Бас пен мидың жарақаты

Химиялық зақымдау ошағы - ҚӘУЗ-дің зақымдағыш әсері  таралатын шектегі алаң.

Аварияның ықтимал  салдарының көлемі белгілі бір деңгейде химиялық қауіпті объктілердің үлгісіне, ҚӘУЗ түріне, оның ерек-шелігіне, санына және сақтау жағдайына, аварияның, ауа райы жағдайының және басқада факторлардың сипатына байланысты.

Химиялық қауіпті  объектілердегі басты зақымдағыш факторы  аумағы ондаған шақырымдарға дейін созылатын аймақтың химиялық зақымдануы болып табылады.

Химиялық қауіпті объектілердегі авариялардың қайталама факторы ретінде жарылыстар мен өрттер болуы мүмкін.

Соғыс уақытында қарсылас жақ ядролық қаруды қолданған кезде мынадай зақымдағыш факторлары әсер етеді.

Соққы толқыны - негізгі зақымдағыш әсер факторы, жарылыс  кіндігінен барлық жаққа дыбыс жылдамдығымен қозғалатын, қатты сығылған ауаның жиналған жері. Осылайша Шгт ядролық оқтүмсықтың жарылысы кезінде соққы толқыны 9 секундта, 5 километрге, 22 секундта, 10 километрге жетеді.

Соққы толқыны  ғимаратты, техниканы, өндірістік қондырғыны, қиратады және адамдарды зақымдайды.

Соққы толқынның  зақымдағыш әсері шаршы сантиметрге (кг/см2) килограммдармен көрсетілетін оның төнірегіндегі артық қысыммен сипаталады.

Мысалы, ауадағы  ядролық жарылыс кезінде қабылдау бетінің алаңы 50()см2, түрған адамға артық қысымы 0,5 кг/см2 соққы толқыны 2500 кг күшпен әсер етеді.

Ядролық зақымдау ошағы шартты түрде төрт шеңберлі аймаққа бөлінеді.

Бірінші аймаққа (жарылыс кіндігіне жақын жердегі  толық қираушылық) сырттқы шекараға 0,5 кг/см2 жоғарырақ артық қысым-мен  соққы толқынының әсеріне үшыраған зақымдану ошағының аумағы жатады.

Екінші аймақ (қатты қирау) 0,5 - 0,3 кг/см2 соққы толқынының артық қысымымен сипатталады. Бүл  аймақта тас ғимараттар мен жертөбелер қатты қирап, ағаш ғимараттар толық  қирауы мүмкін, үйінділер пайда болып, өрт шығуы да мүмкін. Панаханалардың көбісі сақталады, алайда кейбіреулерінің  кіреберісі мен шығаберісін үйінді басып қалуы мүмкін. Панаханадағы адамдар зардап шекпейді.

Үшінші аймақ (орташа қираулар) 0,3 - 0,2 кг/см2 соққы  толқы-нының артық қысымымен, ғимараттар мен түрақжайлардың ішінара қирауымен  сипатталады. Оларды жаппай өрт жайлауы  мүмкін, (көптеген қорғаныс ғимараттар сақталынады, ал онда түрған адамдар  зардап шекпейді. Қорғаныс ғимаратының  сыртында қалған адамдардың бір бөлігі жарақат алып, жедел медициналықкөмекті қажет етеді.

Төртінші аймақ (болмашы қираулар) 0,2 - 0,1 кг/см2 толқын соққысының артық қысымымен сипатталады. Бүл аймақта ғимараттар мен тұрақ  жайлардың қирауы сирек.

Жарықтың сәуле  шығаруы - ядролық жарылыс кезінде  пайда болатын сәуле энергиясының ағыны. Ядролық жарылыс жарқылдаған  аумақтағы ауаның температурасы  жарқылдау басында миллион градусқа дейін жетіп, аяғында бірнеше  мың градусқа дейін тө-мендейді. Жарықтың сәуле шығаруы қас-қағым  сәтте таралып, аз уақыт ғана әсер етеді.

Жарық сәулесі  күндікінен әлде қайда күшті, ал жарылыс  кезінде пайда болған ядролық  шар жүздеген километрден көрінеді.

Жарық сәулесінің зақымдағыш әсері жарық серпінімен, яғни жарық сәулесі бағытына қарсы  орналасқан үстінгі беттегі Ісм2 сәулелену кезінде өткен жарық  энергиясының санымен сипатталады. Жарық серпінінің өлшем бірлігіне 1 кал/см2 алынады. 2-4 кал/см жарық серпіні  кезінде қорғанбаған адамдарда  бірінші дәрежедегі күйік, 4-7,5 кал/см2 кезінде екінші дәрежедегі күйік (бүршіктердің пайда болуы). 5-12 кал/см2 кезінде үшінші дәрежедегі күйік (тері жамылғыларының толық жансыздануы), 12 кал/см2 өнан жоғары болса, төртінші дәрежедегі күйік алады (тері жаппай жансызданып үлбірейді).

Жарық сәулесі  жаппай өрт тудыруға қабілетті.

Жарық сәулесінің жиілігі ауа райына қатты тәуелді. Түман, жаңбыр мен қар оның әсерін қатты әлсіретеді, ал ашық қүрғақ ауа  райы, керісінше, өрттердің шығуы  мен күйік алуға қолайлы жағдай жасайды.

Өткіш радиация - ядролық жарылыс кезінде шығатын  гамма сәулелер мен нейтрондар ағыны.

Р-нің зақымдаушы әрекеті адамдардың сәуле ауруын тудырады, зақымдаушы фактордың мәні гамма сәулелер мен нейтрондар тірі клеткалардың молекулаларын иондап, олардың қалыпты тіршілік қызметін бүзады. Мүның нәтижесінде адамдар  сәуле ауруына шалдығады, көп  доза алған адамдар мерт болады. үсті жабылған жыралар, блиндаждар, паналау  ғимараттары және басқа қорғаныс қүрылыстары сондай-ақ қорғаныс киімдер  Р-ның әсерін күрт әлсіретеді.

Жердің радиоактивті ластануы - ядролық жарылыс бүлттарынан  радиоактивті заттардың түсуі нәтижесінде  болады.

Жердің радиоактивті ластануының деңгейі жарылыстың түрі мен қуатына және ол жарылған сәттен бастап өткен уақытқа, жарылыс  орталығының қашықтығына, ауа райына және жер бедеріне байланысты. Радиоактивті бүлттың ізі сызбалануы бойынша  эллипсті еске түсіреді және зақымдалған  алқапқа әр түрлі деңгейде жайылады. Сондықтан да (жиілігіне байланысты) зақымдалған алқапты қауіпті, күшті  және баяу зақымдану аймағы деп бөлу қалыптасқан. Егер іздің көлбеу қиылысын алсақ, онда радиация деңгейі іздің  сыртқы шек арасынан көтеріліп, оның кіндігінде ең жоғары деңгейіне жетеді.

Радиация деңгейі  уақыттың өтуіне байланысты біртіндеп  төмен-дейді.

Осылайша, егер радиация деңгейі жер бетіндегі  ядролық жарылыстан кейін 100% алсақ, онда 2 сағаттан кейін екі есеге, үш сағаттан кейін төрт есеге, ал 5 сағаттан кейін он есеге азайады.

Радиоактивті  заттармен зақымданған жөрде  түрған адам әрдайым сыртқы сәулеге  үшырауы немесе сәулө ауруына  үшыратуы мүмкін радиоактивті заттардың  организмге өту нәтижесінде зақым-дануы  ықтимал.

Электрмагниттік импульс - ядролық жарылыстың зақымдаушы факторы, гамма сәулелердің қоршаған орта атомдарына тигізген әсері және электрондар ағыны мен оң иондардың  түзілуінің нәтижесінде пайда болған электрлі және магнитті сәулелер. Э.И-тің  әсер ету үзақтығы - бірнеше ондаған  миллисекунд. Э.И байланыс аппараттарына, зиян келтіріп сыртқы желілерге қосылған электр қондырғыларының жүмысын  бүзуы мүмкін. әсіресе жартылай өткізгіштерде, жүмыс істейтін радиоаппаратураларға әсері күшті. Э.И-тің әсерінен қорғану  шараларын алдын-ала қарастыру  қажет.

Адамға радиацияның  әсері.

Адам сәулеленудің екі түріне - сыртқы және ішкі сәулеленуге  үшырайды.

Сәулеленудің  сыртқы көздеріне Галактика жүлдыздарының  жарылысы мен күннің қатты сәуле  шығару кезінде пайда болатын  космостық сәулелену жатады. Космостық  сәулелөну дозасы адамға әсер етеді. Теңіз деңгейінен биіктеген сайын  ауаның, азонның қорғаныс қабаттары  жүқара түседі, сондықтан да сәлелену жоғары.

Космостық иондаушы сәулелену табиғи радиациялық аумақты  қүрайды, оған жердегі барлық тірі организмдер  үшырайды.

Сәулеленудің  жердегі көздері жер қойнауындағы, атмосфера-дағы, судағы және өсімдіктердегі радиоактивті заттар болып табылады.

Жер шарының  көптеген аудандарында дозаның қуаты 4-12 мкр/сағ шегінде болады. Осы  аудандарда түратын адамдардың жылдық дозасы 30-100 мбэр (0,03-0, Ібэр).

Табиғи көздерден  адамның сыртқы сәулеленуі организмге азық-түлік тағамдары, су мен ауа  өткен кезде болады. Балықты көп  жейтін адамдар, бүғы етімен қоректенетін солтүстік аудандар түрғындары салыстырмалы түрде сәулеленудің жоғары дозасын  алады, өйткені бүл тағамдарда радиоактивті заттардың мөлшері кө-бірек кездеседі.

АЭС-тегі авариялар  кезіндөгі жергіліктегі жердегі  радиациялыққауіп аймағы

Атом энергетикалық  станцияларын пайдалану кезінде  бір қатар елдерде жүзден астам  авария болып, қоршаған ортаға радиоактивті заттар шығарылды. Радиоактивті заттардың  ядролықөэнергетикалық реактордан тысқары шығу нәтижесінде адамдардың өмірі мен денсаулығы үшін қауіп  төндіретін көтеріңкі радиациялық  қауіп радиациялық авария деп  аталады.

Радиоактивті  заттардың таралу шекарасымен радиациялық  авариялар былайша бөлінеді:

Шектеулі авариялар (радиациялық салдары бір ғимаратпен шектеледі, қызметкерлер сәулеге үшырауы  мүмкін).

Жергілікті авариялар (радиациялық салдары АЭС аумағымен  шектеледі).

Жалпы авариялар (радиациялық салдары АЭС шекарасына таралады). 
 

Бас пен мидың  жарақаты

Бас пен мидың  жарақаты  
 

Бас сүйегі мен  бас миының закымдануы механикалық  жарақаттардың аса ауыр туріне жатады. Бас жарақаты әр түрлі болады: оқ тіген, кесілген, шаншылған, шабылған, тістелген, скальптелген және т.б. Бас  жарақаты ашық және жабық болып бөлінеде, терең және онша терең кірмейтін, доғал және тесіп өтетін, жалғыз және көптеген, аралас болуы мүмкін.  

Бас сүйектің жабық  зақымдануларын негізгі екі топқа  бөледі:  

1. Сүйектер зақымданбаған  – мидың шайқалуы, мидың жаншылуы  және бас сүйек ішінде гематомалар  қалыптасатын (эпидуральды, субдуральды,  ми ішіндегі, қарынша ішіндегі ), субарахнойдальды қан құюлулары  жатады.  

2. Сүйектердің  зақымдануы, соның ішінде тұйық  сүйектен басталып, бас сүйектің  жан жағына таралатын мидың  базальды бөліктерінің, бағанасының,  болмаса жаншылған немесе жарықшақтана  сынған жердегі, сондай-ақ қашықтағы,  соққыға қарсы жер тұсындағы  мидың үстіңгі қабатының контузиясы  қабаттаса жүретін бас сүйектің  көптеген жарықшақтары жатады.  

Мидың шайқалуы кезінде мидың қызметі уақытша  өзгереді ешқандай органикалық өзгерістер болмайды, аздаған гематомалар, мидың  ісуі пайда болады.  

Мидың шайқалуы жеңіл және ауыр түрде өтеді. Жеңіл  түрінде зардап шегушінің басы аурады, басы айналады, кейде есінен айрылады, бір-екі рет құсады. Зардап шегуші тыныштық сақтап және төсек тартып жатса, бір аптадан кейін айығып кетеді. Ми шайқалудың ауыр түрінде  зардап шегушінің басы қатты ауырады, ес түсінен айырылады, амнезия (сырқат бәр нәрсені ұмытады) байқалады, 5-6 рет құсады. Есін жинағаннан кейін  жарақатқа ұшыраған оқиға мен  жағдайды ол есіне түсіре алмайды, жарақаттанушы  емханада емделу керек.  

Алғашқы медициналық  көмек тыныс жолдарының тазартудан және олардың құсық массаларымен бітеліп қалмауйын қадағалау  керек. Тасымалдаған кезде басының  астына киімін салып, басын қырына жатқызу  қажет.  

Мидың жаншылуы ауыр жарақатқа жатады, мидың бір  бөлігі жаншылады, ісіді, қанталайды. Аурудың  белгісі – мидың қай бөлігі жаншылуына байланысты. Зардап шегуші ес-тусінен айрылады, ұмытшақтық (амнезия) байқалады, кейде көзі көрмей, құлағы естімей қалады, орталық жүйке  тамырлары зақымдалады, сондықтан  сырқаттың жарақаттан қарама қарсы  жағы тартылып, аяқ-қолы сал тартады. Ауыр жағдайда бұл өзгерістер қалпына  келмейді сондықтан сырқат мүгедек  болып қалады.  

Мидың қысылуы  миға қанның құйылуларына байланысты. Зардап шегушінің жағдайы қанның аққан мөлшеріне, ұзақтығына, мидың  қан құйылатын бөлшегіне байланысты. Мидың қысылуы ауыр жарақатқа  жатады. Аурудың белгісі ес-түсінен  айрылады, қарама қарсы жағында аяқ-қолы тартылады, жансызданады, сал тартады, ауыр жағдайда сырқат мүгедек болып  қалады. Зардап шегушілер нейрохирургиялық емханаға жеткізіледі.  

Бас сүйек пен  мидың ашық зақымданулары – снарядтар  мен оқ тию, пышақтар, балталар, қылыштар салдарынан пайда болуы мүмкін. Бұл  болған жарақаттар көбіне үлкендігі  мен түрі әр түрлі: жыртылған, сұғылған, соғылған болады. Мұндай жағдайда тек  жұмсақ ұлпалар ғана емес, сонымен  қоса сүйектер, ми қабықтары және ми зақымдалады. Кесілген, сұғылған және скальптелген жарақаттар өте сирек  кезігеді. Бас сүйек пен мидың  оқ тиюден болатын жарақаттарының сипаттары  да әр түрлі: жарықшақтық және оқ тиген (шарикті, жебе тәрізді, жабық, жырып  кеткен, тесіп өткен және шоршып тиген тәрізді).  

Бұлар өздерінің  орналасқан жағынан күмбездің бас  сүйек түбінің жарақаттары, оңнан  да солдан да пайда болуы, жалғыз-жарым, көптеген, басқа мүшелер мен жүйелерді  зақымдаған, аралас, құрама және басқа  жарақаттар болуы мүмкін.  

Алғашқы медициналық  көмек жарақаттанушыға басына асептикалық  таңғыш салудан тұрады. Таңғыштың  түрі тақия, ауыздық, сақпан тәріздес. Құсатын болса немесе мұрнынан қан  кетсе, зардап шегушіні қырынан жатқызу  керек. Тыныс алу бұзылған кезде, ауыз қуысы мен жоғары тыныс жолдары  босаған соң, жасанды тыныс алу  шарасын жасайды. Ессіз күйдегі  адамдардың тілін байқаған жөн, ол қозғалыс кезінде тыныс жолдарын жауып  тастауы мүмін. Басқа мұз салынған қағанақ қойылады да, аса сақтықпен  емханаға жеткізіледі.