Бейнелеу өнері әдістемесі

Қазақ халқының  сәндік-қолданбалы өнері арқылы оқушылардың  технологиялық мәдениетін қалыптастыру

Қазіргі таңдағы мектепті дамытудың негізгі бағыты болып  тұлғалық - бағдарлық білім беруге көшу саналады. Оның  ерекше сипаты балаға деген аялы көзқарастан, оның өзіндік қасиетін қолдаудан, оның білімдегі, руханилықтағы, мәдениеттегі, өмірдегі қажеттілігі мен сұранысын қанағаттандырудан, тұлғаның мәдени-ағарту кеңістігінде өзін-өзі көрсете білу тәсілдерінен байқалады. Тұлғалық - бағдарлық білім  берудің мақсаты – тұлғаны  жан-жақты мәдени дамыту болып табылады.

«Технология» білім беру саласы білімді де іскер адамды тәрбиелеуді  талап етеді. Адамның қайсыбірі  болмасын өзінің практикалық іс-әрекетінде әрдайым түрлі проблемалық тапсырмаларды  шешеді. Қазіргі кезде оқушыларға меңгертілетін қазақ халқының сәндік-қолданбалы өнер түрлерін жүйеге келтіруде және оны оқытушылар тарапынан басқаруға  байланысты бірқатар талпыныстар жасалуда. Бұл мектептің «Технология» пәні бағдарламалары бөлімдеріне қазақ  халқының сәндік-қолданбалы өнер бағыттарын ендіруге байланысты туындап отыр.

Оқушылардың, соның ішінде 5-9 сынып оқушыларының технологиялық  мәдениетін қалыптастыру мәселесі арнайы зерттеулерде көрініс алмаған, әйтседе  кейбір еңбектерде оқушыларды еңбекке, экономикаға, эстетикаға, адамгершілікке тәрбиелеу проблемасын қарастыруда  ішінара талдаулар берілгені  байқалады (Н.Н.Бондарева, Е.Н.Губанова, Л.Г. Савенкова және т.б.). Жоғары сынып  оқушыларының тұлғалық технологиялық  мәдениетін қалыптастырудың бірқатар бағыттары, атап айтсақ: аймақтық білім  беру – тұлғаның технологиялық мәдениетін қалыптастырудың шарттары (И.А.Бажина), физика сабағында тұлғаның технологиялық  мәдениетін қалыптастыру (Р.М.Чудинский) және т.б. зерттелген.

Халықтың сәндік-қолданбалы өнерінің тағылымдық мәні туралы кезінде  қазақ ағартушылары: Ш.Уәлиханов, А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин да айтып өткен. Мазмұндық  сипаты мен өзіндік ерекшеліктеріне  тарихшы-этнографтар (М.Қадырбаев, А.Оразбаев, Қ.Ақышев және т.б.), философтар (Ж.Әлібеков, Б.Байжігітов, Қ.Нұрланова және т.б.), өнертанушылар (Қ.Ибраева, С.Арғынбаев, Д.Шоқпарұлы және т.б.), филологтар да (Р.Шойбеков, М.Өмірбекова және т.б.) аса  мән берген.

Демек, қазақ халқының сәндік-қолданбалы өнері арқылы оқушылардың технологиялық  мәдениетін қалыптастыру қажеттігі  мен оның ғылыми-теориялық негіздерінің және әдістемелік жабдықтарының  жеткіліксіз деңгейде қарастырылуы арасында қарама-қайшылық анық байқалады. Қазақ халқының  сәндік-қолданбалы өнері арқылы оқушылардың технологиялық  мәдениетін қалыптастырудың тиімді педагогикалық шарттарын іздестіру  біздің зерттеу проблемамызды айқындауға және тақырыпты: «Қазақ халқының  сәндік-қолданбалы өнері арқылы оқушылардың технологиялық  мәдениетін қалыптастыру» деп таңдауымызға негіз болды.

Бүгінгі таңдағы жаңа технологиялық  кезең әлеуметтік, экологиялық, экономикалық, психологиялық, эстетикалық және т.б. факторлар мен салдарларды ескере отырып іс-әрекеттердің нәтижеге жетудегі тәсілдерін ойлап табуды көздейді. Сондықтан әрбір адам өзінің іс-әрекетіне  тәсілдерді ғылыми білімнің негізінде  кешенді түрде таңдауы қажет. Ал, бұл болса технологиялық мәдениеттің  болуын талап етеді.

Қазіргі таңдағы технология түсінігі адамның түрлі іс-әрекет саласын, осы іс-әрекет пен соған  қажетті техникаға қызмет атқаратын  білім жиынтығын көрсететін ерекше бір ұғым. Оны адамның теориялық  білімді жүйелі түрде қолданудағы  ұтымды іс-әрекетінің тәсілі ретінде  сипаттауға болады.

Технология қайсы бір  болмасын табиғаттың, әлеуметтік объектілер мен іс-әрекеттер туралы білімді  түрлендірудің тиімді әдістері бойынша  ғылыми-практикалық білімнің негізгі  формасы ретінде алға шыға отырып белгілі мақсатқа жетуді қамтамасыз етеді. Оның әдеттегі ғылыми білімнен ерекшелігі, ол білім ретінде «не» деген, ал технологиялық білім ретінде  «қалай» - деген сұраққа жауап  береді.

«Технология» ұғымы түрлі  іс-әрекет саласында қолданылатындықтан, оған осы жұмысқа байланысты нақты  анықтама беру қажеттігі туындайды. Бүгінгі заман әдебиеттерде бұл  ұғымды төрт деңгейде қарастыру ұсынылады: философиялық (анықтама өте қысқа  нақты беріледі және онда міндетті түрде тектілік белгісінің болуы  ескеріледі); пәнаралық (тектіліктен  басқа көрнекі белгілері болуы  қажет); қортындылау (ең алдымен кішігірім  белгілер көрініс алады); эмпирикалық (бұл ерекшеліктер ұғымдарды практика саласында қысқарта пайдалану арқылы толықтырылады).

Біз өз зерттеуімізде «технология» - бұл жоспар бойынша және адамның, қоғамның, табиғатты қорғаудың мүддесіне  негізделген болмысты, қуат пен ақпаратты  оңтайлы түрлендіріп, пайдаланудағы  мәдениет саласы» - деген философиялық деңгейдегі анықтаманы тірек етеміз және қайсыбір технология болмасын жалпыламалық белгілермен (адамдардың кез-келген іс-әрекетінің тәсілі болып табылады; түрлеріндіруші қасиетке ие; практикалық іс-әрекетте ғылыми білімді қолдану нәтижесі болып табылады) сипатталатынына  тоқталамыз.

Технологияға көзқарастың  өзгеруі мектептегі қазіргі технологиялық  даярлықтың ерекшелігін анықтайды. Ол материалдық өндіріс саласына және адамның түрлі іс-әрекетін жүзеге асыруда меңгеретін тәсілдеріне  бағытталады. Бұл оқушылардың технологиялық  даярлығындағы ерекшеліктерді анықтауды  және адамның іс-әрекетіндегі белгілерді ескеруді талап етеді.

Түрлеріндіру іс-әрекеті  көптеген нақты формаларда байқалады  және танымдық әрі құрылымдық-бағдарлы іс-әрекет мазмұнына қарама-қарсы  келеді. Мысалы, егер танымдық іс-әрекетті объективті шындықты бейнелеу мен көрсету  негізінде, білім алу процесі  ретінде сипаттау болса, түрлендіру, негізінен жаңа, бұрынғысынан да жақсы  өнімді, материалды және идеалды өнімді алуға мүмкіндік береді. Түрлендіру іс-әрекеті еңбекке қарағанда  анағұрлым кең көлемде қарастырылады, ол тіпті іс-әрекеттің барлық формасын қамтиды және бұрын – соңды  болмаған шынайы, әрі онды өзгеріс  жасауға бағыттайды.

«Технологиялық мәдениеттің» тірек ұғымына жақындастыратын  көпқырлы «технология» ұғымына жасаған  талдау бізге ғалымдардың оған берген тұжырымдамалық тәсілдерін жүйеге келтіруге  және оның жалпы белгілері мен  мазмұндық сипатын (лингвистикалық, салалық, ғылыми, мәдени, жүйелілік) ашып көрсетуге септігін тигізді.

«Мәдениет» ұғымына келетін  болсақ, ол әлеуметті-философиялық білімнің іргелі категориясының бірі болып табылады, оның ғылымда әлі де болса, нақты  белгіленген теориялық статусы  жоқ екені белгілі.

Әдебиеттерге жасаған  талдау, мәдениеттануда зерттеудің екі  бағыты қарастырылатынын көрсетеді: қоғамдық (әлеуметтік) мәдениет және тұлғалық мәдениет. Бірінші бағыттың өкілдері, мәдениеттің  бейімділік функциясына яғни қоғамның өзін-өзі сақтауы мен дамуына  аса назар аударады. Екінші бағыттың өкілдері мәдениеттің тұлғалық саласын  зерттейді, адамға қарым-қатынас және іс-әрекет субъектісі ретінде, әрі оның шығармашылық белсенділігі мен өзіндік  жетілуіне зейін аударады, мәдениетті тұлғаның өздігінен дамудағы тәсілі ретіндеанықтайды. Бұл бағыттар әртүрлі  мәдениет иеленуші субъектілерінің  мәдени процестерін өзара толықтырады  және өзіндік ерекшеліктерін мазмұндайды.

Мәдениет адамның іс-әрекетінің нәтижелері мен тәсілдерінің өзара  байланыстылығымен сипатталады. Екінші жағынан, іс-әрекет өзінің барлық түрлері  мен формаларында адамның мәдениетті жасау процесін, пайдаланылып жүрген мәдениет формаларын меңгеруін және жаңадан жасауын көрсетеді.

Мәдениет, өз кезегінде аса  бір жалпылама формада  табиғаттың заңдарына, қоғамның сұранысына және қоғамдық өмір әрекеттерінің мақсаттарына сәйкес әлемді түрлердірудегі іс-әрекеттің  қабілеті болып табылады. Осыған орай технология және мәдениет «табиғат –  тәжірибе – адам – ғылым...»  адам әрекетінің жалпы негіздеріне, олардың  техникалық құралдарда,  барлық әлеуметтік мәдени білімдерде жүзеге асырулу тәсілдеріне қатысты барлық жүйесімен өзара байланысты.

Мәдениет адамның материалдық-заттық, технологиялық, танымдық және т.б. дүниені  меңгерудегі тәсілдердің көпжақтылығын  көрсетеді. Ол жоғарыда аталғандармен  шектеле қоймайды және жалпылама  түрде тәжірибе барысында қалыптасқан  және адамның табиғатқа тарихи дамыған  көзқарасы, адамның өзіне деген  көзқарасының өзгеруі ретінде сипатталуы мүмкін.

«Технологиялық мәдениет»  түсінігі 1995 ж. Москвада «Технология» бағдарламасының проблемалары, перспективалары, жүзеге асыру және ендіру тәжерибесі»  тақырыбына өткен 2-ші халықаралық конференция  шешімінде пайда болды. Онда «тұлғаны дамытудың негізгі шарттарының  бірі ретінде жастардың технологиялық  мәдениетінің қажеттілігін бүкіл әлем мойындайды» делінген.

Технологиялық мәдениеттің  құрылымы мен мазмұнын анықтауда  біз, ол элементтердің динамикалық  жиынтығын құрайды деген түсінікті  тірек етеміз.

Технологиялық мәдениетті төмендегідей өзара байланыстағы құрылымдық компоненттер арқылы көрсетеміз: эмоционалдық-мотивациялық, мазмұндық, іс-әрекеттік.

Эмоционалдық-мотивациялық компонент тұлғаның түрлендіру әрекеті  процесіне қажетті құндылық бағдарының, мотивтерінің, құзырлық іскерлігі мен  адамгершілік-ерік қасиеттерінің кешенімен  сипатталады.

Мазмұндық компонент тұлғаның түрлендіру әрекетінің әдістері мен  тәсілдері туралы ғылыми және технологиялық  білімінің жиынтығын құрайды.

Іс-әрекеттік компонент  тұлғаның меңгерген білім, іскерлік, дағдысының негізінде алдыға қойған мақсатқа жетудегі әр түрлі технологияларды  пайдалану қабілеті ретінде сипатталады. Диссертацияда аталған компоненттерге жан-жақты талдау беріледі және әр компоненттің мән-мағынасы, мазмұндық сипаты мен  өзара байланысы ашып көрсетіледі.

Әдетте тұлғаның маңызды  көрінісі, кешенді білімнің – технологиялық  мәдениеттің компоненті сияқты ұзақ, адамның өмір бойына қалыптасады. Адам балалық шақтан бастап қазіргі қоғамның технологиялық мәдениетінің даму деңгейін көрсететін нақты білімді, іс-әрекет тәсілдерін меңгере бастайды. Технологиялық  мәдениетті балалық шақта қалыптастыру айналадағы адамдарға еліктеуге  негізделеді. Мектепке келісімен, бала технологиялық мәдениеттің әртүрлі  компоненттерін меңгеруде және қолдануда  саналы түрде меңгеріп алуды және белсенділікті талап ететін ортаға түседі. Л.С.Выготскийдің мәдени-тарихи теориясына сәйкес адам онтогенезінде  сензитивті кезеңдер болады, осы кезеңде  баланың бойында белгілі қасиеттерді  қалыптастыру қажет етіледі, егер осы  кезеңде қажетті қасиеттер мен  сананы бала бойында қалыптастырмаса, онда оны соңында қалыптастыру қиынға соғады, кей жағдайда тіпті оны  қалыптастыру мүмкін болмайды. Осыған орай мектептегі білім алу кезеңі тұлғаның технологиялық мәдениетінің негізін құрайтын, тұлғаның адамгершілік қасиеттерін, ойлау логикасын, жалпы  еңбектегі іскерлігі мен дағдысын дамытуда аса пайдалы кезең болып  саналады. Мектеп бітірушінің технологиялық  мәдениетінің жоғары деңгейде қалыптасуы мектепте алған білімінің негізіне байланысты деп сенімді түрде  айтуға болады.

«Технология» білім беру саласы оқушыларды практикалық оқытудың жаңа сатысы болып табылады. Бұл  пән оқушыларды еңбекке оқытудың бұрынғы дамытудағы бағыттарын оқушыларға қоршаған ортаның техника-технологиялық  саласы туралы толық мағлұмат беретін  интеграцияланған бір моделіне жинақтайды, технологиялық мәдениетті саналы түрде  меңгеріп алуға септігін тигізеді.

Соңғы жылдары «Технология» пәні оқушыларға білім беру саласында  қазақ халқының сәндік-қолданбалы өнерін меңгерту мәселесіне аса мән беріп  отыр. Бұл орынды да, өйткені қазақ  халқының сәндік-қолданбалы өнерінің оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастырудағы мүмкіндіктерді өте  жоғары.

 «Сәндік-қолданбалы өнер»  ұғымы ХХ ғасырдың екінші жартысындағы  алпысыншы жылдардың ортасында  пайда болды. Бұған дейін ол  халықтың қарапайым түсінігінде,  «қолөнер» ұғымының аясында қабылданып, пайдаланылып келді. «Сәндік-қолданбалы өнер», «қолөнерінің» өңделіп жетілген формасы іспеттес болғандықтан, екеуін бір-бірінен бөлектеп қарауға болмайды, керісінше, олар бірін-бірі мазмұндық тұрғыда толықтыра түседі. Оны «қол өнер», «сәндік-қолданбалы өнер» ұғымдарына берілген анықтама-түсініктер дәлелдейді. Біз ғылыми еңбектерде осы ұғымдарға берілген анықтамаларды жүйеге келтіреміз және сәндік қолданбалы өнер, өзінің бастауын қолөнерден алады, қолөнер туындыларының ою-өрнекпен әшекейленуі сәндік-қолданбалы өнердің пайда болуына себеп болады, деп ой түйіндейміз. Ғалымдардың (К.Әмірғазин, Е.Асылханов, Қ.Болатбаев, М.Мырзақанов, Ж.Балкенов, С.Жолдасбекова, Ұ.Әбдіғапбарова және т.б.) «сәндік-қолданбалы» өнер түрлері бойынша ұсынған жіктемелеріне де жан-жақты сипаттама беріп топтастырамыз.

Жіктемелердің ішінде біз  Ұ.Әбдіғапбарованың жіктемесін толығымен  қолдаймыз, өйткені бұл қазақ  халқының сәндік-қолданбалы өнерінің атқаратын міндеттерін толығымен  ашып көрсетуге, әшекейлік (ою-өрнектік) мазмұнын бір-бірінен ажыратып көрсетуге, өнер түрлеріне қарай сұрыптап пайдалануға, сәндік-қолданбалы өнер түрлерінің кейбіріне  толықтырулар ендіруге мүмкіндік береді. Мысалы, зерттеу мақсатына қарай  біз Тоқыма өнері, Киіз өнері Кесте  және тігін өнері, Ши өнері топтамалары  аясын былайша толықтырамыз: кілем (түкті кілем, тақыр кілем, басқұр, желбау, бау; қоржын, аяқ қап); алаша (қақпа, бұхар, кежім, терме); бізбен тоқу (киім, тұтыну бұйымдары); ілмекпен тоқу. Киіз өнері: киіз (ақ киіз, от киіз; текемет (ақ текемет); сырмақ; аяқ қап, қоржын, жайнамаз. Кесте және тігін өнері: киім тігу, тұрмыстық бұйымдар тігу мен кестелеу түрлері. Ұлттық киімдердің түрлері: ұлттық сырт киімдер: (жадағай, шапан, жарғақ шалбар, күпі, сырмалы  шапан, тайжағы, тон, ішік, шапан, шидем); сұлықтар: «аба, кебенек, кенеп, сырттық, шекпен);  іш киімдер (бешпент, дамбал, жейде, көйлек, камзол, шалбар, жеңсіз); ерлердің бас киімдері (бөрік, далбағай (жалбағай), жекейтымақ, күлапара, қалпақ, құлақшын, малақай, мурақ, тақия, тымақ, шалма); әйелдердің бас киімдері (тақия, бөрік, сәукеле, жаулық, желек, қасаба, кимешек, қарқара). Төсек жабдықтары: көрпе; шымылдық; төсеніш көрпеше; құрақ  көрпе; жапқыш; ақ жайма. Ши өнері: орама  ши (алаша ши, есік ши, жолым ши және т.б.); ақ ши (өре ши, мал соятын ши, ас шиі, қазақ ши, киіз басатын ши, қабырға ши және т.б.; шым ши (кілем  ши, тұс ши және т.б.); шиден жасалатын  тұрмыстық заттар (масахана, шыпта, қабырғалық, терезе жапқыш, шәйнек түп, кесе түп, қазан түп және т.б.).