Булшык ет тіні

НЕЙРАЛЬДІ ЕТ ТІНІ

Көз алмасының  ішкі қабырғасының құрамындағы нерв тінінен дамыған миоциттер. Миоциттердің денесі нұрлы қабық эпителиінің  астында орналасқан. Бұл миоциттердің өсінділері нұрлы қабыққа бағытталған, құрамында жиырылғыш аппараттары болады. Өсінділерінің бағытына байланысты бұлар көздің қарашығына қарай перпендикуляр немесе параллель бағытталғандықтан көз қарашығының кенейтіп немесе тарылтатын, миоциттер тобын түзеді.

Нерв  тіні арнайы қызметтерді атқаратын: тітіркендіргіштікті қабылдап, қозадыда, нерв импульсін тугызып, оны өткізуді қамтамасыз ететін, бір-бірімен байланысты нерв жасушалары немесе нейрондары мен нейроглияның жиынтыгы. Нейроглия нерв тінінің қосымша аппараты болып саналады да маңызды кызмет атқарады. Бул тін барлық тіндермен мүшелердің реттелеуін, олардың агзадагы және қоршаган ортамен байланысын қамтамасыз ететін нерв жүйесінің мушелерінің қүрылысының негізі болып саналады.

Нерв тіні эктодермадан дамиды. ¥рықтың дорсальді жағындағы  эктодермаалғашқыда қалындап - нерв пластинкасына, одан кейін нластин-"каның екі шеті көтеріліп ортасы науа тәрізді майысып, ең сонында бұл шет-тері дорсальді эктодермадан үзіліп, ұштары бір - бірімен жалғасып,_тері_ эктодермасынан бөлінеді. Осыдан нерізтүтігі пайда болады»-Нерв түтігі ' эмбриогенездің алғашқы сатысындалщп^сатарлы нейрбэтшелий жасуша-ларынан тұрады. Бұларды еентрикулярлы жасушалар)д,еп атайды. Пішіндері цилиндр тәрізді болып келеді. Бүл жасушалардың біразы дифференция-цияланып нейроциттерге, ал біразы глияльді жасушаларға айналады. Гли_-яльді жасушаларға жататындар: Зцендимоциттер) ц0гроцшт^ мен агіи-годендрациттер болып тагТшіады. Сонымен нерв тіншің құрамында екі компоненті болады. Опг^трв^жасушалары мен нейроглия. Нерв жасуша-ларының немесе нейрондардың ерекшеліктері - тітіркендіргішті қабылдап, қозады да, тітіркену энергиясын нерв импульсына айналдырып, оны әрі қарай орталыққа өткізу процесін қамтамасыз етеді. Ал,<|ейроглш> болса, нерв тінінің қосымща аппараты болып еанадады: Т^^тк, тро^йкалык, секрето^Яы және қор^аг^сІЩ^еттерііГаткарады. Нерв тінінің ең негізп^

1-нейрон  денесі; 2-біліктілік  цилиндр; 3-миелинді  к.абыц кесіндісі; 4-нейролеммоциттің  ядросы, 5-миелинді  кабыц; 6-жолақ сызыц; 7-Рашье  аралыгы; 8-нерв талшыгы; 9-қозгалтқыш  нерв ушы; 10- Осмий  қышқылы мен боялган  нерв талшыгы.

қызметі - ішкі және сыртқы ортадан әр тугщ.ишрормацияттярпы уябьтлпяп, шшм^ақтап, өндеу. Сонымен қатар организмнің тіндері мен мүшелерін бір -бірімен байланыстырып олардың қызметінреттеу болып табьшады.

Нерв  жасуиіалары. Нерв жасушалары немесе нейроциттер (нейрондар) өсінділі тармақталған, мөлшері 4-130 мкм-дей. Нерв жасушалары нейрон-дардың денесі одан тараған өсінділері біреу немесе бірнеше болулары мүмкін. Өсінділерінің санына байланысты, нейрондардың бірнеше түрлерін ажырытады. Егер нейрондардвд денесінен кептеген есінділер дьжса, онда мүндай нейронды -^лътипалярііы^үл өсінділердің біреуі міндетті түрде аксон, ал қалғандары дендриттер болып келеді. Аксон үзын, ал дендриттер  тармақталған қысқа өсінділері. Бүлардан басқа псевдоуниполярлы (жалған бір өсінділі) деген нейрондар да кездеседі. Мүндай нейронның денесінен бір өсінді шығып, кейін екіге бөлінеді, оның бірі - аксон, ал екіншісі- дендрит (мысалы, жүлын түйінінде) пішіні «Т» -тәрізді болып келген. (33-сурет).

Нейрондардың  тағы бір түрі і^шполярЩ немесе бір өсінділісі - бүл нейробласттар эмбриогенездік даму кезеңінде болады. Нейрондардың денесінде екіөсінділері - бірі аксон, екіншісі дендрит — бүл ёиполярлы нейрондар, біріншглік сезу мүшелерінің қүрамында болЯды. Адам ағзасындағы (нерв жүйесінде) нейрондардан шығатын өсінділердің үзындығы әр түрлі, бірнеше микроннан (мкм-ден) 1-1,5 метрге дейін жетеді.

Нейрондардың  мөлшері м.ен пішіні де саң-алуан. Нейрондардың ең үсақ, майдасының а=4-6 мкм, ал ірісінің д=І20-140 мкм-дей болады. Ең ірі нейрондар  ми кыртысының сүр затындағы Бэц  жасушалары. Нейрондардың пішіндері: себет, жүлдыз тәріздес, алмүрт пішіндес, пирамидальді және дән тәріздес болып келеді.

Адам организмінде нейрон есінділеріңің үзындьлғы  әртүрлі, бірнеше микроннан (мкм-ден) 1-1,5 метрге дейін жетеді. Ал нейрондардың мелшері де әртүрлі, ең майдасы 4-6 мкм, ал ең ірісі 120-130 мкм - дей Бец жасушалары ми кыртысының сүр затында кездеседі. Нейрондардың пішіні де сан алуан болып келеді: корзина тәрізді, пирамидальді, алмүрт пішінді, жүлдыз тәрізді т.б.

Яеййок^^дщлоктел^/.Нейрондар  атқаратынкызметіне қарайрецеп-торлы яшесе(^зЫт^(афферентті)^ассоциативт және фзгалтқы^и (эф-ферентті) болып белінелі^іршшгтіеТтрондар ішкі және сырткьі орталық әсерін қабылдайды. Ал^іссоциативті немесе кыстырма нейрондар нерв жасушаларын бірімен бірін байланыстырады^Әффекторлы нейрондар-жүмысшы мүшелерге, олардың тіндеріне тітіркендіргіш реакди^сын нерв импульсіне айналдырып жіберіп отырады.

Нейрондардың  ядросы. Адамда нейрондар көбінесе бір ядролы болып келеді. Көп ядрольГнейрондар болмайды, болса оте аз кездеседі. Мүндай нейрондар вегетатйвті нерв жүйесін түйіндерінде және қуьіқ асты безінде, жатырдың мойын бөлігінде кеп ядролы нейрондар кездеседі (ядролар 10-15-тен ). Ядролардың пішіні дөңгелек қүрамында, 1-2 ядрошығы болады. Егер нейрондардың қызметі жоғары деңгейде болса, ядродағы ядрошығы-ңың саны көбейеді.

Нейрондардың  цитоплазмасы. Нейрондардың цитоплазмасында көп-теген органеллалар бар. Оларға: эндоплазмалықтор, рибосомалар, митохон-дриялар, Гольджи комплексі, жасуша орталығы лизосомалар, нейротубу-лалар мен нейрофиломенттер өте көп. Ал, нейрондардыд плазмолеммасының

113

ерекшелігі - қозу процесін өткізуі болып саналады (тітіркенеді). Плазмолёммасының деполяризациялықі^асиеті -Т^^Тгіатрийдін ионын) өткізуі. Бүл процес мембрананың ішкі бетінің оңға (+) зарядталуын қамтамасыз етеді. Ал бүл болса К⁺(калийдің ионынын) сыртқа шығаруға әсерін тигізіп, нерв импульсін тез өткізуді қамтамасыз етеді. Нейрондарды арнайы бояулармен бояғанда цитоплазмасында^азофильді-боялЕанлүйір-шіктер керінеді. Ъул&рды^хроматофильді субстанцидіД.еРіді. Мүндай түйір-шіктер нейрондар денесі мен дендриттерінде болады, ал аксондарында болмайды. Хроматофильді түйіршіктері рибонуклеопротеидтер болып саналады. Электронды микроскопиялық зертеулерде бүлар түйіршікті эндоплазмалық тордың түтікше каналдары екені анықталды. Қызметі белсенді нейрондарда бүл түйіршіктер болады. Мысалы: мүнда синтетика-лық процестері жоғары болса, соғүрлым эндоплазмальж тордын саны көп болады. Әсіресе белок синтезі нейрондарда өте жоғары. Нейрондағы базо-фильді түйіршіктерді- Ниссель заты деп те атайды.Нейрондардың цитоплазмасында болатын нейрофибриллалар -жіңішке жіпшелер. Күміс түзымен (А^0₃) бояғанда нейрондар цитоплазмасында бүлар қара түске боялған. Бүлар нейрондардың денесінде (перекарионында) тығыз тор тәрізді болып орналасса, ал дендрит пен аксон талшықтарында параллель жатады. Нейрофибриллалар диаметрі 6-10 нм нерофиламенттермен диаметрі 20-30 нм нейротүтікшелерден (нейротубул) түрады. Бүлардың күрамында рет -ретімен орналасқан белок молекулалары болады. Олар нейрондардағы ең қозғалмалы жүйе, белоктардың синтезіне қатысады. Аксондарда тәулігіне 1-3 нм жылдамдықпен белок синтезінің ағыны нейрон денесінен (перекорионынан) өсіндісінің терминалъдіүшына өтеді. Мүны өте жай белок ағыны дейді (медленный ток), ал синапстарда сағатыҢа 5-10 метрге ететін белок синтезінің ағьгаы байқалады (тез ағын). Нейрондарда ретгроградты ағында болады (нейрон есіндісінен денесіне бағытталған белок синтезінің ағыны).

' Сезімтал нейрондар. Нейрондардың дендриттері тіндермен байланысып тітіркеніп, қозады да қозу реакциясын аксондары. аркылы кыстырма не қозғалткыш нейрондарға береді. Сезімтал нейрондар көбінесе жалған бір есінділі (псевдоуниполярлы) болуы да мүмкін. Бүларіі^льіІі^твдершдЦ |басмйыньің сйімТал^^ түиіндёршде^рнал.асады.

"\^ыстырманейронда£; Бүл му^н^типс^ляр^шнейрондар больш саналады. Дендриттері сезштал нейрондардан импульсті қабьшдап, қабылдаған им-пульті аксоны арқылы қозғалткыш немесе тағы бір қыстырма нейрондарға беруі мүмкін, ал бүл болса бүкіл^ртагилс^жүйке ж£иесшщ!қүрамында болады^. /а%азгалтқыш нейронддр} Қүрамында -мультипсмырлы нейрондары бар, нерв импудъсін аксондары арқылы ет тініне.ондағы қозғалтқыш нейронның аксонына, одан әрі аксонның козғалтқыш нерв ұпына өткізеді. Көлденең жолақ бұлшық ет тінінің құрамына келетін козғалтқыш жолдардың нейрон-дары жұлыннын алдыңғы мүйізінің құрамындағы ядроларында және бас миының бағанасындағы қозғалтқыш ядроларында жатады. Ал, біріңғай салалы ет тіндеріндегі қозғалтқыш жолдардың нейрондары вегетативтік түйіндерде болады. Нерв жасушалары мен олардың талшықтарыарасында байланыс немесе контактыны (жалғасу, тоғысудь^сынай^ дейді. Нейрондардың жалғасатын синаптикалық бетінде беткейлері өте жіңішке қуыстар аркьшы іске асады. Мөлшері 20 нм-дей болып келеді. Синапстардың бірнеше түрлері болады. Оларға аксон-аксональді, аксон-соматикалык, аксон-дендритті т.б. жатады (35-сурет).

(Сеі^рёіпдрііынейронд^. Нейроңдардыңкебіөзіненбиологиялықбелсен-ді-гормондар синтездеп шығаруға қабілетті. Мұндай нейрондарды нейросек-реторлы нейрондар дейді. Бұларға бас миының гипоталамус бөлігіндегі ней-росекреторлы нейрондар жатады. Бүл нейрондардың ерекшеліктеріне; өте ірі нейрондар, хромотофильді субстанциясы көбінесе нейрондар денёсінің шетінде орналасады, нейрондардың денесінде және аксондарда әртүрлі келемде көрінетін нейросекреттері болады (кирзіапйа пешгозесгеіогіа). Бүл секреттердің (түйіршіктердің) құрамында белоктар, липидтер мен полисаха-риттері болады. Нейрондарда синтезделген секрет немесе гормондар қанға не мидың сүйық затына бөлінеді де, нейрогуморальді қызмет атқарады.

НЕЙРОГЛИЯ

Нейррглия (пеиго§Ііа). Ңейроглия-нерв тінінде сан алуан қызмет атқаратын нерв тінінің аралық заты. Нейроглияның жасушаларыұлкен екі топқа бөленеді. Олар: глиоггиттер_немесе макрогліія және микроглия. Макроглияга жататындар: эпендимоглия, астроглия және олигодендроглия. Эпендимоглия жүлын өзегі (каналы) мен бас миы қарыншаларының ішкі қабырғасын тыстайды. Жасушалары эпендимоциттер. Эпендимоциттердің жұлын өзегі ішіне қараған бетінде көптеген кірпікшелері болады. Олар жүлын сүйығын жылжытуға өзінің қимылы арқылы қолайлы жағдай жасай-ды. Ал, базальді жағьшда миға бағытталған үзын өсіндісі болады. Бүл өсінді-сі мида миханикалық және шектеушілік қызмет атқарады. Көптеген эпенди-моциттер секреторлы қызмет атқарады. Олар қанға және ми қарыншаларына активті (белсенді) заттарды бөледі. Эпеңдимоциттердің пішіні куб тәрізді.

Астроглия. Астроглия орталық жүйке жүйесінде тіректік аппарат болып

115

саналады. Жасушалары майда көп есінділі астроциттер. Астроциттердің екі түрі бар. Олар: протоплазмалы және талшықты астроциттер  болып бөлі-неді. Протоплазмалы астроциттер  мидың сұр затында орналасады. Денесі-нен көптеген тармақталған қысқа  өсінділер шығады, цитоплазмасында  эндоплазмалық тор, бос рибосомалар, көптеген митохондриялары болады. Бүлардың мидағы атқаратын қызметі шектеушілік (миды бөліктерге бөледі) және трофикалық Талшықты астроциттер мидың ақ затының  қүрамында орналасып, тіректік қызмет атқарады. Олмгоденд^оглмя-жасушалары олгидендроциттер. Нейроглияның құрамындағы  саны жағынан ең көбі. Орталық және шеткі жүйке жүйесінің қүрамындағы  нейрондар мен нерв талшықтарынын  сыртын қоршайды. Нерв жүйесінде трофикалық қызмет атқарады, зат алмасу процесіне  де қатысады. Бұларды леммоциттер  немесе Шванн жасушалары деп те атайды.

Микроглия (тісгофа), Жүйке жүйесініңмакрофагтары болып саналады. Сүйек миындағы қанның моноциттерінен дамиды. Микроглияциттер қозғалмалы. Тітіркену процесі кезінде бүлардың пішіні өзгеріп отырады. Бүндай кезде оларды дән тәрізді шарлар деп те атайды.

НЕРВ ТАЛШЫҚТАРЫ

Ңейрон өсіңділері - нерв талшықтары болып саналады. Олардың  сыртын глиальді қабық қоршап тұрады. Бұл қабықты құрайтын олигодендроциттер. Нерв жүйесінің қүрамьшдағы нерв талшықтары қүрылысы жағьгаан екі топқа  бөлінеді: лщищнд^әнезшйщіш^галгнщтар  болып. Бүлар нейрондардан шыққан өсінділер, қүрамындағы білік цилиндрі глиальді қабықпен қоршалған. Сыртқы қабығы олигодендроцитгер  немесе нейролеммациттер.

_ Миелинсіз талшықтар. Бүл талпықтар.көбінесе вегетативтік жүйке іб^і^С-жүиесіңдеболады Миелинсізталшықтардыңсьфтынолигодендроциттердің цитоплазмасы қоршайды, қабықтың белгілі бір жерінде олардың ядролары да көрінеді. Миелинсіз талшықтардың құрамында 10-20-ға дейін біліктік цилиндрлері болады. Талшықтардың мүндай түрлерін кабель типтес талшықтар дейді. Біліктік цилиндрлерінің олигодендроциттердің мембранасына ілінген жерін екі қабатты. Жасушаның осы мембранасын (плазмолеммасын) мезаксон дейді.

Миелинді  талшъііутар. Нерв талшықтарының бүл түрі орталық және^^-^"^--шеткі жүйесініңқүрамындакездеседі. Миелинсізгеқарағанда бүларжуандау ІЛ4^^<~'''\, келеді. Көлденен кесіндісіндегі диаметрі - 1-2 мкм болады. Миелинді талшықтардын сырты нейролеммоциттермен қоршалады, бірақ бүл талшықтардың біліктік цилиндрі біреу. Біліктік цилиндрдің сырты екі  қабатты қабықпен қоршалған: ішкі - қалың қабаты миелинді ($п-атп туеііпі) ал сыртқы қабаты жұқа нейролеммоциттердің ядросымен цитоплазмасы -немесе нейролемма (пеигоіетта). Миелинді қабығының қүрамында липидтер болады, сондықтан миелинді талпықты осмий қышқылымен өңдегенде бұл қабығы қара түспен боялады. Миелинді қабығының ерекшелігі миелинді қабығыньщ кейбір жерінде осмиймен боялмайтын, кертік сызықтары болады (іпсізига тіеііпі - насечка миелина). Екінші ерекшелігі миелинді қабығының белгілі бір аралығында қабықтың үзіліп отыратын бөліктері де кездеседі. (посіиз пеигоііЬгае). Ыо(іш пеиго/іһгае екі леммоциттің жалғасқан жері болып табылады. Бүл талпықтарда мезаксон-екі қабатты леммоцит жасушаларының плазмолеммасы. Осы мезаксон талшықтың біліктік цилиндрін бірнеше рет орап алып, ішкі миелинді қабықты қүрайды. Электронды микроскопиялық зерттеулерде бүл орам анық түсті дм 8-12 нм липидті қабат. Сыртқы қабат миелинді талшықтың нейролеммасы - осмий қышқылымен еңделмейді (ашық түсті). Біліктік цилиндр нерв талшығьшың нейроплазмасы - болып саналады, қүрамында нейрофиламенттер мен нейротубулалары барады.(33-34 суреттер).