Бие сүті және қымыздың құрамы мен қасиеттер

 

Ежелден халықта емдік және жас  нәресте тағамы ретінде қолданылған  бие сүтінің белоктық және аминқышқылдық  құрамын зерттеу осы тұрғыдан қарағанда ғылыми және практикалық  маңызы бар. Ал одан алынатын қымыз  сапалы, шипалық емі бар тағам  болып табылады. Бие сүт өндірісіндегі, пайдаланудағы ең алғашқы отаны Қазақстан болса да, оның биохимиялық құрамы сиыр сүтіне қарағанда аз зерттелген. Жаңа биохимиялық және физика-химиялық әдістерді қолдану арқасында сиыр сүтінің құрамында бірнеше жүздеген химиялық заттардан, тек казеин комплексінің өзі жияырмаға жуық белоктық қосылыстан тұратыны анықталған.

 

Бие сүті және қымыздың құрамы мен қасиеттері.

Бие сүтінің химиялық құрамын ерте кездегі зерттеу  нәтижелері 1922 жылы жазылған. Қазіргі кезде осы заттар туралы көптеген мәліметтер бар. Физика-химиялық қасиеті туралы әдебиетте көрсетілген, ал құрамындағы әр түрлі заттардың сандық мәні жөніндегі мәліметтер қарама-қарсы. Оған себеп әдістердің нақтылығына және басқа факторларға байланысты.

Бие сүті құрамындағы құрғақ заттардың  белоктың, майдың басқа сүттермен салыстырғанда аз мөлшеріне қарамай, өте таңғажайып құдіретті табиғи затының болуы.

Бие сүтінің шипалы қасиеті неде деген сұраққа жауап беруге тырысайық.

Оның ерекше химиялық құрамына байланысты оның өте жоғары емдік қасиет көрсетеді. Бие сүтімен өскен балалардың денсаулығы, физикалық тұлғасы және ақыл-ойы зерек өте жақсы болып өседі. Себебі, бие сүтінде, сиыр сүтімен салыстырғанда көп мөлшерде қант галактоза, аминоқанттар болады. Ол баланың ми клеткаларының дамуына әсер етеді. Хельсинки университетінің ғалымдарының тұжырым бойынша сиыр сүтінің құрамында ұйқы безінің жұмысын әлсірететін аллерген заттардың бар екенін анықтап, олар инсулин гормонының түзілуін өзгертіп, өте қауіпті ауру – жас кезден бастап қант диабетіне (сусамыр) ұшырататындығын дәлелдеген.

Бие сүтінің құрамы сиыр сүтімен салыстырғанда өте ерекше, оның құрамындабелок және майдың мөлшері шамалы, ал лактозаның мөлшері көп. Бие сүтінің белоктары өзгеше; олар негізінен альбуминдер, 65^о С қыздырғанда тұнбаға түсіп, сүт толық биологиялық белоктардың құндылығын жоғалтады. Казеин белогының мөлшері сиыр сүтіне қарағанда әлдеқайда төмен. Казеин ұзақ қайнау температураға төзімді, тұнбаға түспейді. Сиыр сүті ашыған кезде тығыз тұнба түзіледі, ал бие және адам сүті бұл жағдайда ұзақ, нәзік тұнба түзіп тілге ғана сезілетін болады. Бұл белоктардың қорытындылауына және сіңуіне қолайлы болады.

Бие сүтінің тағамдық сапасы оның құрамында белок, май, көмірсу болумен  ған емес, сонымен қатар витаминдерге де байланысты. Әр түрлі авторлардың айтуына С – витамині 8,9-33,3 мг/100 г. өнімде, В₁ – витамині 291-454 мкг/л, В₂ – витамині 261-416 мкг/л, В₃ – витамині 229 мкг/л дейін кездеседі.

Бие сүтінде сонымен қатар, табиғи құрамы толық зерттелмеген кейбір ферменттер кездеседі. Бие сүтінің лактозасы сиыр сүтімен салыстырғанда тез ыдырайтыны белгілі. Бие сүтінде липаза және редуктаза, аспартат және аланинаминотрансфераза ферменттері кездседі.

Қымыз сүт тәрізді ақ түсті сұрғылт  түсі бар сұйықтығы, біркелкі, газдалған, шайқалған кезінде көбік түзілетін, ащылау иісі мен дәмі болатын сұйық.

Әр түрлі авторлардың мәліметтері  бойынша қымыздың қышқылдығы 100-129^оТ дейін ашу кезінде көбейеді. Спирттің мөлшері 0,5-2,5% дейін өзгеріп тұрады. Ашу процесінің барысында әр түрлі этил спиртінің ароматты қосылыстардың, диацетил, ацетон және т.б. қосылыстардың, сонымен қатар көмірқышқыл газының түзілуі жүреді.

Бие сүтінде жалпы  белоктың мөлшері шамамен 2%, бірақ әдебиеттерде бұдан да төмен немесе жоғары көрсеткіштер кездеседі. Қымыздың белоктарында 18 аминқышқылы байқалады. Піскен қымызда алмаспайтын аминқышқылдарының мөлшерінің қосындысы бие сүтінен әлдеқайда жоғары.

Сиыр сүтінде орташа шамамен 3,3% белок болады, оның 80%-ті казеинді белоктар.

Казеин – күрделі құрылымды фосфопротеинді негізгі белок. Оны рН 4,6 20^оС-та қышқылмен тұндыру арқылы алады. Бір-бірімен сутектік және гидрофобты байланыспен байланысқан, біркелкі белоктардың үлкен тұқымдасын казеин комплексіне топтастырады.

Сиыр сүтінің жалпы  казеиннің құрамында фракциялардың  процент есебі төмендегідей:

α_s – казеин – 41,9%;

х – казеин – 27,3%;

β – казеин – 29,0%;

γ – казеин – 1,8%.

α_s – казеинде алты, х – казеин және β – казеин – үштен, γ – казеинде үштен беске дейін фракция тармақтарына бөлінеді.

Казеин комплексінің фракциялары бір-бірінен химиялық құрамымен, аминқышқылдарының өзара орналасуымен, яғни бірінші реттік құрылысымен өзгешеленеді.

Бие сүтінде сарысу белоктарының мөлшері сиыр сүтімен салыстырғанда  көбірек.

 

Бие сүті мен  қымыздың шипалық және емдік қасиеттері.

Бие сүтінен жасалған қымыз ерте заманнан белгілі және ғажайып қасиеттерімен танымал. Қымыз бұл азық-түлік, бие сүтін ашыту арқылы арнайы ашытқымен алады, оның құрамына сүт қышқылдық бактерия және сүт қышқылдық ашытқылары кіреді. Тек бие сүтінен дайындаған қымыз – нағыз қымыз деп атауға болады. Нағыз дайындалған қымыздың құрамын өте жоғары жеңіл қорытылатын белоктарға бай, майларға және көмірсуларға, тағы да бағалы витаминдер комплексіне, минералды және биологиялық активті заттарға бай.

Нағыз қымыздың емдік қасиетімен бірқатар ауруларға шипа. Қымыз адам организмін жасартады, тіршілік күштерін көбейтеді, денсаулықты нығайтады, клеткалардың жаңаруына үлес қосады және бірқатар ауруларға алдын алуға көмектеседі.

 

Бие сүті мен  қымыздың құрамын және қасиеттерін  зерттеу әдістері.

Осы жұмыста бие сүтінің  физико-химиялық құрамын: қышқылдығын  Тернер бойынша, активті қышқылдығын (рН), тығыздық, майлылығын, жалпы белоктың және казеиннің процент мөлшерін анықтадық.

Сүттің қышқылдығы Тернер бойынша  анықтау титриметриялық әдіспен, 0,1 Н NaOH ерітіндісін қолданып жүргізілді.

Сүттің тығыздығын ареометрмен (лактоденсиметрмен) 10-25^оС температура, таблицалық түзетуді енгізе отырып жүргіздік. Оны таблица көмегімен немесе түзету коэффициентін қолдана отырып есептеуді жүргізуге болады.

Майды стандартты (қышқылдық) әдіспен анықтаймыз. Сүттің майын кілегейлі қабат түрінде алады да, оның көлемін градуировалық бөлігінде арнайы құрал көмегімен май өлшегіште жүргізеді.

Жалпы белок мөлшерін анықтау формольді  титрлеу әдісімен (А.Я.Дуденков бойынша) жүргізіледі.

Казеин мөлшерін Матипулло әдісімен анықтадық, оның негізгі белоктың қышқылдық  қасиетіне байланысты. Казеин кейбір сілті мөлшерін байланыстырады. Сондықтан, сүттің және сарысуының бейтараптауға кеткен сілті мөлшерін біле отырып, казеинге кеткен сілті мөлшерін табуға болады, яғни эквивалент салмағы сүттегі казеиннің проценті.

Есептеулер төмендегі формула  бойынша жүргізілген.

К = [c ^{– a (100 + B)}] * 0,11315, мұндағы

К – казеин мөлшері;

с – зерттеуге алынған ерітіндінің  көлемі;

а – 100 мл ерітінді титрлеуге кеткен 0,1 н сілті ерітіндісі;

В – казеин түсу үшін H₂SO₄ – тің қосылған мөлшері;

0,11315 – казеиннің эквивалент  салмағы;

Түзілген шаманы беске көбейтіп, алынған мәнді сүттің тығыздығына (немесе 1,030-ке) бөліп, зерттелген сүттің құрамындағы казеиннің процент мөлшері алынады.