, жапырақ бүргесімен, кокцидтер сияқты ұсақ насекомдармен қоектеніп, олардың санын азайтып, көп пайда әкеледі.

       Афелинус өз жұмыртқаларын қан  битінің денесіне салады. пайдалануға  арттыру үшін, оларды өндірістік биолабораторияда өсіріп, өндіріп, содан соң зиянкестер көбейетін жерлерге жіберу қжет. Энтомофагтардың негізгі топтарын құрайтындар – жарғаққанаттылар отрядынан: трихогармма сцелоноид, браконидтер, афелинидтер, афидидтер тұқымдасының өкілдері; қаттықанаттылар отрядының өкілдері: хан қызы немесе кокцинеллидтер, стафилиндер немесе қысқақанатты қоңыздар.

      Насекомдардың табиғаттағы және адам өміріндегі маңызы мен ролі орасан зор.Бұлардың түрінің көптілігі соншалық, кез келген жануарлардың түрлерінен асып түседі. Арнайы жүргізілген санақ көрсеткіші бойынша жер бетінде төменгі есеппен алғанда 10 8 млрд. наскомдар түрлері тіршілік етеді, сонымен қатар, көптеген түрлердің есепсіз мөлшерде көбеюге бейімділігі және әр түрлі биологиялық процестерге белсенді түрде қатысуы, оларды күшті биологиялық факторға айналдырады.. Насекомдардың пайдалы және зиянды жақтарын айта отырып, осы бағалауымздың субьективті екендігін естен шығармау қажет. Кейде адам өз әрекетімен тарихи қалиптасқан биологиялық топтардың тепе-теңдігін бұза отырып кейбір насекомдардың өте үлкен қарқынмен күрт көбеюін тудырады, ал осы құбылыстар апатты зардапқа әкеледі 
 
 
 
 
 
 

 
 

Афелинустың қан битін заладауы 
 
 
 

         
 
 
 
 

Трихограмма көбелектің  жұмыртқасын залалдауы 

 

Талесса ағаш зиянкесі –  мүйіз құйрықтының  личинкасын залалдауы 
 
 
 
 
 
 

Жоспар 
 

I Кіріспе

II Негізгі бөлім

      2.1 Насекомдардың адам өміріндегі рөлі

      2.2  Насекомдардың табиғаттағы  маңыздылығы

      2.3  Насекомдардың санитарлық  қызметі

III  Қорытынды

IV  Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

АРА БАЛЫ ДЕРТКЕ ДӘРІ 
 

          Аралар - аса пайдалы жәндіктер. Олардан қоректілігі мол, жұғымды, емдік, қантты өнім - бал, сондай-ақ фармацевтика, электротехника, авиация өнеркәсіптерінде пайдаланылатын органикалық зат - балауыз алынады. Аралардан прополис (ара желімі), ара уы, гүл тозаңы, биологиялық белсенді заттары бар және емдік әсері өте күшті сүт алынады. Бал араларының тіршілік әрекетінің өнімдерінен әсері жоғары бірсыпыра дәрілік препараттар дайындалады екен. Аралардың аса пайдалы қасиеттері ғана емес, сондай-ақ олардың тіршілік құрылымы, инстинктерінің жетілгендігі, қажымайтын жұмыс қабілеті де ғалымдардың назарын аударған.

Ара,үй арасы, бал арасы (Apіs mellіfera) –жарғаққанаттылар отрядының өкілі. Қазақстанның барлық облыстарында кездеседі. Ара топталып, үлкен ұя болып тіршілік етеді. Бір ұяда бір ұрғашы Ара. (аналық Ара), бірнеше жүз еркек Ара және ондаған мың (100 мыңға дейін) «жұмысшы» Ара болады. Ұрғашы ара ұяда ұрпақ өсіреді. Ол аралардың ішіндегі ең ірісі, жыл маусымына қарай денесінің ұз. 20 – 25 мм, ал салм. 150 – 300 мг-ге жетеді. Тәулігіне 2 – 3 мың, маусымына 200 мың ұрықтандырылған жұмыртқаға дейін (кейде ұрықтандырылмаған жұмыртқа да) салады. Ұрықтанған жұмыртқадан ұрғашы, жұмысшы және аналық Аралар, ал ұрықтандырылмаған жұмыртқадан тек еркек Аралар ғана шығады.

  Лемуры  солға ал жұмыртқалары оңға

  Pupae of drones

Аналық  Ара ұяның анасы болып есептеледі, ол 3 – 5 жыл, кейде 10 жылға дейін өмір сүреді. Күзде салқын түсісімен жұмыртқа салуды тоқтатып, оны қайтадан ақпанның 2-жартысынан бастайды. Еркек Ара денесінің ұзындығы 15 – 17 мм, салмағы 250 мг болады. Ол негізінен ұрғашы Араны ұрықтандырады да, одан кейін өліп қалады. Омартаның негізін қалайтын  

жұмысшы Аралардың денесінің ұзындығы 12 – 15 мм, салмағы 90 мг болады. Жұмысшы Аралар көбею мүшелері жетілмеген ұрғашы Аралар. Олар жұмыртқадан жаңа шыққан ұрпақты қоректендіреді, балауыз ұяшықтардың тазалығын, ауа алмасуын қадағалайды, тәтті шырын мен гүл тозаңдарын жинайды. Жұмысшы Аралар 7 – 8 ай тіршілік етеді. Ұяда тұратын әрбір Ара өзінің қызметі мен міндеттерін жақсы біледі және оны мүлтіксіз орындайды. Аралардың ішінде дербес тіршілік ететін түрлері де бар. Қазақстанда Іле Алатауының етегінде Араның антофора деген түрі дара тіршілік етеді. Ара ұясынан емдік, тағамдық қасиеті бар бал алынады. Арадан алынатын ара балы, араның уы, перга, аналық сүтше, балауыз және ара желімі (прополис) медицинада және техникада кеңінен қолданылады.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
 
 
 

 
 
 

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ  МИНИСТРЛІГІ 
 
 

М.Х.ДУЛАТИ АТЫНДАҒЫ ТАРАЗ МЕМЛЕКЕТІК УНИВЕРСИТЕТІ

Білімгерлердің  ғылыми конференциясы 
 
 

«Биология»  кафедрасы 
 
 
 
 

 
 

ТАҚЫРЫБЫ: «ПАЙДАЛЫ ЖӘНДІКТЕР.АРАЛАР» 
 
 
 
 

КУРС: III

ТОП: БИО-29,5

ОРЫНДАҒАН: Шонгарова Н.Г.

ЖЕТЕКШІ: Карбозова Г. 
 
 
 

ТАРАЗ 2011