Азаматтық құқық

Профессор Ю.Г. Басин Азаматтық құқық принциптерінің рөлі мен маңызы туралы былай деп тұжырымдайды: "Біріншіден, олар тікелей әрекет ететін нормалар түрінде кездеседі. Екіншіден, ол жаңа заңды жасау немесе бұрынғы заң құжаттарын өзгерту кезінде ескеріледі. Үшіншіден, құқық ұқсастығын қолдану қажет болған жағдайда заң принциптері басшылыққа алынады. Төртіншіден, мұндай принциптер құқықтық нормадардың бастапқы мазмұнының немесе шарт талаптарының тиісті жағдайларының мазмұнының түсіндірілуі жүзеге асырылғанда назарға алынуы тиіс (мысалы, Азаматтық кодекстің 392 бабын қараңыз). Бесіншіден, заң принциптеріне сүйене отырып, заң нормалары арасындағы қарама-қайшылықты жоюдың жолдарын табуға болады, әрине, мұның өзі аталған жағдай кездескенде ғана қолданылады". Осы мәселелерге орай оған екі жағдайды қосып айтуға болар еді: біріншіден, принциптер тек заң актілері жүйесінің сипатын көрсетіп қоймайды, сонымен қатар ол заңгерлердің азаматтық құқықтағы құқықтарын да белгілейді. Екіншіден, азаматтық құқық принциптері өзінің реттеу жүйесі арқылы бірқатар Мемлекеттік құқықтық институттар мен нормаларды, яғни бірінші кезекте азаматтардың Конституциялық құқығын Азаматтық құқықтар арқылы өзіне тән тәсілдермен қорғауды нақтылай түседі.

Азаматтық құқықтың мынадай принциптері бар:

1) Азаматтық-құқықтық  қатынастарға қатысушылардың теңдігі;

2) меншікке және  басқа заттық құқыққа қол сұқпаушылық;

3) шарт еркіндігі;

4) жеке істерге  кімнің болса да озбырлықпен  араласуына жол беруге болмайтындығы;

5) азаматтық  құқықтарды кедергісіз жүзеге  асыру,

6) нұқсан келтірілген  құқықтардың қалпына келтірілуін қамтамасыз ету:

7) Азаматтық  құқықты сот арқылы қорғау.

4. Азаматтық  құқық жүйесі

1. Құқық жүйесі  дегеніміз сол мемлекеттегі құқықтық  нормалардың жиынтығын қамтитын  ғылыми әрі нақты құбылыс болып  табылады. Құқықтың әр саласына  белгілі бір жүйе тән. Азаматтық құқық Қазақстан Республикасындағы құқықтық-нормативтік құжаттары жағынан ең ауқымды да күрделі заң саласы болып есептеледі. Нормалардың әр алуандығына қарамастан азаматтық құқықтың жүйесі логикалық талаптарға сай келеді, яғни ол іштей салаларға, құрылымдар мен оның бөлікгеріне бөлінеді. Ішкі салаларға тән ерекшелік оның құрылымдарына тұтастай енетін жекелеген және жалпы ережелерді бөліп қарау мүмкіндігі деуге болады. Мұндай құрылымдардың мазмұны біркелкі келеді, оны құқықтық реттеудің бір арнаға жинақталуынан және заңдық ерекшелігінен деп түсінген жөн.

Ішкі салалардың "жалпы бөлімі" мен "жалпы  ережелерін" бір-бірінен бөліп  қарау проблемасы әзірге айтарлықтай  зерттеле қойған жоқ. Аталған саланың "жалпы бөлімі" жалпы сипаттағы  жекелеген институттардың жиынтығын білдіреді. Ал осы орайда ішкі салалардың "жалпы ережелерінде" мұндай дербес институттар жоқ, сондықтан да ол институттардың белгілі бір бөлігін ғана біріктірумен шектеледі.

"Жалпы ереженің" нормалары Азаматтық құқық бөлімдерінен тәуелсіз негізде барлық мүліктік және жеке мүліктік емес қатынастарға қолданынады. "Жалпы бөлімге" жататын "Меншік және өзге де заттық құқықтар" мен "Міндеттемелік құқық" тәрізді ішкі саланың екі түрінің нормалары да жалпы сипатқа ие екендігі дәлелденеді. Мысалы, меншіктің түрлері мен сипатына орай меншік құқығы туралы, меншік қатынастарын қорғау мен оның пайда болу тәсілдері туралы норма басқа институттарға, атап айтқанда, сатып алу-сату, авторлық және мұрагерлік құқықтарға кеңінен қолданылады. "Жалпы бөлім" құзыретті органдардың, азаматтар мен ұйымдардың құқық қолдану қызметі үшін қолайлы жағдай туғызады, сондай-ақ, ол қайталаумен олқы тұстарды жоюға мүмкіндік береді.

Азаматтық құқық  жүйесі төмендегідей ішкі салаларга  бөлінеді: "Міндеттемелік құқық", "Меншік құқығы мен өзге де заттық құқықтар", "Интеллектуалдық меншік құқығы", "Мұрагерлік құқығы", "Халықаралық жеке құқық". Осындай әрбір ішкі саланың өз нормаларына сай келетін "Жалпы ережесі" болады. Оның әрқайсысы өз кезегінде іштей құрылымдар мен бөлімдерге жіктеледі. Айталық, шарт институты және шарттан тыс Міндеттемелік институты деп бөлінеді.

Қазақстан Республикасы Азаматтық құқық жүйесі Жалпы  және Ерекше бөлімдерден түрады.

Жалпы бөлім: 1-бөлім. "Жалпы ережелер" (тараулары: азаматтық-құқық  қатынастарды реттеу; Азаматтық құқықтардың субъектілері; Азаматтық құқық объектілері; мәмілелер, өкілдік және сенімхат; мерзімдерді есептеу; талап қою мерзімі).

ІІ-бөлім. "Меншік құқығы және өзге де заттық құқықтар" (тараулары: меншік құқығы (жалпы ережелер); шаруашылық жүргізу құқығы; оралымды басқару құқыш; ортақ меншік; бірлескен қызмет туралы шарт (жай серіктестік); меншік құқығына және өзге де заттық құқықтарға ие болу; меншік құқығы және өзге де заттық құқықтардың тоқтатылуы; меншік құқығы мен өзге де заттық құқықтарды қорғау).

ІІІ-бөлім. "Міндеттемелік  құқық" (І-бөлімше: "Міндеттеме туралы жалпы ережелер", оған мына тараулар енеді: Міндеттемелер ұғымы және олардың пайда болу негіздері; Міндеттемені орындау; Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету; міңдеттемедегі адамдардың ауыстырылуы; Міндеттеменің бұзылғандығы үшін жауаптылық; Міндеттемені тоқтату. ІІ-бөлімше: "Шарт туралы жалпы ережелер", оған мына тараулар енеді: шарт ұғымы және оның ережелері; шарт жасасу; шартты өзгерту және бұзу).

Қазақстан Республикасы Азаматтық құқығының Ерекше бөлімі мыналарды қамтиды:

ІV-бөлім, Міндеттемелердің жекелеген түрлері: сатып алу-сату; айырбас; сыйға тарту; рента және өмір бойы асырауда ұстау; мүлік жалдау (аренда); тұрғын үйді жалдау; мүлікті  тегін пайдалану; мердігерлік; өтемелі қызмет  көрсету тасымалдау; көлік экспедициясы; заем; ақшалай талапты беріп қаржыландыру шарты (факторинг); банктік қызмет; сақтау; сақтандыру; тапсырма; басқаның мүддесін тапсырмасыз іс-әрекет жасау; комиссия; мүлікті сенімгерлікпен басқару; кешенді кәсіпкерлік лицензия (франчайзинг); конкурстық міндеттемелер; зиян келтірудің салдарынан туындайтын міндеттемелер; негізсіз баюдың салдарынан туындайтын міндеттемелер.

V-бөлім. "Интеллектуалдық  "меншік құқығы" (тараулары:  жалпы ережелер; авторлық құқық;  сабақтас құқықтар; өнертабысқа, пайдалы модельге, өнеркәсіптік үлгіге құқық; селекциялық жетістіктерге құқық; интегралды микротәсілімдер типологиясына құқықтар; ашылмаған ақпаратты заңсыз пайдаланудан қорғау құқығы;

Азаматтық айналымға  тауарларға және қызмет көрсету қатысушылардың дараландыру қүралдары).

VІ-бөлім, "Мұрагерлік  құқық" (тараулары: мұрагерлік  туралы жалпы ережелер; өсиет  бойынша мұрагерлік; Заңды мұрагерлік; мұра алу).

VII-бөлім. "Халықаралық  жеке құқық" (тараулары: жалпы  ережелер; коллизиялық нормалар).

Азаматтық құқық  нормалары теорияда да, заңда да белгілі бір жүйе бойынша реттеледі. Әлемдік Азаматтық-құқықтық жүйе ғылымында  қалыптасқан институционалдық және пандектілік тәрізді екі жүйе бар. Оның біріншісі бүкіл құқықтық нормаларды: а) тұлға; ә) меншік және оның түрлерінің өзгеруі; б) меншікке ие болу тәсілдері деп бөлінеді. Франция Азаматтық кодексі мен оның тұжырымдарын қолдаушылар осы жолды таңдады. Екінші, пандектілік жүйе жалпы бөлімнің бөлінуімен ерекшеленеді, соның нәтижесінде кодекстің арнайы бөлімдері қайталаудан, басы артық сілтемелерден және т.б. арылады. Жалпы бөлімнен соң заттық, міндеттемелік, отбасылық және мұрагерлік құқықтар тәртіптеледі. Мұндай жүйені Германияның азаматтық заңдары қолданады және де осындай тәсіл бразилиялықтардың, гректердің және басқа да Азаматтық заңдарында бар.

Кешегі кеңестік Азаматтық құқықта институционалдық және пандектілік жүйеден артта  қалушылық байқалғанымен, герман-роман  жүйесіне ұқсастығы болатын.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

Жоғарыда айтып  өткендерді және қолданылып жүрген азаматтық заңдарымызды, сондай-ақ осы салаға еңбек сіңіріп жүрген заңгерлеріміздің кейбір еңбектерін қорыта келе өзіміздің жұмысымызда азаматтық құқықтың түсігін, оның пәнін біршама түсінгендеймін. Сонымен, азаматтық құқық дегеніміз – жеке құқықтың негізгі мазмұнын құрайтын және заттық және олармен байланысты заттық емес қатынастарды құрайтын құқықтық нормалар жүйесі. Мұндағы қатынасқа түсуші тұлғалар тәуелсіз және заңдық тұрғыдан бір-бірімен тең болып табылады.

Қазіргі азаматтық құқық адам құқығын қорғауға ерекше мән береді, мұның өзін көптеген мемлекеттермен өзара және тұрақты байланыс орнатудың жемісі десе де болады.

Қазақстан Республикасының  саяси құқықтық ағымының азаматтық  құқықты нарықты экономикаға  бейімдеуге бағытталғаны белгілі. Бұл орайда Азаматтық құқықтың қандай болуы керектігіне жауап беру және қандай талаптар дәрежесінен көрінуі керектігі күн тәртібінде тұр.

 

 

 

 

 

 

 

Қолданылған әдебиеттер тiзiмi.

 

Қолданылған нормативтiк  актiлер тiзiмi:

 

1. Қазақстан Республикасының Конституциясы
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі

 

Қолданылған арнайы әдебиеттер тізімі:

 

1. Е.Абиль История  государства и права РК с  древнейших времен до начало  ХХ века Астана, 2000

2. Баянов Е. Қазақстан Республикасының мемлекеті мен құқығының негіздері: Оқулық. Алматы, 2003.

3. Ғ. Сапарғалиев «Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы» А. «Жетi Жарғы» 1998

4. Төлеуғалиев Б. Азаматтық құқық. Жалпы бөлім. 1 том. 2001 ж.

5. Азаматтық құқық пәнінің лекциялық дәптері.

6. Жайлин Ғ.А. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы, Ерекше бөлім. 1-2 томдар, Алматы, 2003 г.