Каспий теңізінің қайраңында және жағалауында қашықтықтан аэроғарыштық зондпен тексеру технологиясын пайдалану

     Қоршаған  ортаның барлық бөліктері антропогендік  әсерге ұшырайды – атмосфералық ауа, су, топырақ және теңіз түбі, биологиялық қор. Сондықтан болып жатқан үдерістерді түсіну үшін қоршаған ортаның барлық бөліктеріне жүйелі түрде мониторинг ұйымдастыру қажет. Орта Каспидің теңіз ортасын зерттеу қоршаған орта және табиғи қордың компоненттері жағдайының қиығы болып саналады және ЕГСМ мақсаттарына қызмет етеді.

     Маңғыстау облысында ұйымдастырылған және қызмет етуші өндірістік мониторинг жүйесі аймақта Қазақстан Республикасының  қоршаған ортаны қорғау туралы заңнамаларына сәйкес жүзеге асырылады. Өндірістік мониторинг өндірістің санитарлық-қорғаныс аймағында шектелетін жұмысты қамтиды және табиғат пайдаланушылар жүргізеді. Аталған бағдарлама ауқымында негізгі мақсат болып, аймақтың қоршаған ортаға ең көп әсер етуші орындарда ірі масштабты мониторинг жасау (аймақтық мониторинг) болып саналады.

     Аймақтық  мониторингтің қорытынды мақсаты  болып:

• басым ластаушы заттардың және қоршаған ортаның негізгі бөліктерінде шоғырлануын анықтау ;
• топырақтың, судың және теңіз табанындағы шөгінділердің ластану масштабын анықтау;
• үздіксіз бақылау тізбегінің қорытындыларын салыстыру мақсатында, үлгі алудың, зертханалық талдаулардың, мониторинг стансаларының орналасу орындарының  және бақылау сипаттамасының сабақтастық әдістемесін қамтамасыз ету;
• қоршаған ортаны қорғауды басқаруда шешімдер қабылдау үшін қажетті мәліметтер ұсынуды қамтамасыз ету;
• басқару шешімдерінің және экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мақсатында өткізілген шаралардың тиімділігіне талдау жасау үшін мәліметтермен қамтамасыз ету.     

     Мониторинг  келесі табиғат орталарында жүргізіледі:

а) Теңіз суының және табанындағы шөгінділердің, теңіз биологиялық қорының ластануына мониторинг  - жылына 2 рет (көктемдік және күздік);

б) теңіз жағалауындағы жер қыртысына, өсімдіктер және жануарлар әлемінің жағдайына мониторинг – қорғаныс аймағы (5 км) (термин и аумақ мөлшері  «Мұнай туралы» Заңғы сәйкес қабылданған) - жылына 2 рет (көктемдік және күздік);

      Арнайы  мониторингке аэроғарыштық мониторинг жатады. Ғарыштық зондтаумен зерттеудің бірінші кезеңінде жүргізілген мониторинг мұнай дақтарының ең көп жиілігі Ақтау порты маңында екендігін көрсетті. Шырақтарға жасалған ғарыштық мониторинг жұмыстарының қорытындысында бірінші кезеңде ең көп шоғырланған аумақтар және шырақтық жүйелердің әсері анықталды.

     Ғарыштық  мониторинг жүргізілу орнын (географиялық координатын көрсете отырып) көрсете  отырып,  екі бағыт бойынша  жүргізу қажет – кемеден төгілген мұнай және табиғат пайдаланушылардың нақты учаскелерінде шырақтарда газды жағу.

     Ақтау портында танкерлік флотты тиеу жұмыстарының және Ақтау п.акваториясында теңіз кемелерінің рейдтік тұрағының экологиялық қауіпсіздігі, сондай-ақ ермелі газды жою туралы бекітілген және келісілген бағдарламасының табиғат пайдаланушылар тарапынан орындалуына бақылау жасау мақсатында шырақтарға өткізілген мониторингтің қорытындысы теңіз аймағын және мұнайгаз кенорындарын ғарыштық бақылаудың материалдарымен құжаттануы қажет және кешенді тексеру жұмыстарын жүргізу үшін, тиісті құзыретті органдар шарасын алу үшін Тапсырыс берушіге жедел түрде табысталуы қажет.

       Осы кезеңде аэроғарыштық мониторинг  жүйесінің негізгі мақсаты болып  кемелерден төгілген мұнайды  бекіту және шектен шығармау, сондай-ақ шырақтарда газды жағудың  максималды дәл орындау және  мемлекеттік билік органдарына  төмендегілер туралы жедел хабарлау болып табылады:

• Ақтау порты теңіз аймағында болған шығындар/апаттар (мұнайдың төгілуі) фактілері мен учаскелері туралы айына 1-2 реттен кем емес жиілікте және Тапсырыс берушінің арнайы құзыретті өкілдеріне (мұнай дағының ғарыштық суретін алғаннан кейін 3 сағат ішінде) жедел хабарлау;
• Маңғыстау облысының аумағындағы теңіз аймағында болған шығындар/апаттар (мұнайдың төгілуі) фактілері мен учаскелері туралы айына 1-2 реттен кем емес жиілікте;
• Маңғыстау облысы бойынша шырақ құрылғыларында газ жағу фактілері мен географиялық координаттары 1 километр аумағында анықталған орындары айына 3 реттен кем емес жиілікте.

      Шырақтар  туралы материалдарды алғаннан кейін  қажеттіліген қарай Тапсырыс берушінің  автокөлігімен арнайы техникалық жабдықтарды қолдана отырып, бозашы тобы инспекторлық тексеру жасалады.

      Ғарыштық  мониторинг мәліметтері кешенді  инспекторлық тексеру жүргізуге  қолданылады, тексеру ҚР Экологиялық  Кодексінің 119 Бабына сәйкес арнайы құзыретті  органдар қоршаған ортаны қорғау саласында құзыретті органдармен бірлесе отырып жүргізіледі. Ғарыштық мониторинг  мәліметтері ұсынылатын комиссия құрамы жұмыс үдерісінде анықталады.

  Мониторингке қойылатын талаптар

     Мониторинг  келесі заңнамалық нормативті актілер  негізінде жүргізілуі керек:

• ҚР Экологиялық Кодексі;
• ҚР Су туралы Кодексі;
• ҚР Жер туралы Кодексі;
• Қазақстан Республикасындағы теңіз аймақтарында және жағалауларда, сондай-ақ, ішкі су қоймаларында мұнай жұмыстарын жүргізу кезінде экологиялық қауіпсіздіктің мөлшерін сақтау туралы ереже (09.07.99 ж. №182-11 ҚР табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау Министрлігінің және ҚР энергетика, индустрия және сауда Министрлігінің  бірлескен бұйрығы).
• Табиғатпайдаланушылардың шаруашылықты және басқа қызметті жүзеге асыруда қоршаған ортаны қорғау саласындағы заңнамаларын, экологиялық талаптарын және олардың сапа мөлшерін бұзуын шектеуші санкцияларды қолдану туралы басшылық (ҚР табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау Министрлігінің 20.07.02ж. № 208-п бұйрығына №3 қосымша).
• Қазақстан Республикасында мониторинг жүргізуге қолданылатын басқа да нормативті-әдістемелік құжаттар.

     Зерттеуге Маңғыстау облысының теңіз ауданы және құрылық қорғаныс аймағы жатады. Жүргізілетін мемлекеттік мониторингтің  ауқымында келесі тексеру жұмыстар қамтылуы қажет:

• Солтүстік Каспидегі кен орындарына жақын орналасқан антропогендік әсерге көбірек ұшырайтын теңіз аймағының учаскелері: Қаламқас-теңіз, Құрманғазы, Дархан и Түпқараған;
• Орта Каспидің болашақта игерілетін учаскелері: Қазақстан, Салтанат, Оқжетпес, Түркістан, Сары-Арқа, Ұлытау, Әл-Фараби, Нұрсұлтан, Ұлутас теңізі, Адай, Жеңіс и Қазақ шығанағы;
• Ақтау, Баутино, Құрық порттарының антропогендік әсерге жиі ұшырағыш учаскелері;
• Теңіз кемелері жүретін негізгі жол арналарының учаскелері;
• Тарихи ластану учаскелері («Әзербайжанның 60жылдығы» бұрғысы);
• Бозашы жартыаралының суға кеткен ұңғысы;
• Қорғау аймағына жататын жағалаудағы кен орындарының учаскелері: Қаламқас, Қаражанбас, Арман,
• Жиі пайдаланылатын табиғатпайдалану учаскелері: Ақтау порты (мұнай төгілу) және ғарыштық мониторинг әдісімен пайдаланылатын (шырақ) мұнай кен орындары.

     Мониторинг  жүргізу кезінде ластану көзі туралы материалдар және шығыстар, атындылар және қалдықтарды басқаруға  жататын басқа да мәліметтер пайдаланылуы керек. Мониторинг жүргізу кезінде  міндетті түрде өткен жылдардағы бақылаулардың қорытындылары ескерілуі керек, өткен жылдардағы мәліметтерді ескере отырып, 2009 жылы алынған мәліметтерге сараптама жасалуы қажет. Осы сараптама негізінде Каспий теңізінің теңіз ортасының және Маңғыстау облысының теңіз жағалауының экологиялық жағдайын жақсартуға мәліметтер шығару және шаралар мен нұсқамалар дайындау қажет. ГИСті қолдана отырып, картографиялық материалдар жасақталуы қажет.

     Мониторинг  бойынша жасалған есеп қысқа болуы  керек, оның мазмұны мониторингтің  ең маңызды мәнісін ашуы керек, негізгі мәтін қорытынды, шығарым және ұсыныстарға арналуы қажет, одан басқа есепте алынған мәліметтерді жинақтаушы кесте және мәліметтердің алынған көздері мен анықтама материалдары (ГОСТ) көрсетілуі қажет. 
 
 
 
 

Қорытынды 

      Қазақстан Республикасының Халықаралық  ғарыштық мониторинг жүйесі Қазақстанда  құрылған және дамып келе жатыр.  1996 жылдан  бастап Қазақстан Республикасының территориясында спутниктен ғарыштық жүйесі жұмыс жасап келеді.

       Халықаралық ғарыштық мониторинг жүйесінің құрамына:өрт, тасқын, ауылшаруашылық дақылдардың жай күйін бақылау және бағалау, егіс аймағын болжау, экологиялық қауіпті аймақтарды, мұнайгаз секторының инфраструктурасын және урбанизация аймағын, су, орман ресурсының және сейсмологиялық қауіпті аймақтардың мониторингі кіреді.

      Қорытындылай келгенде, аэроғарыштық  мониторинг біздің елімізде қарқынды  дамып келеді.1990 жылға қарағанда қазіргі технологиялар жаңа және тиімді десек артық болмас. Мысаы: еліміз ғарыштық түсірістерді  IRS/P6(India), RADARSAT(Kanada) спутниктерін лицензиялық келісімдермен қолданып келеді. Ғарыштық мониторинг көмегімен біз алдын ала болжау жасай аламыз. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Қолданылған әдебиеттер 

Интернет  көзі

1.google.kz

2. Спивак Л.Ф., Шагарова Д.В., Бакашева А., Сагатдинова Г. Развитие базовой инфраструктуры Национальной системы космического мониторинга Республики Казахстан, Космические исследования и эксперименты Республики Казахстан, 2008. Т.2. С. 116-133.