Жануарлардың тіршілік формалары және сыртқы ортаға бейімделуі

Жануарлар бейімделушілігін сипаттайтын келесі тұжырым - Глогер ережесі немесе оны үшінші ереже  деп те атайды. Бұл ереже бойынша  суық және құрғақ климатты аудандардағы жануарлардың түсі ылғалды аудандармен  салыстырғанда ашығырақ болады. Солтүстік  және оңтүстік аумақтардағы түлкі жануарын салыстырсақ, оңтүстік түлкісінің түсі қоңырқай, сәйкесінше солтүстік түлкісі  ақ түсті болып келеді.

         Солтүстіктің ақ түлкісі                                      Оңтүстік түлкісі

             сурет 1                                                                 сурет 2

Жануарлар анатомиясы (грекше аnаtоmе — кесу, бөлшектеу) — жануарлардың жеке органдарының, орган жүйелерінін  және организмнің бітімі (формасы) мен  құрылысы туралы ғылым. Жануарлардың тұқымдық ерекшелігін — тұқымдық анатомия; органдардың орналасуы мен өзара  қатынасын — топографиялық анатомия; организмнің құрылысын жүйелеуді  — жүйелі анатомия; жануарлардың дене құрылысы ерекшелігін жасына байланыстыра анықтауды — жас анатомиясы; организмнің  жыныстық дамуы мен өсуін—  жыныстық анатомия; жануарлардың жүрген және бір  орында тұрған кезіндегі сыртқы пішінін—мүсіндік анатомия зерттейді. Салыстырмалы анатомия әр түрлі типтер мен кластарға  жататын жануарлар органдарын салыстыра  зерттеп, олардың ұқсастығы мен  айырмашылығы болуының заңдылықтарын, жануарлар дүниесінің   шығу тегі мен тарихи дамуын анықтайды. Анатомия жөніндегі алғашқы жазба мәліметтер біздің заманымыздан бұрынғы 6-5-ғасырларда Мысырда, Үндістанда, Қытайда, Грекияда хатқа түскен. Мысалы, Гиппократ  жануарлардың қанқасы мен ішкі органдары  туралы жазса, Аристотель сүйек қаптың маңызын, жүрек пен қан тамырларының байланысын дұрыс анықтап, жүйкені  басқа мүшелерден ажырата білген. Герофил (біздің заманымыздан бұрынғы 304 жылы)  өкпе  артериясы, жүрек,  көз алмасының құрылысын анықтады. Қайта өрлеу дәуірінде Леонардо да Винчи, А. Везалий ғылымға әр түрлі  органдар туралы эксперименттік деректер енгізді. Қазақстанда жануарлар  анатомиясы саласындағы ғылыми-зерттеу  жұмыстары Алматы зоотехниялық-малдәрігерлік  институты  (қазіргі Қазақ ұлттық аграрлық университеті) (1929) мен Алматы медициналық институтының (қазіргі  Қазақ ұлттық медициналық университеті) анатомия кафедраларында (1931) басталды. Қазіргі кезде зерттеулермен Қарағанды, Батыс Қазақстан, Семей, Ақмола медицина академиялары, Қазақ ұлттық университеті, Қазақстан Білім және ғылым министрлігінің бірқатар ғылыми-зерттеу институттары шұғылданады.

Жануарлар генетикасы (грекше gеnеsіs – шығу, пайда болу, тек) —  жануарлардың тұқым қуалаушылық  және өзгергіштік қасиеттерін зерттейтін ғылым. Оның негізгі мақсаты —  шаруашылыққа тиімді белгілердің тұқым  қуалаушылығы мен өзгергіштігінің  заңдылықтарын ашу, оларды басқару  жолдарын анықтау. Жануарлардың адамға қажетті жаңа тұқымдарын өсіріп шығару. Осыған байланысты жануарлар генетикасы мына мәселелерді зерттейді: 1) тұқым  қуалаушылықтың материялық негізі; 2) тұқым  қуалаушылық затының (геннің) ұрпақтан ұрпаққа берілу жолы мен зандылықтары; 3) нақтылы бір белгілердің пайда  болып, қалыптасып даму жолдары; 4) тұқым  қуалаушылық заттың (генетикалык  мәлімет) өзгеру себептері мен түрлері. Бұл мәселелер жануарлар дүниесі  құрылымынын әр түрлі деңгейінде (молекулалық, клеткалық, организмдік, популяциялық) зерттеледі. 19-ғасырдың аяғы 20-ғасырдың басында жануарлардың әр түріне тән хромосома саны, сонымен  қатар хромосомалар құрылысының  бұзылуы мен санының өзгеруіне  байланысты әр түрлі аурулар мен  әр түрлі жағымсыз ауытқулар байқалатыны  анықталды. Жануарлар генетикасы оларды сұрыптауға негіз болды. Сұрыптау нәтижелілігіне тікелей қатысы бар жалпы және популяциялық генетика заңдылықтары ашылды. Бұл сұрыптау жүйесіне енген малдың биологиялық немесе шаруашылыққа тиімді белгілерін шартты түрде сапалық  және сандық деп екі жікке бөлу қажеттігін дәлелдеді. Сапалық белгілердің  жануарлар генетикасы ашқан тұқым  қуалаушылық заңдылықтары оларды сұрыптау тәжірибесінде малдың ата-тегін  анықтау, өнімділігі мен шағылыстырғандағы  нәсілдік қасиеттерінің үйлесімділігін алдын-ала болжау үшін кеңінен қолданылады.

Жануарлар морфологиясы (грекше mоrрһе - пішін) — денесінің пішіні мен құрылысы, олардың жекеше және тарихи эволюциялық дамуы туралы ғылым. Бұл анатомия, гистология, эмбриология, цитология ғылымдарымен тығыз байланысты. Қазақстанда эволюциялық морфология (ұзақ тарихи даму процесі кезінде  жануарлардың төменгі сатыдағы қарапайым  түрінен жоғарғы сатыдағы күрделі  организмдерге дейінгі аралығы); салыстырмалы морфология (әр түрлі  мал тұқымдарының ұқсастығы мен  айырмашылығы заңдылықтарын салыстыра  зерттеу);  мал тұқымдары морфологиясы (малдың органдарының құрылысын мал  тұқымына байланыстыра зерттеу); функционалдық  морфология (жануарлар организмі  құрылысының ерекшеліктерін   қызметіне   байланысты   сипаттау) салаларындағы зерттеулер кең өріс  алды. Сүтқоректілердің (олардың ішінде малдың), құс пен балықтың, бауырымен  жорғалаушылардың, жәндіктердің   тыныс   алу,   ас   қорыту,   жүйке, жүрек-қантамыр,   сүйек-ет  жүйелері  зерттеліп, олардың эволюциялық, экологиялық, филогенездік, түраралық, тұқымаралық ерекшеліктері анықталды. Салқын қанды жануарлар денесінде  пигменттердің таралу ерекшеліктері  айқындалды. Жүн мен жүн талшықтары, тері морфологиясы жөнінде көптеген құнды мәліметтер алынды.

Жануарларды    сұрыптау    (латынша    sеlесtіо - таңдау, сұрыптау) — малдың жаңа тұқымдарын шығару және оларды жақсарту тәсілдері туралы ғылым; зоотехния саласы. Мұның мақсаты: малдың өнімділігін және түрлі ауруға төзімділігін арттыру, тіршілік мерзімін ұзартып, қазіргі өндіріс технологиясына бейімдеу. Қазақстанда өнімді аз беретін  жергілікті мал тұқымдарын сұрыптау, іріктеу, оларды мол өнімді тұқымдармен  будандастыру арқылы малдың жаңа тұқымдарын шығару іске асырылды. Республика селекционерлері  тұқым таңдау,   жұптастыру,   аса   бағалы   генотиптерді іріктеп, оларды сұрыптауда пайдалану, алынған тұқымдардың қоршаған ортаға бейімделуі, алыс-текті будандастыру мәселелерімен айналысты. Қазақтың акбас сиыры, Әулиеата, Алатау сиырлары, Қазақтың биязы жүнді қойы, Оңтүстік қазақ мериносы, Солтүстік қазақ  мериносы, Биязылау жүнді дегерес  қойы, Қазақарқар-мериносы, Кеңес жүндес ешкісі, Қостанай, Көшім жылқылары, жабы тәріздес Қазақ жылқысы, сонымен  қатар үйректің "Медеу", тауықтың "Алатау" түрлері, т.б. шығарылды. Сондай-ақ, Қырдың қызыл, Галловей, Санта-гертруда сиырларының тұқымын жақсарту әдістері ұсынылды. Айршир, Қалмақ сиырларының  таңдаулы табындары мен Кроссбред  қойының отарлары құрылды, биязылау жүнді және құйрықты қой типтері  шығарылды.

Жануарлар физиологиясы (грекше рһуsіs — табиғи) — жануарлар организмінің, оның жеке клеткалары, тіндері мен  органдарының, қызмет жүйелерінің тіршілігі  туралы ғылым. Оның негізгі мақсаты  — адамның мұқтажына, талабына сәйкес үй хайуанаттарының тіршілік әрекеттерін  зерттеп, олардың өнімділігін, өнімінің сапасын арттыру. Жануарлар физиологиясы негізінде малдың қоректік заттар мен  энергияға деген мұқтаждығы анықгалып, нормативтер белгіленеді; төл өсіру  мен малды күтіп-бағудың ғылыми негіздері ұсынылады; мал өсірудің тиімді жолдары анықталып (қолдан ұрықтандыру, ұрықты көшіру, т.б.) практикада әр түрлі  техниканы қолдануға жол ашылады (мысалы, сауу қондырғылары); малды үйрету, машықтандыру негіздері анықталады; малдың жұқпайтын ауруларының себептері  айқындалып, малдың өсуін жеделдететін түрлі биологиялық активті заттар — витаминдер, гормондар, тіндік қуаттандырғыш  заттар қолданылады. Жануарлар физиологиясы ғылым ретінде тек 19-ғасырдың ортасы мен 20-ғасырдың басында қалыптасты.

Жануарлар экологиясы - экологияның  бір саласы. Бұл салада экожүйедегі  популяцияның тірші-лік ету заңдылықгары анықталып, жануарлардың қоршаған ортаға бейімделуі зерттеледі. Қоршаған ортада болып жатқан антропогендік факторлар  жануарлар тіршілігін өзгертіп, тіпті  кейбір түрлерінің жойылып кетуіне  әкеледі. Қоршаған ортаға адамның тигізген іс-әрекетінін нәтижесінде, сондай-ақ технологиялық қалдықтар мен  радиоактивтік заттардың, әр түрлі  табиғатта болып жататын апаттардың әсерінен ауа, ландшафт құрамының бұзылуы, топырақгың ластануы — жануарлар  әлемі мен өсімдіктер дүниесіне  елеулі өзгерістер әкеледі. Мысалы, 20-ғасырдың 50-жылдарындағы Қазақ-стандағы тың  және тыңайған жерлерді игеру нәтижесінде  сол аймақта тіршілік ететін омыртқасыз жануарлардың 70%-ы жойылып кетті. 20-ғасырдың 60-жылдарынан бастап, Арал теңізінің тартылуына байланысты бағалы балықтар (сазан, қаяз, ақмарқа, т.б) құрып кетті. Омыртқалы жануарлардың 125 түрі және омырткасыз жануарлардың 105 түрі Қазақстанның "Қызыл кітабына" енгізілген. Осыған орай, жануарлар экологиясы — қазіргі заманның өзекті мәселелерінің бірі.