Көру анализаторы

Көру анализаторының  құрылысы .  Көру анализаторының сезгіш бөлімі көз алмасында орналасқан. Оларға торлы қабықтағы таяқша және сауытша пішінді фоторецепторлар жатады. Өткізгіш бөліміне к ө р у жүйкесі жатады. Ол көз алмасынан шығып, сопақша миға барып бағытын өзгертеді, содан соң оң көзден шыққан нерв сол жақ ми қыртысының желке тұсындағы  көру аймағына, ал сол көзден шыққан көру нерві оң жақ ми қыртысындағы көру аймағына қозуды тасиды. Көру анализаторының қыртыс бөліміне ми қыртысының желке тұсында орналасқан оң және сол жақ көру   орталықтары   жатады.

Көз өте сезімтал, нәзік  және маңызды сезім мүшесі. Оның дүние тануда, оқуда, сыртқы ортамен  байланыс жасауда маңызы зор.

Құрылысы  бойынша көру анализаторының сезгіш бөлімін 3 топтағы  мүшелерге бөлуге болады: көздің қосымша құрылымдары, жарық өткізгіш және жарық сындырғыш құрылымдары, жарық қабылдағыш құрылымдар.

Қ о с ы м ш а  құрылымдарға  қас, кірпік, кірпік еттері, көз жасының безі мен оның қапшығы, көз еттері жатады. Бұлардың әрқайсысы  белгілі бір қызмет атқарады. Қас, кірпік, кірпік еттері нәзік көз алмасын сыртқы ортаның жағымсыз әсерлерінен (соққы, түрлі химиялық заттар, су, шаң-тозаң т.б.) қорғайды. Көз жасының безі мөлдір сұйық – көз жасын түзейді. Ол көз алмасын суландыру арқылы, көз алмасының қозғалысына байланысты туатын үйкелістен көзді тозудан сақтайды. Оны жуып-шайып, тазартып отырады және сыртқы ауадан келген микроорганизмдерді өлтіріп, олардың жағымсыз әсерінен қорғап қалады, яғни дезинфекциялық (фран. дез- - құрту, жою + инфекция — лат. жүқтыру) қызмет атқарады. Көз жасының артық мөлшері жас қапшығында қорда сақталып, қажет мезгілінде пайдаланылады. Тік және қиғаш орналасқан көз еттері көзалмасын  қозғауға қатысады, солар арқылы көз бірнеше бағытта қозғала алады: жоғарыдан төмен және төменнен жоғары, жоғарыдан төмен ішіне қарай, жоғарыдан төмен сыртына қарай, алдынан артына қарай (өте аз шамада).

Көру анализаторының қалған екі топ құрылымдары көз алмасында  орналасқан. Көз алмасы - күрделі  құрылысты мүше. Ол бас сауытының  көз шарасында орналасқан, пішіні шар тәрізді, тек алдыңғы жағы сәл дөңестеу келеді (1 -сурет).

 

 

1-сурет.Көз алмасының  Құрылысы .

 

1 - қасаң қабаты, 2 - алдыңғы  сұйық камерасы, 3 — нұрлы  қабық, 4 - артқы сұйық камерасы, 5 - цинн  тарамыстары, 6 - кірпікті дене, 7 - көз  бұршағы, 8 - тамырлы қабық, 9 - торлы қабық, 10 - сары дақ, 11 - көру нерві, 12 - шыны тәрізді дене.

 

Көздің сыртын тығыз  а қ қ а б ы қ қоршаған. Ол көз алмасының алдыңғы жағында  мөлдір, дөңестеу қ а с а ң  қабыққа айналады. Ақ қабықтан соң  көз алмасын қанмен қамтамасыз етіп тұратын    т а м ы р л ы қабат бар. Ол қан тамырларының торынан тұрады   десек те болады. Тамырлы қабаттың ішкі бетінде жұқа бояу зат — пигмент болады. Көз алмасының алдыңғы жағында тамырлы қабат нұрлы қабыққа айналады. Нұрлы  қабықтың алдыңғы дәл ортасында тесік болады. Оны көздің қ а р а ш ы ғ ы деп атайды. Қасаң қабықтың артқы жағында көздің сұйық екі камерасы және көз бұршағы орналасқан. Көз алмасының ішіндегі қалған кеңістік қоймалжың, іркілдеген мөлдір шыны тәрізді денеге толы болады. Көздің ақ қабығының артқы жағынан көзге көру нерві кіреді. Көздің нұрлы  қабығының түсі ондағы бояуға байланысты болады. Оның түсі көгілдір түстен қою қара түске дейін болуы мүмкін. Соған байланысты қара, көк, қоңыр т.б. көздерді кездестіруге болады. Кей адамдардың пигменті мүлде болмайды. Ондай адамның (альбиностың) көзі қызыл болады.

Ішкі торлы қабығының  құрылысы  өте күрделі. Негізінен  алғанда, ол жарық сәулелеріне сезімтал фоторецептор деп аталатын таяқша және сауытша тәрізді клеткалардан тұрады  . Фоторецепторлар торлы қабықтың бойында орналасқан. Саны 137 миллион, оның  130 миллионы таяқша, ал 7 миллионы — сауытша клеткалар. Торлы қабықтың дәл ортасында сары  дақ бар. Онда тек   сауытша тәрізді  фоторецепторлар болады. Сары дақ пен оның дәл ортасында терең орналасқан сауытша клеткалары түсті жарық сәулелеріне сезімтал келеді. Торлы қабықтың шетінде таяқша тәрізді рецепторлар көп болады. Сауытша клеткалар күндіз мол жарықта түсті сәулелерді сезеді де, таяқша клеткалар ымыртта жарық аз кезінде түссіз жарық толқындарын қабылдайды. Осыған байланысты сауытша тәрізді клеткаларды күндіз көру, таяқша тәрізді клеткаларды түнгі көру рецепторлары деп санайды. Жарық сәулелерінің әсерінен фоторецепторларда түрлі физикалық және химиялық өзгерістер туады.

2- сурет. Көздің торлы қабығы:

 

1 - пигмент клеткалар, 2 - таяқшалар, 3 - сауытшалар, 4 - сыртқы  жарғақ, 5 - таяқшалардың денесі, 6 - аксонды  нейрондар, 7 - биполярлы нейрондар, 8 - ганглий, 9 - эфференттік талшықтар, 10 - ганглий талшықтары.

 

Көзді қорғаушы құрылымдары мен оптикалық жүйе.  Қабақ пен кірпіктер қорғаныс қызметін атқарады. Көзге қауіп төнгенде рефлекторлы түрде көз жұмылып, қабақ пен кірпік нәзік көз алмасын сыртқы ортаның жағымсыз әсерлерінен қорғайды. Көз жұмылғанда  көз жасы көз алмасын суландырады да оны құрғап, кеуіп қалудан сақтайды. Көз жасы өте мөлдір арнайы сұйық. Ол көз жасы безінде түзіледі. Оның 97,8 % су, 4,4% органикалық заттар, 0,8% түрлі түздар. Бұл  сұйық көздің қасаң қабығын ылғалдандырып, оның мөлдірлігін сақтайды, зақымдайтын заттарды шайып тастап отырады. Бұған қоса, оның құрамындағы дезинфекциялық заттар микробтарды өлтіріп, оларды жояды.

 

Көру анализаторының жас ерекшелігі.  Жаңа туған нәрестенің көз алмасының салмағы 2-4 граммдай ғана. Бұл ересек адамның көзінің салмағынан 2 есе кем. Ересек адамның көзі 6-8 г. Алғашқы жылы көз алмасы көз шарасынан жылдамырақ өседі де баланың көзі үлкен болып көрінеді. 3 жаста көз алмасы ересек адамның көзінің 90% болады. 6 жаста ересек адамның көзімен теңеседі. Дегенмен көз шарасының алдыңғы-арткы диаметрі ересек адамның  көзінің 95% ғана болады, яғни сәл жалпақтау келеді. Ересек адамның көзі дөңгелек шар пішінді.

Көз жасының безі жаңа туған нәрестеде толық  жетілген, бірақ оған келетін жүйке талшығы әлі жетілмегендіктен алғашқы 3-5 айға дейін жылағанда көз жасы шықпайды. Нәрестенің көзінің қозғалысы екі көзінде бірдей емес, тіпті бір көзін жүмып, екінші көзін ашуы да мүмкін. Көзін жыпылықтату қабілеті өте нашар болады. 2 айға толғанда ғана екі көзі бірдей қозғалады, яғни сәйкес қимылдай бастайды. Көзге затты жақындатқанда баланың екі көзін бірдей жұмуы тек Іжасқа жақындағанда сәйкестеледі. 2-3 жаста көздерінің қозғалысы толық үйлеседі.

Жаңа туған нәрестенің қ а р а ш ы ғ ы өте жіңішке — диаметрі 1,5 мм ғана. Екі көзінің қарашығы тек қана 1 айға толғанда сәйкестеліп, қарашық рефлекстері пайда болады. 3-6 жаста көзінің қарашығының диаметрі ересек адамның қарашығымен теңеседі. Дегенмен қарашық рефлекстері мектеп жасына дейін нашар болады да, бастауыш сынып оқушыларында толық жетіледі. Баланың жарыққа деген рефлексі алғаш кезде тек қана қорғаныс қызметімен шектеледі. Оларда жарықтан қорғану мен бағдарлау қабілеттері ғана байқалады. Жарықтың әсерінен қарашықтың кішірею диаметрі 1 айда 0,9 мм, 6-12 айда -1,2 мм, 2-6 жаста 1,5 мм, жоғарғы сынып оқушыларында ересектермен бірдей - 1,9 мм болады.

Көз бұршағының аккомодация күші жасына лайық өзгереді: 1 жаста 25 диоптрия, 3 жаста — 20, 5-6 жаста - 15, 7-15 жаста - 12, ересек адамда 10 диоптрияға тең.

 

Көру гигиенасы. Балаларда ең жиі кездесетін көру  кемшілігі жақыннан көру қабілеті. В. Ф. Уткин (1971) мен Э. С. Аветисовтың (1975) зерттеулеріне қарағанда мектеп жасына дейінгі балалардың 1-2%, 7-10 жаста 4,5%, 11-14 жаста 10,5%, 15-18 жаста21,5%, 19-25 жаста 28,7%-нда жақыннан көру  қабілеті байқалады. А. А. Сычевтың (1980) зерттеуі бойынша көзге күш көбірек түсетін мектептерде, айталық математика, шет тілі мамандықтарына көп көңіл бөлетін мектептерде бұл көз кемшілігі оқушылардың 25%-нда байқалады. Әсіресе балаларды көру гигиенасымен, партада дұрыс отыру ережелерімен таныстырмаған жағдайда бұл  кемшілік көбейіп кетеді. Осыған байланысты мұғалімдер өздері де, олардың оқушылары да көру  гигиенасын жақсы біліп, бұл кемшіліктің алдын алғаны жөн. Көру гигиенасының талаптары:

 

Кітапты оқығанда, қағазды жазғанда баланың көзі мен қағаз аралығы 35-40 см болуы тиіс. Ең тиімдісі 37 см;  баланың жұмыс  орнының жарығы дұрыс қосылуға тиіс. Ең тиімді жарық  мөлшері 150-300 люкс шамасында. Жарық баланың сол жағынан немесе үстінен және алдына қарай сол жақтан орналасуы қажет. Жарық сәулелерінің әсері баланың көзіне тура түспеуі керек. Жарық көздерінің сыртында жарық сәулелерін шашатын сәуле сейілдіргіштері, айталық, плафон, абажур, пластинка болуы тиіс.

 

-  Үстелде, партада бала дұрыс  отыруы керек; 

 

-  Жүріп келе жатқан көлікте  кітап оқуға болмайды.

 

-  Теледидар көрсетулерін қарағанда  ең кемінде 2,5-3 м қашықта отырған  жөн  (теледидардың экраны 62 см  болағанда).

 

- Баланың жасына лайық жазу,  оқу еңбектерінің, теледидарды қарау ұзақтығын, әсіресе көзге күш түсіретін еңбектің түрлерін, олардың ұзақтығын мұқият қадағалаған жөн.

 

- Баланың жасына лайық кітап  оқу ұзақтығын сақтау:

 

6-7 жаста  - 10 минөт,

 

7-10 жаста — 15 минөт,

 

10-12 жаста  -20 минөт,

 

12-15 жаста — 25 минөт,

 

5-18 жаста - 30 минөт, яғни осы көрсетілген уақыттан соң аз да болса, көзді   демалдырып отыру қажет немесе көз талмайтын жұмыс пен айналысқан жөн

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Жоспар

І. Кіріспе

ІІ. Негізгі бөлім

     Көру анализаторының  құрылысы

     Көру анализаторының жас ерекшелігі

     Көру гигиенасы

ІІІ. Қорытынды

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

Көру мүшелері – барлық омыртқалыларда және омыртқасыз жануарларда (губкадан басқа) жарық әсерін қабылдайтын  орган. Көп клеткалы жануарларда К. м-нің негізгі бөлігі – фоторецептор. Жарықты оның шеткі ұштары (сыртқы сегмент) қабылдайды; омыртқалыларда оның пішіні таяқша немесе колба тәрізді. Көптеген жануарлар түрінің К. м. басында болады да, көру жүйке жүйесі арқылы мимен жалғасады. Көру клеткаларының ұшы жарық көзіне қарай бағытталған болса – конвертивті, ал, керісінше орналасқан болса инвертивті деп аталады. К. м-нің ең қарапайым түрі – тері бетінде эпителий клеткалары арасында жеке-жеке орналасқан клеткалар. Мұндай К. м. тек жарықты қараңғыдан ажырата алады (мыс., шұбалшаңда). Сүліктерде негізгі көру клеткаларымен қатар денесінің әр жерінде орналасқан көру клеткалары да бар. Кейбір ішекқуыстылар мен төм. сатыдағы құрттардың К. м. көз дағы деп аталады және күрделіленіп, көпіршік не бокал тәрізді пішінге айналады (мыс., кейбір ішекқуыстылар, моллюскілер) және ол жарық сәулесін өзгертетін мөлдір затқа толы болады. Бұлардан күрделірек К. м-нде жарық сәулесі бағытын өзгертетін диоптриялық аппарат болады (кейбір моллюскілерде, буылтық құрттарда және буынаяқтыларда).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

Көз - оптикалық жүйе. Жарық адамдардың айналадағы нәрселерді көруіне мүмкіндік  беретін энергияның бір түрі. Алайда көру арқылы ғана біз қоршаған әлемді танимыз. Көру мүшесі – біздің көзіміз.

 Көз өзінің құрылысы жағынан  оптикалық жүйе ретінде фотоаппаратқа  ұқсас, бірақ көздің оптикалық  жүйесі әлдеқайда күрделі. Адам  көзінің пішіні шар тәрізді,  шамалы қысыңқы , диаметрі 23-25 мм. Көз сыртқы жағынан үш қабықтан  қапталған . Сыртқы ақ түсті  қатты және мықты қабығы склера немесе ақ қабық деп аталады. Ол көздің ішін механикалық зақымданудан сақтайды. Склераның алдыңғы мөлдір бөлігі – қасаң қабықша деп аталады. Көздің қалған бөліктеріндегі склера мөлдір емес , ақ түсті, ол белок деп аталады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиет

1. Алшынбай Рақышев «Адам анатомиясы»

2. www.google.kz