Жасуша ішіндегі органеллалар
Органеллалар (органеллы); (organellae, гр. organon — құрал, мүше, ағза; гр. еllа — майда, кішірейту)
— жасуша тіршілігі үшін әртүрлі қызмет
атқаратын жасуша цитоплазмасындағы тұрақты
құрылымдар. Адам мен жануарлар жасушаларында
органеллалардың екі түрі болады. Олар:
жалпы органеллалар және арнайы органеллалар.
Жалпы органеллалар организм жасушаларының
барлығына түгелдей ортақ, яғни барлық
жасушаларда кездеседі. Өз кезеңінде жалпы
органеллалар: жарғақты (мембраналы) және
жарғақсыз органеллалар болып екі топқа
бөлінді. Жарғақты органеллаларға: митохондриялар,
гранулалы эндоплазмалық тор, агранулалы
(тегіс) эндоплазмалық тор, пластинкалық
кешен (Гольджи кешені), лизосомалар, ал
жарғақсыз органеллаларға: бос рибосомалар,
полисомалар, центросома (центриольдер),
микротүтікшелер, кірпікшелер, талшықтар
және микрофиламенттер жатады. Арнайы
органеллалар тек кейбір жасушаларда
ғана болады. Оларға миофибриллалар (ет
жасушаларында, ет талшықтарында — миосимпласттарда),
тонофибриллалар (эпителиоциттерде),
нейрофибриллалар (нейроциттерде), кірпікшелер,
талшықтар жатады. Өсімдіктер жасушаларында
аталған жалпы органеллалардан басқа
пластидтер (хлоропласт, хромопласт, лейкопласт)
болады.
- Ядро (nucleus) – жануарлар мен өсімдіктер клеткаларының ең маңызды құрам бөлігі. Ядро тұқым қуалаушылық (генетика) ақпараттың сақталуы және осыған байланысты клеткацитоплазмасындағы белоктар мен ферменттердің түзілуін қамтамасыз етеді. Ядроны алғаш рет тауықтың жұмыртқа клеткасынан байқаған 1825 ж. чех ғалымы Я.Пуркине (1787 – 1869) болды. Ядроны өсімдіктер клеткасынан ағылшын ботанигі Р.Броун (1831 – 33), ал жануарлар клеткасынан Т.Шванн (1838 – 39) анықтады. Ядро кариолеммадан (ядро қабықшасы),хромосомалардан, ядрошықтан және кариоплазмадан (ядро сөлі, шырыны) құралады. Кариолемма ядроны клетка цитоплазмасынан бөліп тұрады. Ол сыртқы және ішкі жарғақшалардан және олардың аралығындағы жарғақаралық (перинуклеарлы) кеңістіктен тұрады. Кариолеммада көптеген ұсақ тесіктер болады. Олардың саны клеткадағы түзіліс процестерінің белсенділігіне байланысты. Түзіліс процесі күшейген сайын, тесіктер саны да көбейеді. Ядро қабықшасы тесіктері арқылы клетка цитоплазмасы мен Ядро аралығында зат алмасу процесі (белоктар, көмірсулар, майлар, нуклеин қышқылдары, су, әр түрлі иондар) үздіксіз жүріп отырады. Кариолемма тесіктері арқылы ядро цитоплазмалық тормен, одан әрі клетканы қоршаған ортамен байланысады. Ядроның біркелкі қоймалжың сұйық бөлігі кариоплазма деп аталады. Оның құрамына су, белок, көмірсулар, нуклеопротеидтер, витаминдер,ферменттер, минералды тұздар иондары кіреді. Кариоплазма митоз кезінде цитоплазмамен қосылып кетеді. Ол ядроның құрам бөліктерін байланыстырып тұрады. Ядро құрамындағы қара-көк түске боялған, дөңгелек келген денешікті ядрошық деп атайды. Оның мөлшері 1 – 5 мкм, оның негізін жуандығы 60 – 80 нм жіпше торы құрайды. Ядрошықтың саны 1 – 2, кейде одан да көп болуы мүмкін. Ядрошық нуклеопротеидтен (РНҚ және белок) құралған. Онда рибосомалық РНҚ (р-РНҚ) және рибосомалар түзіледі.
Ядро
- Ядро (лат. nucleus, грек, kaiyon — ядро) — организмдегі протеиндік алмасуды реттеу арқылы тұқымқуалаушылық қасиеттерді ұрпақтан-ұрпаққа жеткізетін жасушаның негізгі бөлігі. Интерфазалық жасуша ядросы хроматин дәншелерінен (хромосомалардың көрінетін бөліктері), ядрошықтан, нуклеоплазмадан (кариоплазма — ядро сөлі) және нуклеолеммадан (кариолемма) тұрады. Сыртқы және ішкі жарғақтардан құралған нуклеолеммада цитоплазмамен қатысатын диаметрі 80-90 нм тесіктер болады. Интерфазалық хроматин дәншелері хромосомалардың микроскоппен көрінетін бөліктері. Хромосомалардың таратылған, нашар боялатын және белсенді қызмет атқаратын бөліктерін — эухроматин, ал ширатылып жақсы боялатын, енжар қызмет атқаратын бөліктерін гетерохроматин деп атайды. Хромосомалар тұқымқуалаушылық қасиеттерді ұрпақтан-ұрпаққа жеткізетін құрылым. Олар дезоксирибонуклеопротеидтерден тұрады. Ядрошық дөңгелек келген, диаметрі 1-5 мкм денешік. Ядрошықта рибосомалар түзіледі. Кариоплазма ядроның біркелкі боялған қоймалжың бөлігі. Кариоплазма құрамында нуклеин қышқылдары мен протеиндерді түзуге керекті нуклеопротеидтер, гликопротеидтер және әртүрлі ферменттер болады.
- Митохондриялар (грекше митос — жіп және хондрион — түйіршік) — жіпше және түйіршік тәрізді органоид. Ол автотрофты жәнегетеротрофты организмдердің цитоплазмасында кездеседі. Митохондрияларды ең бірінші 1850 жылы P. А. Келликер насекомдардың Бұлшық еттерінен байкады, оған «сарқосома» деген термин берді (Бұлшық еттегі митохондрияларды осы кезге дейін осылай атап жүр). Альтман (1890 жылы) арнаулы бояулар арқылы митохондриялардың анық көрінетінін дәлелдеп, оларды «биобластылар» деп атады. Бенде 1898 жылы Бұл органоидка митохондриялар деген ат берді. Михаэлис тірі клеткалардың митохондрияларын жасыл янус бояуымен бояп, олардың клеткадағы тотығу процестерімен байланысы бар екенін атап көрсетті.
Митохондрия
Митохондриялардың көлемі тұрақты
емес, сондықтан да олардың сыртқы пішіні
эркез өзгермелі келеді. Көп клеткаларда
олардың калыңдығы тұрақты (0,5 мкм), ал
ұзындығы тұрақсыз (жіпше тәрізді митохондриялар) 7—10
мкм-ге дейін жетеді. Митохондриялардың
шын көлемін жарық микроскопымен анықтау
қиын. Электронды микроскоппен митохондриялардың
жұқа(400—500 А°) кесінділерін тексеру арқылы
да оның көлемін дэлелдеу оңайға түспейді.
Сондықтан да мүмкіндігінше митохондриядан
алынған көптеген жұқа кесінділердің
реконструкциясын (кеңістіктегі көлемі)
жасап, оның нақты көлемін анықтауға болады.
Митохондрияның саны клетканың түріне
қарай өзгермелі болады. Кейбір балдырлардың клеткаларында және
қарапайымдарда бір ғана митохондрия,
әр түрлі жануарлардың аталық жыныс клеткаларында
(спермотозоид) олардың саны 20 — 70-ке дейін,
сүтқоректілердің дене клеткаларында 500
— 1000-на дейін, ал алып амебада (Сһао8
сһаоз) 500000 дейін жетеді. Жануарлар клеткаларына
қарағанда жасылөсімдіктерде митохондриялар аз кездеседі,
өйткені митохондриялардың кейбір қызметтерін хлоропластар атқарады.
Митохондриялар клетканың цитоплазмасында
біркелкі, ал кей жағдайларда, әсіресе,
патология кезінде, ядроның айналасына немесе цитоплазманың
шет жағына карай орналасады. Цитоплазмада клетка қосындылары (гликоген, май) көп болған жағдайда олар
митохондрияларды клетканың шетіне ығыстырады.
Митохондриялар митоз процесінде ұршық жіпшесінің
айналасыиа шоғырланып, клетка бөлінгенде
олар жас клеткаларға тең беріледі. Негізінде
митохондриялар АТФ керек жерлерге миофибрилдерге
тақау, ал сперматозоидтарда талшықты
орналасады.
Сонымен митохондриялардың
саны клетканың түріне және оның атқара
п.ш қызметіне байланысты болады. Бауыр
клеткасында болатын жалпы белоктың 30
— 35%-імитохондриялардың құрамында кездесетіні,
ал бүйрскте 20% і болатыны анықталды.
Митохондрия екі мембранамен
қоршалған, 6-7 нм шамасындай қалыңдығы
бар, гиалоплазмадан бөліп тұратын сыртқы
мембранадап жоне митохондрияның құрылысына
карай күрделі өсінділер («криста») беретін
ішкі мембранадан тұрады (14-сурет). Ішкі
және сыртқы мембраналардың арасымда
ені 10-20 нм-ге тең кеңістік болады. Ішкі
мембрана митохондрияның ішіндегі матрикс немесе митоплазмасын қоршап
жатады. Күрделі өсінділерді немесе кристалар
құратын мембраналардың ара кашықтыры
10 — 20 нм шамасындаіі болады. Кристалардың
митохондрияларда орналасуы әр түрлі,
кейбір клеткаларда көлденең бағытта
орналасады, кейбіреулері тармактаныи
келеді (15-сурет). Қарапайымдардың, бір
клеткалы балдырлардың, кейбір жогары
сатыдары өсімдіктер мен жануарлардың
клетка аралық митохондриялардың ішкі
мембранасының өсінділері түтікше.
Рибосомалар пішіні 20х30 нм денешіктер. Олар үлкен және кіші
– екі суббірліктерден түзілген. Әрбір
суббірлік рибонуклеопротеидтерден, яғни
рибосомалы РНҚ (рРНҚ) мен әр түрлі құрылымды
ақуыздардан тұрады. Рибосоманың үлкен
суббірлігінде ақуыздың 40 түрлі молекуласымен
біріккен рибосомалы РНҚ-ның 3 түрлі молекуласы
болады. Ал кіші суббірлік ақуыздың 33 молекуласы
мен 1 молекула рибосомалы РНҚ-дан құралған.
рРНҚ ядрошықтың хромосомдар ілгегінде
синтезделеді. Рибосомалар кариотека
саңылаулары аймағында жинақталады.
Рибосомалардың негізгі қызметі – тасымалдаушы
РНК-лардың (тРНҚ) әкелген аминқышқылдарынан
ақуыз молекулаларын жинақтау.
Рибосоманың суббірліктерінің аралығында
саңылау болады, сол саңылау арқылы ақпаратты
РНҚ молекулалары өтеді. Ал, үлкен суббірлікте
қалтарыс болады, ол қалтарыста жинақталушы
ақуыз тізбегі орналасып, жылжиды. Аминқышқылдарды
жинақтау ақпаратты РНҚ (аРНҚ) тізбегіндегі
нуклеотидтердің кезектесуіне байланысты
болады. Осы жолмен генетикалық ақпараттың
трансляциясы жүреді.
Рибосомалар цитоплазмада бос жеке-жеке
орналасуы мүмкін, кейде топтар құрайды.
Осындай топтарды полирибосомалар деп
атайды.
Рибосомалардың көпшілігі эндоплазмалық
тордың және кариотеканың сыртқы мембраналарының
бетіне бекиді. Жеке бос рибосомалар клетканың
тіршілігіне қажетті ақуызды синтездейді,
бекінген рибосомалар клеткадан шығарылатын
ақуыздарды синтездейді.
Рибосома
- Эндоплазмалық тор (эндоплазматическая сеть); (reti-culum endoplasmaticum, лат. reticulum — тор, лат. endoplasmaticum — эндоплазмалық) — ұзынша келген қуысты түтікшелер мен өзекшелерден тұратын, қабырғасы биологиялық жарғақтармен шектелген жасуша цитоплазмасының органелласы.[1] Эндоплазмалық тор (цитоплазмалық тор): дәншелі (гранулалы) және дәншесіз (агранулалы) эндоплазмалық тор болып екіге бөлінеді. Гранулалы эндоплазмалық тор жарғақтарының қабырғаларында рибосомалар орналасады, ал агранулалы эндоплазмалық тор қабырғаларында рибосомалар болмайды. Эндоплазмалық тор жасуша цитоплазмасында жеке не топтаса орналасады. Бауыр гепатоциттерінде және кейбір нейроциттерде агранулалы эндоплазмалық тор жеке аймақтарға жинақталып жатады. Гранулалы эндоплазмалық торда ас қорыту ферменттері, жарғақтық интегральды протеиндер түзіледі. Агранулалы эндоплазмалық торда полисахаридтер (гликогеннің түзілуі мен ыдырауы), жасуша жарғағы құрамына кіретін липидтер мен стероидты гормондардың түзілу процестері жүреді. Бұнымен қатар, органелла әртүрлі иондар мен қоректік заттарды тасымалдайды, зиянды заттарды бейтараптандырып, сыртка шығарады (гепатоциттерде), ядро қабықшасы — кариолемманы плазмолеммамен байланыстырады.
Эндоплазмалық тор
- ЭПТ клетка ішінде үздіксіз жүріп отыратын күрделі зат алмасу реакцияларын қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, цитоплазманың ішкі мембраналық бетін бірнеше есе ұлғайтады. Эндоплазмалық тордың түтікшелері арқылы синтезделінген заттар Гольджи аппаратына тасымалданады. Бірақ эндоплазмалық тордың түтікшелері Гольджи аппаратының түтікшелерімен байланыспайды. Гольджи кешеніне заттар көпіршіктер ретінде түседі. Бұл заттар Гольджи кешенінен қажетті жерлеріне де көпіршіктер түрінде тасымалданады. Эндоплазмалық тордың маңызды қызметі барлық органеллалар үшін ақуыз бен липидтерді синтездеу.
- Лизосома (грекше– еру және sōma – дене) – жануарлар мен саңырауқұлақ клеткасының органелласы, клетка ішінде ас қорыту қызметін атқаратын және гидролиттік ферменттердің қор ретінде жиналатын орны. Оның диам. 0,2 – 0,7 мкм.
- Лизосома — торшалар органоиды. Олардың құрамына гидролиттік ферменттер тобы — қышқыл фосфатаза, нуклеаза, протеазалар, гликозидазалар т. б. (барлығы 20-дан астам) кіреді. Лизосома торшаның өзінің (аутолиз) және оның ішіне кірген заттардың ыдырауына қатынасады. Лизосома құрамына кіретін ферменттер торша және белоктарының жетілуіне (процессинг) қатынасады.
Лизосома
- Лизосомалар функциясы – жоғарымолекулярлы қосылыстар мен бөлшектердің клеткаішілік лизисі, яғни қорытылуы (23-сурет). Жоғарымолекулярлы бөлшектерге, клеткаға эндоцитоз кезінде сырттан келіп түскен, органеллалар мен қосымшалар жатады. Мұндай ұсталынған бөлшектер мембранамен қапталады. Бұл кешен фагосома деп аталады.
Клеткаішілік лизис үрдісі бірнеше этаптарда жүреді. Алғашқы лизосома фагосомамен қосылып, екінші реттегі лизосома немесе фаголизосома деп аталады. Екінші реттегі лизосомада ферменттердің белсенділігі жоғарылап клеткаға түскен полимерлерді мономерлерге дейін бөлшектейді. Қорытылған өнімдер лизосома мембранасы арқылы цитозольге шығарылады. Қорытылмаған заттар көп уақытқа дейін лизосоманың ішінде жасушада сақталады, оларды қалдық денешіктер деп атайды.
- Орындаған Сабенов Нариман 115 «А»