Танымдық психикалық үрдістердің бұзылуы

Танымдық психикалық үрдістердің бұзылуы

Жоспары

1. Қабылдаудың бұзылуы.   
2. Ойдың бұзылуы
3. Зерделік пен парасаттылықтың бұзылуы
4. Естің бұзылуы

Қабылдаудың бұзылуы.   

Өте ауыр немесе көңіл-күйідің қаты шаршауы кезінде қабылдау кеңістігі  жоғары болады. Күндізгі жарық кенет жарықшақтанып, заттың ашық жарын түстері ерекше болады. Дыбыстар құлақты тыңдырып, есікті қатты жабылуы атыс сияқты, ыдыстың сылдыры жағымсыз болады. Иіс өткірлігі қатты кері әсерін тигізеді, денеге тиетін мата қатты болуы мүмкін.

Галлюцинация (көзіне бірдеңе көріну, сандырақ) – бұл сезім органдарының сәйкестігіне тиісті әрекет етпейтін нысаналардағы негізгі әрекеттің потологиялық бұзылуы.

Көрініс жылжымалы және жылжымалы  емес болуы мүмкін және түрлі жағдайларға  қарай, жүйе өзгеріске ұшырайтын, сахнада немесе кинода ойналатын оқиғалар негізінде болады. Жалғыздылықты образдар негізінен дененің іреуіне байланысты (бір көз, жарты бет, бір құлық) адам тобыры, аң-насекомдардың үйірі, т.б. Көзбен көру галлюцинация мазмұны адам көңіл-күйне өте қатты әсер етеді: қорқытуы, шошындыруы мүмкін немесе керісінше көңілдендіріп, қызықтырып, тіпті, табындырып қоюы мүмкін. Галлюцинацияға түскен адамға галлюцинаторлық образдардың болмайтындығын айту мүмкін емес: «қалай ғана көрмей тұрсыздар, міне ит жатыр, түгі сары, міне, міне...» галлюцинация мидың нипноздық фазасы кезінде, ми қабығының тежелген шағында көрінеді.

Псевдогаллюцинация – образдардың сыртқы кеңістікте жобаланбай, ішкі жағдайда көрінеді: «дыбыстар бастың ішінде естіледі, көрініс (ой көтерілісі) ішінде көрінеді». Псевдогаллюцинация кез келген сферада болуы мүмкін: тактильді, дм сезу, кру, дыбыстық, кинестикалық, көбінесе, шынайы заттармен сабақтасады. Псевдогаллюцинация аяқ астынан адам еркінің ырқынан тыс болып, мінез қарекетінен тысқары пайда болады, «жапсырмалы» мінез-құлықтық дамытады.

Псевдогаллюцинация көбінесе жатырқаушылық симптомымен, «біреу арқылы жүзеге асу» жағдайында тұтасып, КАНДИНСК синдромы деп аталады. Адамда басқа жақтан әсер ету сезімі пайда болады. Бұл синдромның 3 компонеті бар: 1) идеаторлық (ойға күш көрсету) – жағымсыз сезімнің «ішкі ашылуы»; 2) сенсорлық – «сезімдіктің жасалынуы» (суретті күштеп көрсету); 3) моторлық – «қозғалыстың жасалынуы» (қолымен, аяғымен, денемен біреу басқару, әлдекімнің ықпалы арқылы әрекет ету).

Галлюцинациядан иллюзияны айыра білу қажет, яғни нақты заттар мен құбылыстарды қат қабылдау. Нысаның нақты түп нұсқасы қате танылуы емесе қабылдануы, иллюзияның басты ерекшелігі болып есептелнеді. Негізінен тиімді, вебарльді, парейдоликалық болып бөлінеді.

Афекттілік (афект – қысқа мерзімді, қатты көңіл-кйдің қозуы) иллюзия көбінесе, көңіл-күйдің қорқынышы мен үрейіне байланысты. Мұндай жағдайда ілгіште тұрған киім ұрлықшы, жаныңыздан өтіп бара жатқан адам қанішер болып көрінуі мүмкін.

Вербальді иллюзия – нақты болып жатқан әңгіме мазмұнының тірік қабылдануы: айтылып жатқан әңгіме бұл кісіге кемсітіп жатқан, не мазақтап, я болмаса, бұл кісіні қорқытып жатқын ескертулер болып жатқан секілді көрінеді.

Өте қызықты және ерекше көрінетін парейдоликалық иллюзия. Иллюзия негізінен жалпы белсенділікті төмендетіп, адам психикасына әсер етеді, өмір тонусын төмендігін көрсететін жағдай. Түс қағаздағы қарапайым оюлар, төбе мен қабырғадағы жарықшақтар, трлі жарықтар адам психикасында ашық түсті суреттер, ертегідегі батырлар, фантастикалық есерсоқтар, ерекше өсімдіктер, ерекше панорамалар.

Қарапайым көру иллюзяларының топтары бар. Мұнда барлық адамдардың бәрінде болатын көру қуыстарының кескіндері (мысалы, көдеңінен жатқан сызықтың, тігінен тұрған сызық ұзынырақ болуы, тегінде екеуіде бірдей).

Адамның сұранысының арасындағы ішкі қарама-қайшылық кезінде, «психоллгиялық қорғаныс» қабылдаудының өзгертуі – осы арқылы қабылдаудың мотивациялық компоненттерінің бұзылуы мүмкін. Зерттеу  нәтижесінде қабылдау үрдісі бір  және сол нысаның (мысалы «сия дағының белгілі формасы») адам әрекетінің қабылдауына қарай түрлі болатындығы дәлелденді.    

 

Ойдың бұзылуы

Бүгінгі күні психологтар  адамның стандартты нормамен салыстырғанда, ойдың бұзылуын, бұзылу деңгейін, дәрежеін жақсы анықтай біледі.

Ойлау қабілетінің бұзылуы  – интеллектуалды ойлаудың бұзылуы, кез келген психикалық катерден, локальді мидың зақымдануы, әрі аномалиялық психиканың дамуы.

Әбден сау адамдар  және және орнықты ауыратын сипат  бейнеленген болып тасысатын  ойлаудың бұзылуларын топта кездесетiн ойлаудың қысқа мерзiмдi немесе болмашы бұзылуларын топты ерекшелеуге болады

Б.В.Зейгарник бойынша екiншi топқа жататындары:

1. Оперативті түрде ойлау қабілетінің  бұзушылықтары:

•  жалпылауды деңгейдiң  төмендетуi,

•  жалпылауды деңгейдiң  бұрмалауы.

2.   Ойлауды жеке  және себеп компонентiнiң бұзушылығы:

•  ойлауды түрлi жоспарлылық,

•  резонерлiк.

• ойлауды сын көзiмендiктi бұзылысы,

• ойлауды реттейтiн  функцияның бұзушылығы,

• ойлауды жыртық.

3.   Ойлағыштық қызметтiң  динамиканы бұзылысы:

• идеялардың ойлауды  тұрақсыздық немесе бәйгесi,

• ойлауды селқостық  немесе ойлауды тұтқырлық,

• пiкiрлердiң тiзбегi,

•  әрі-сәрілік, сөз тастау

Көрcетiлген ойлау бұзылыстарының ерекшелiгiн қысқаша түсiндiремiз.

Ойлаудың жедел жақтарының бұзылулары мынадай тұрғыда танылады.

Пікірлесу кезінде бегілі бір әрекет туралы айтылған кезде  жалпы белгілердің танылуы қиындырақ немесе заттардың арасында нақты байланыстар белгіленген кезде жалпылау пікірлесі дәрежесі төмейдейді. Егер адам мақал-мәтелдердің жалпы ауыспалы мағынасын анықтай алмаса, ойлаудың бірізділігін анықтау алмаса, әрекеттің жетекші сипатын табу, топтау, жалпы анықтау, мүмкіндігі болмайды. Ақыл-парасаты кемтар, ой өрісі төмен аралығындағы айырмашылық: ақыл ойы кем адамдар, ойлау қабілеті өте ақырын, жаңа ұғымдармен, түсініктерді қалыптастыруға және қабылдауға қабілетсіз. Сондықтан оларды оқытуға мүмкіндік бар. Ал дементтік науқыстар жалпы ұғымды қабылдағанмен, жаңа материалды игеруге жағдацы жоқ және өзінің бұрынғы тәжірибесін пайдаға асыра алмайды. Сондықтан оларды оқыту қиындырақ. Қатынас үрдісі кезінде адамдар өзінің ойын кездейсоқ жағынан ғана таныта алады. Ал нақты қатынас арасы мен құбылыстар сипатын ой назарына алмайды. Мысалы: «қоңыз, күрек», «күрекпен жер қазады, қоныз да жерді қазады». Мұндай ой ауытқулар шизофрениямен, есалаңдарда кездееді.

Ойлау динамикасының бұзылуының әртүрлілігі төмендегідей:

- Ой тұрақсыздығы немесе «ой шашыраңқылығы» - адам бір ойын бітірместен, екінші ойға ойысу, әрбір жаңа әсері жан-жақты мағынасыз көп сйлеу, мәнсіз күлкі, ой бай»ланысы жоқ, ойлау жүйесінің бұзылуы.

- Селқостық немесе «ой тұтқырлығы» - адам өз жұмысының мәнін өзгерте алмайды, бір ой жүйесінен екінші ой әрекетіне ауысу жолын құрастыра алмайтындар. Мұндай ауытқулар эпилепсия науқастарында және басқа ауыр зақым алған науқастарда кездеседі.

- Ойдың бірізділігі болмауы – мінез қалып тұрақты болмай, яғни ой әрекеті жүйесіз, қатіліктермен орындалады. Бұл жағдайлар қатты шаршағанда және көңіл-күй бұзылғанда, бір сөзбен айқанда бұл жағдай, тіпті, дені сау адамдарда кездесіп тұрады. Мұндай ауытқулар ойлау әрекетінің дұрыс және қате жағдайларының орындалуыда 80% ми жүйкелерінің ауыратын науқастарда юолса, 68% бас зақымдармен ауратын науқастарда, ал 66% мониалкальді жүйке аурумен ауратындарда кездеседі.

Ауытқулар материалдың күрделігінде емес, қарапайым тапсырмаларда да, яғни ақыл-ой, жұмс қабілетінің тұрақсыздығы кезінде танылып отырады.

- «Әрі-сәрілік» - әрекеттердің тұрақсыз болуы, дұрыс қарым – қатынастар аяқ асты ұсқынсыз, одағай, ошар әрекеттермен кезектесіп отырады, бірақ адам оны өзі сезінбейді. Ошарлық кезінде адам қоршаған ортаның кез келегн жағдайына көңіл аударып, түрлі мінез-құлық танытады. Өзіне бағытталмаған керек емес, жайларға өз ойын, әрекетін көрсетеді. Осыдан оның түрлі ебедейсіз, керексіз, ыңғайсыз жағдайда қалып, өзің қайда екенін, өзі неше жаста екенін т.б.жағдайларында болып әрі-сәрі мінез көрсетеді. Мұндай ауытқулар бас жүйкесінің ауруының жоғарғы формасында, қан қысымының жоғарғы болатын науқастарда кездеседі.

- «Тайғанақтық, сусылдақтық» - адам белгілі бір әрекеттік ойда отырғанда аяқ астынан дұрыс ойлау қабілетінен басқа бір өтірік негізсіз ойға ауытқу, содан кейін қайтадан жаңағы жіберген қателігін түзетпей, дұрыс ойға түсу.

Ойдың жекелік және мотивациялық компонентерінің бұзылуы

• Ойлау адамның тұтыну, тырысу, мақсат қою, сезімдалдығымен байланысты, сондықтан да мотивациялық жекелік компоненттерінің бұзылуы төмендегідей болады:
• Ойдың сан түрлілігі, бұл кезде лцдау қарекеті, түрлі жан-жақтылық туралы болады. Мұндай ой ауытқулар шисофрения кезінде кездеседі, бұндай да, ойлау бір уақытта сан жаққа таралып, қарастырып отырған мәселе өзінің мақсатын жоғалтып, көңіл-күй субъектісіне ауысып кетеді.
• Көпсөзделік – мәнсіз, мағынасыз көп сөйлеу, есерсоқтық жағдайда болу, өзін – өзі танымау, белгілі бір жағдайды, басқа бір бағытқа ауыстыру сияқты жағдайлармен танылады. Бірақ ада интеллетісі мен танымдық үрдісі бұзылмаған. Көп сөйлеу көбінесе  тіп, сау адамдар да кездеседі.  Себебі өте күшьі көңіл-күй, афекталық жағдайда сау адамның өзі дұрыс әрекет жасай отырып, өз ойын білдіру кезінде мәнсіз сөйлеу мүмкін.     
• Ой сының бұзылуы – ой біліктілігінің бұзылуы белгілі бір жағдайларға байланысты, ұсақ-түйек қателіктерін байқамай, әрекет кезінде ғана таниды. Бұл қателітер бөтен адам төзетуін талап еткен кезде байқалады, бірақ «осыда жарайды» деген мінез көрсетеді. Бұндай ауытқулар бастың маңдай жағымен жарақат алғандарда көрінеі.
• Ой далбасыздығы – мұнда адам сағаттап, өз ойын еш адамға қатысты болмаса да, тоқтаусыз айта беретін өзара мәнді байланыс болмайтын түсініксіз сөздер жиынтығы. Эйфория кезінде (мастықтың алғашқы кезнңінде) бір ой екінші ойды басып озып, сөз тоқтамай, үстірт төкпе жағдайда санадан ұшқыр болып, қоршаған ортаға үлкен леппен төгіліп айтатын мағынасыз-мәнсіз ой жиынтығы.

Жүйке ауру кезінде, сонымен қатар дені сау адамдардың қатты шаршаған уақытында ментизм, яғни үзіліссіз, түсініксіз және басқарусыз болатын ой иелігі. «Ойдың қарама-қайшы күйзелісі» - шперронг, яғни ойдың аяқ астынан тоқтауы, ойлау үрдісінің үзілуі. (шизофрения науқастарнда ғана)

Үлгісі бар шешімдер мен қорытындыларға үйрену адамды өз бетімен шешім қабылдауға қиын жағдайлардан нақты ойлармен жол табуға кедергі жасайды. Бұны психологтар ойлаудың функционалдық сіреспелілігі деп атайды. Бұл ойлаудың ерекшелігі жиналып қалған тәжірибеге шектеулі ой стереотипіне байланысты.

Ой күйзелісінің төменгі дәрежесі – сандырақ немесе «интеллектуалды мономания». Ой сандырақтығы кезінде айтылатын сөз бен ой нақтылық өмірге қайшы болатын немес оған қарам-қайшы, сәйкес келмейтін жағдай. Қалған жағдайларда ада сенгісіз идеалар айтып, өз ойына қалып, ешқандай көзқарасқа бағынбайды.

«Ойлап табу сандырағы» - «жаңа» емдеу тәсілі

«Жаңарту, өзгерту сандырағы» - «қоғамдық құрлымды жетілдіру»

«Қызғану сандырағы» - «тәулік бойы өзінің жұбайына сенімсіздік  фактісін орнату»

«Эротикалық сандырақ» - «барлығы оған ғашық сияқты көрінеді»

«Ізіне түсу саңдырағы» - қызмет бабында оған күн көрсетпеу,оған ылғи қиын жұмыс береді,кемсітіп, келемеждейді, қорқытады, ізіне түседі.

             Сандырақ ойлардың «сенімділігінің» интеллектуалды сапасы мен дәрежесі ол ой иесі кім және немен, кіммен қаруланған мүмкіндікке байланысты. Сандырақ мінез-құлықты тану және білу жеңіл емес және тану мүмкіндігі де шамалы.Сондықтан сандырақ жағдайы мен интерпретатциясы қоршаған ортағы тез «жұқтырады», ал фонаттық немесе табынушылық тұлғалар үшін таптырмайтын әлеуметтік қару болып есептеледі.

Зерделік пен парасаттылықтың  бұзылуы. Парасттылықтың бұзылу формасы  – олигофрения (тумысынан ой зердесінің дамымауы) және деменция (ақыл – есінің кемдігі).

Олигофренияның ауыр дәрежесіне қарай  – қауқарсыздық, ақымақ, әңгүдік, дүлей, меңіреу, миғұла, нақұрыс болып бөленеді.

Қауқарсыздық – олигофренияның жеңіл түрі. Арнайы мектепте оқуға кейір қабілеті сақталады. Оларда тіл қалыптасады. Қарпайы есте сақтау және есеп шығару қабілеті болады. Аз санаттағы қара жұмысқа қабіле ғана болады.

Имбецилла – олигофренияның орта дәржесі. Тілі жұтаң және тұтқыр, оқытуға негізсіз, ибедейсіз, ыңғайсыз, оқу мен есептеуге үлкен қиындықпен барады. Тек үлкен бақылау мен аңду арқылы өзі-өзіне қызмет жасау және қарапайым жұмысқа үйретіге болады.

Идиотия – олигофренияның ауыр дәрежесі, ойлау қабелеті мен  тіл толығымен болмайды. Өзі-өзіне қызмет жасау қабілеті жоқ.

Деменция – ақыл-иесінің төмен болуы. Ол басты және топты болып бөленеді. Жан-жақты деменция кезінде зерде қабілеті мүлдем жойылған, тұлғалық қасиеті жоқ, есте сақтау айырылған, науқас бұрынғы өткен пайдалана алмайтын, өз жағдайына баға бере алмайтын науқастар.

Басты деменция – ауыр соққы нәтижесінде дамитын, серебральды синдром және қарт кезінде қайталама инсультпен ауратын, қан қысымы қатты жоғары науқастарда болады.

Жекелік деменция – зерде, парасат  кішкене зақымданған, бірақ ойлау  үрдісі ақырын, есте сақтау ақырын, төмендеген аурулар. Науқастың өз жағдайына сыни тұрғыда қарауы сақталады.

 

Естің бұзылуы.

Ес – адам қабілетінің  үлкен бір бөлігі. Оның түрлі бұзылу жағдай да кең түрде таралған. Адам есінің жекелік даралығы өте кең. Сондықтан «дұры ес» түсінігі орта дәрежеде. Ес гиперфункциясы өте жоғарғы қозуда, көңіл-күйдің көтерілуінде, есірткілерді қабылдау кезінде танылады.