Әкімшілік ќ±ќығыныњ пәні және әдістері

1ТАҚЫРЫП.

Әкімшілік ќ±ќығыныњ пәні және әдістері

 

Әкімшілік құқық  — Казақстан Республикасы кұкык  ж‰йесінің ең үлкен және күрделі  салаларының бірі. Ол коғамдыќ қатынастарды реттейтін, мемлекеттің басқару  қызметінің процесінде пайдаланатын және мемлекеттік аппараттың тқртіптеелген бірізділік жұмысын қамтамасыз ететін аса маңызды тәсілдердіњ бірі больш табылады.

Қоғам өмірінің аса манызды  жақтарын кұкықтык реттеу ќандай да болмасын мемлекеттің ажыратылмас элементі екеңдігі ежелден белгілі. Мемлекет әкімшілік-құқыктық нормалар арқылы өзінің өкілетті органдары атынан қоғамның ќажеттерін қанағаттандыру және де азаматтарының өміріне ќалыпты жағдайларды қамтамасыз ету үшін экономикалық жқне әлеуметтік-мемлекеттік мәні бар аса маңызды ұйымдық шараларды жүзеге асырып отырады.

Мемлекеттік басқаруды жетілдіруде, оньщ тиімділігін және мелекеттік органдардың  қабыддаған шешімдері үшін азаматардың  алдындағы жауапкершіліктерін арттыруды  әкімшілік ќ±ќыќ маңызды құрал  рөлін атқарады. Оның көмегімен қоғамдыќ өмірдің әртүрлі жақтарының басым көпшілігін қамтитын мелекеттік басқару саласында Қазақстан Республикасы заңдарыныњ орындалуы қамтамасыз етіледі. Әкімшілік құкық азаматгардың мемлекетті басқаруға қатысуларыньњ құкыктық және ұйымдық нысандарын бекітеді, ¤кілетті органдар мен лауазымды адамдар үшін де, сондай-ақ ќатардағы азаматтар үшін де тиісті мінез-құлық (жүріс-тұрыс) ережелерін тағайындайды. Оның көмегімен Казақстан Республикасында қүкыктык мемлекет құрудыњ міндеті шешіледі, және қкімшілік- құқықтық қатынастарға барлыќ ќатынасушылардыњ  ќ±ќ±тық мәдениеті қалыптасады.

Әкімшілік қүкық нормалары  экономика саласында (өнер-кәсіп, күрделі  құрылыс, ауыл шаруашылығы мен аграөнеркәсіп  комплексі, көлік пен байланыс, коршаған табиғи орта мен табиғи ресурстар, сауда, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық, халыкқа тұрмыстык кызмет көрсету), қлеуметтік-мәдениеттік құрылыс (білім, денсаулык сактау, мәдениет, ғылым, әлеуметтік қорғау, дене тәрбиесі және спорт), әкімшілік-саяси қурылыс (корғаныс, ұлттық қауіпсіздік, сыртқы істер, әділет, ішкі істер) саласында мемлекеттік басқаруды ұйымдастыруға байланысты пайда болатын басқару катынастарының үлкен комплексін, тобын реттейді.

Қазіргі кезендегі әкімшілік  құкықтың негізгі проблемаларьњың  бірі — өкіметтін орталық органдары  мен жергілікті органдарының арасындағы біріне-бірінің бағыныстылығы мен өзара бірлесіп іс-кимыл жасаудың жаңа қатынастарын кұру проблемасы болып отыр.

Бұл проблеманың маңыздылығы  және оны шешудін түбегейлі нақтылы  жолдары Қазақстан Республикасы Президенті Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстан халкына «Қазакстан — 2030» жолдауында тұжырымдалып, ерекше атап айтылған.

Құқық корғау мәніндегі әкімшілік  құралдардьщ, яғнн мемлекеттік басқару  саласьшдағы зандылық пен тәртіптілікті  сақтауға жасалатьн бақылау-қадағалау  қызметінін маңызы арта түсуде.

Прогрессивтік кайта күру барысында қабыдданған зандардын барлығы бірдей және барлық жерде түгелдей орындала бермейтіндігі, оларды теріс пайдаланушылыктың кездесетінін де, мемлекеттік аппаратқа терең тамыр жайған құқықтык мойынұсынбаушылык сияқты кеселдер айтарлықтай нұксан келтіруде.

Қазіргі кезде ең бір қауіпті  құбылыс — бұл қоғамдык өмірдіњ  барлық салаларына барған сайын дендеп ење бастаған сыбайлас жемқорлық. Ол қоғамнын барлық салаларына, мемлекеттімњ конституциялық негіздеріне катер  төњдіреді.

Сондықтан мемлекеттж баскару қызметінде жағымсыз факторларды жою және билік пұрсаты мен кызмет бабын теріс пайдаланудан сақтандыру жөнінде соңғы жыддары қабылданған қүкыктық актілердің, оның ішінде, Қазақстан Республикасының қылмыстык кодексінің, «¦лттық қауіпсіздік ту ралы». «Сыбайлас жемқорлыкка қарсы күрес туралы» зандардын ерекше маңызы бар.

Казіргі кезендегі ғылымда  «Әкімшілік қ±кық» терминінің  қртүрлі  анықтамаларын кездестіруге болады. Мысалы, оқулык қдебиеттерде әкімшілік  құқық — тиісті мемлекеттің құкық  жүйесінің дербес саласы деп айтылған, ал жалпы түрде қкімшілік құкықты — басқару құқығы деп айтуға болады  делінген.

Энциклопедиялық сөздік «Әкімшшк құқык» деген терминді мемлекеттік  басқару саласындағы қоғамдык катынастарды ретейтін құқык саласы деп атаған. Оның нормалары басқару апаратының ұйымдастырылуы мен қызметінің тәртібін, лауазымды адамдар мен азаматтардың құқықтары мен міндеттерін белгілейді.

Заң энциклопедиясы әкімшілік  құқықтың (ағылшынша adminis trative faw) ±ғымын мемлекеттік басқаруды ұйымдастыру және оның атқару-өкім ету қызметінін процесінде пайда болатьін қоғамдык катынастарды реттейтін құкық саласы ретінде аныктаған.

Сонымен, әкімшілік құқықты  сипаттайтын аса маңызды белгілері  мына төмендегідей:

біріншіден, әкімшілік құқык  — қүкықтың дербес саласы;

екіншіден, ол мемлекеттік  басқару саласында қалыптасатын

коғамдык катынастардың  реттеушісі болып табылады;

үшіншіден, әкімшілік күкыктың негізгі мазмұны Қазақстан Республикасы

 мемлекеттік және өзін-өзі  басқару органдарыныњ лауазымды  адамдарыныњ және азаматтарының басқару қызметі болып табылады.

Әкімшілік құқық мемлекеттік  басқару саласында пайда болатын (қалыптасатын), дамитын және тоқталатын коғамдык, ќатынастарды ғана реттеуге арналған.

Барлык осы тәрізді  қоғамдық қатынастар қалай болғанда да мемлекеттік баскару органдарыњ, яғни атқарушы органдардың аткарушылык-өкім етушілік кызметін жүзеге асыру процесімен байланысты.

Әкімшілік қүқық экономикалық, әлеуметтік-мәдениет және қкімшілік-саяси  құрьлысқа басшылық жасау туралы мемлекеттік басқарудың міндеттерін жүзеге асыруға байланысты Қоғамдық қатьнастардыњ белгілі бір тобына ғана ерекше көңіл аудара отырьш, арнайы бағыттау арқылы өзінің реттеушілік ықпалын тигізеді. Сонымен бірге бұл қоғамдык катынастар мемлекеттік басқару органдарының басқару функцияларын жүзеге асыру барысында пайда болады.

Сонымен, әкімшілік  құқықтың пәнін шын мәнісінде  басқарушылық қогамдық қатынастар құрайды.

Реттелінетін  қатынастардыњ барлық қатысушылары үшін занды түрде міндетті болып  табылатын әкімшілік құкык нормаларында бекітілген мінез-құлық (жүріс-тұрыс) ережелерін тағайындау жолымен мемлекеттік басқару сатасындағы қоғамдық катынастарды құкықтық реттеу жүзеге асырылады. Мемлекет осындай ережелерді тағайындай отырып, шын мәнінде, баскару функцияларын жүзеге асырудың және осыған байланысты пайда болатын қатынастардың құқықтық тәртібін орнатады.

Нақтылы қоғамдық катынас  басқарушьшык болып табылады, сондықтан  да мына төмендегі жағдайларда әкімшілік  құқықтың реттеу ыкпалына тап болады. Біріншіден, оған мемлекеттік баскарудың тиісті органы (лауазымды адамы) міндетті түрде қатысқан жағдайда. Екіншіден, бүл орган басќару қызметін жүзеге асыру үшін мемлекеттің өзіне берген уәкілдігін нақтылы іске асырған жағдайда.

Мемлекеттің атқарушы органдары  қатысушы болатын кез келген коғамдық қатынастардың бәрі бірдей басқарушылық болып табылмайтынын айту керек. Бұл органдар қ±қықтың басқа салаларьшың нормаларымен реттелінетін іс-қимылдарды атқара алады. Мысалы, олар мүліктік мәмілелер жасай алады. Бүл сияқты іс-қимылдар азаматгық құқық нормаларымен реттеледі. Олар осы органдардың қалыпты жұмыс істеуін камтамасыз ету үшін шаруашылык және қаржылық қызмет аткарады және өзінің мәні бойынша баскарушылык болып табылмайтын басқа жұмыспен айналысады.

Сонымен, тиісті орган атқарушы-өкім етуші кызметті тек нақтылы жүзеге асырған кезде ғана осы сияқты шын мәніндегі басқарушылық болып табылатын қоғамдык қатынастар пайда болады, сондықтан да әкімшілік- қ±қыктық реттеуге жатады. Мемлекеттік басқару тәжірибесі мына төмендегі коғамдык қатынастарды баскарушылықтың қатарына жатқызуға болатындығын дәлелдеп отыр:

а) мемлекетгің атқарушы органдарының арасындағы олардың иерархиялық (сатылық) бағынысты тәртібі бойынша  қатынастар.

Мысалы, Қазакстан Республикасы Үкіметі мен салалык министрліктердің, олардын аймақтық органдарыныњ, мемлекеттік кәсіпорындардың, мекемелердің және ұйымдардың арасындағы өзара қарым-қатынастар.

б) біріне-бірі бағынысты  емес әртүрлі мемлекеттік баскару  органдарыныњ арасындағы қатынастар. Мысалы, зан жүзінде тең құқылы Кдзакстан Республикасының екі  министрлігініњ, тен құкылы жергілікті аткару органдарының және баскалардың арасындағы катынастар;

в) мемлекеттік баскару  органдарыныњ, және оларға бағынысты  мемлекетгік кәсіпорындар мен ұйымдардың арасындағы қатынастар. Мысалы, Қазакстан  темір жолымен оның бағынысьндағы еншілес мемлекеттік кәсіпорындардыњ арасындағы қатынастар;

г) мемлекеттік баскару  органдарымен және әртүрлі мемлекеттік  емес кәсіпорындар мен ұйымдардың; акционерлік қоғамдардың, шаруашылык серіктестіктердің және басқалардыњ  арасындағы катынастар;

д) мемлекеттік басқару  органдарымен және қоғамдык бірлестіктердің  арасындағы қатынастар;

е) мемлекетгік баскару  органдарымен және Кдзакстан Республикасы азаматтарының арасындағы катынастар; Мысалы, кала әкімшілігі мен шағым берген азаматтың арасындағы қатынас.

Барлық аталған және Қазақстанда  реформа кезеңінде пайда болуы мүмкін баскадай коғамдық қатынастарға мемлекеттік басқару органы міндетті түрде қатысады. Мемлекеттіњ атынан өкілдік ететін және оның еркін білдіретін ондай органның катысуынсыз баскарушылыќ қоғамдык катынастар пайда болуы мүмкін емес. Сол себепті екі азаматтың арасындағы катынастарды басқарушылыќ деп айтуға болмайды, өйткені олардың ешқайсысына басқа біреуіне катысты биліктік өкілеттілік беріл-меген.

Занды тұлғалар мен адамдардың арасындағы шарттық катынастар да өздерінің мәні бойынша баскарушылыќ болып саналмайды және көпшілігінде олардың негізіне мүліктік, жер туралы, қаржылық және басқа катынастар жатады.

Баскару органы да, мемлекеттік (мемлекетгік емес) кәсіпорын да, мекеме мен ұйымда, сондай-ақазаматта басқару катынастарының екінші тарабы болуы мүмкін, бұл баскарушылыќ ќоғамдыќ катынастар пайда болатын жағдайларға толығынан сәйкес келеді.

 

ӘДЕБИЕТТЕР

 

Нормативтік актілер

1. Қазақстан  Республикасы Конституциясы. Алматы  ЖШС «Баспа», 1995-64б

2. «Қазақстан Республикасының Конституциясына  өзгерістер мен толықтырулар  енгізу туралы» 7 қазандағы 1998 жылғы Қазақстан Республикасының Заңы // Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы. – 1998. - №20.

 

Негізгі әдебиет

1. Административное право Республики Казахстан/ под ред. А.А.Таранова /. Алматы: ЖетіЖарғы, 2002.

2. Алехин А.П., Кармолицкий А.А., Козлов Ю.М., Административное право Российской Федерации. - М., Зерцало, Теис, 1996.

3. Овсянко Д.М. Административное право. Учебное пособие. - М., Манускрипт, 1998.

4. Коренев А. Б. Административное право России. ч.І. - М.: МЮН МВД России, 1996

5. Татарин В. Г., Омаров И.А. Казахстанское административное право. Ч. I. Алматы, 1997.

6. Таранов А.А. Қазақстан Республикасының  әкімшілік құқығы. Оқулық. Алматы 2003.

7. Баянов А. Қазақстан Республикасының  әкімшілік құқығы. Оқулық. -Алматы. -2003.

 

Қосымша әдебиет

 

1. Антонова В.П. Административное право и административный процесс: старые и новые проблемы.//Государство и право. 1998. № 8.

2. Бельский К.С. «О функциях исполнительной власти». //Государство и право. 1997. № 3.

3. Бельский К.С. К вопросу о предмете административного права. //Государство и право, 1997. № 11. С. 14-22.

4. Бельский К.С. Феноменология административного права. Смоленск. 1995.

5. Бельский К.С. О предмете и системе науки административного права. //Авторский указатель, 1998. - N 10 - с.18

6. Тихомиров Ю.А. Современная теория административного права. //Государство и право. –2004. -№ 11. –С.10-18.

7. Актуальные проблемы  административного права России. //Государство и право. 1999. № 5. –С.80-88.

8. Старилов Ю.Н. О сущности  и новой  системе административного  права: некоторые итоги дискуссии. //Государство и право. –2000. -№  5. –С.12-21.

9. Институты административного  права. //Государство и право. 1999. № 10. –С.5-26.

10. О некоторых актуальных  проблемах административного права. //Государство и право. 1997. -№ 6. –С.5-33.

Электрондық оқулықтар

 

1. Жетписбаев Б.А. Административное право. (электронный ресурс) Учебник /Жетписбаев Б.А.:Алматы. Юрид.лит., 2003. –1электр.опт.диск. (CD ROM) электронная книга.