Сабақтас құқық

    Сонымен бірге, ерекше құқық деп тек мүліктік құқықтың танылатындығы туралы Азаматтық  Кодексте бекітілген ережемен Қазақстан  Ғалымдарының бірдей келісе бермейтіндігін айта кету керек. Бұл орайда, біз Т.Қаудыровтың: «... мәселен, мүліктік емес авторлық құқығының ерекшелік сипаты бар (осы туындыға немесе өнертабысқа басқа бір тұлғаның осы тәрізді құқығы жоққа шығарылады). Кейбір субъективті құқықтардың кешені ретіндегі ерекше құқық конструкциясының болуы бұл конструкцияға енбеген өзіндік мүліктік емес құқықтардың ерекшелік қасиетінің болуына бөгет болмайды» деген пікірімен келісе отырып, терминологиялық тепе-теңдікті сақтау мақсатында республикамыздың азаматтық заңдарына «интеллектуалдық меншік» және «ерекше құқықтар» терминдерін тең мағыналы ұғымдар ретінде қолданбауды ұсынамыз. 
 
 

2. САБАҚТАС  ҚҰҚЫҚ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК 

2.1 Сабақтас құқық ұғымы   

    Сабақтас  құқықтар - орындаушының, фонограмма жасаушының, эфирлiк және кәбiлдiк хабар тарату ұйымының мүлiктiк құқықтары және орындаушының жеке мүлiктiк емес құқытары.

    Сабақтас  құқықтар қойылымдарға, орындаушылыққа, фонограммаларға, эфирлік және кабельдік  хабар таратушы ұйымдардың хабарларына, олардың мақсатына, мазмұны мен  маңызына, сондай-ақ олардың көрсетілу  әдістері мен нысандарына қарамастан қолданылады.

    Орындаушылар, фонограмма жасаушылар мен эфирлік  және кабельдік хабар тарату ұйымдары сабақтас құқық субъектілері болып  табылады.

ҚР аумағында  алғаш рет орын алған орындаушының орындауға құқығы ҚР аумағында қолданылады. Бұл жағдайда орындаушының және оның мұрагерлерінің, сондай-ақ азаматтығына қарамастан орындаушының құқықтық мирасқорларының  құқықтары танылады [4, 58 б.].

    Орындаушыға қатысты сабақтас құқықтар алғаш рет орындалғаннан кейін немесе қойылғаннан кейін елу жыл бойы күшінде болады. Орындаушының өз аты-жөніне және орындауды немесе қойылымды бұрмалаудан қорғауға құқықтары мерзімсіз қорғалады.

    Орындаушының  құқықтары ҚР заңдарына сәйкес мынадай жағдайларда танылады:

• орындаушы Қазақстан Республикасының азаматы болса; 
• орындаушылық, қойылым алғаш рет Қазақстан Республикасының аумағында жүзеге асырылса; 
• орындаушылық, қойылым қорғалатын фонограммаға жазылса; 
• фонограммаға жазылмаған орындаушылық, қорғалатын эфирлiк немесе кәбiлдiк хабар тарату ұйымының хабарына енгiзiлген болса. танылады.

    Шетелдiк  жеке және заңды тұлғалардың сабақтас құқықтары, егер тиiстi орындаушылық, фонограмма, эфирлiк немесе кәбiлдiк хабар  тарату ұйымының хабары Қазақстан Республикасы бекiткен тиiстi халықаралық шарттың  ережелерi бойынша айқындалатын олардың  шыққан елiнде, сабақтас құқықтардың  сол елде белгiленген қолданылу мерзiмiнiң  өтуi салдарынан қоғам игiлiгіне айналмаған болса және сабақтас құқықтардың  қолданылу мерзiмiнiң өтуiне байланысты Қазақстан Республикасында қоғам  игiлiгiне айналмаған болса, Қазақстан  Республикасының аумағында Қазақстан  Республикасы бекiткен халықаралық  шарттарға сәйкес танылады.

    Орындаушының  құқықтары:

1. орындаушылықты немесе қойылымды орындаушының ар-намысына және қадiр-қасиетiне нұқсан келтiре алатын кез келген бұрмалаудан немесе өзге де қолсұғушылықтан қорғалу құқығы (беделiн қорғау құқығы); 
2. орындаушылықты немесе қойылымды пайдаланудың әрбiр түрi үшiн сыйақы алу құқығын қоса, кез-келген түрде пайдалану құқығы берiледi. 

 

2. Сабақтас  құқық субъектілері мен объектілері 

 

    Сабақтас  құқықтың субьектісі болып, тікелей  және кабельдік хабарлау ұйымдарының  әуенжазба өндірушілері мен орындаушылары  болып табылады:

• әуенжазбаны өндіруші хабарлама ұйымдары, әуенжазбаға жазылған автордың шығармаларын эфирге және кабельге беру құқығын жүзеге асырады.
• орындаушы орындайтын шығармасының автордың құқығын сақтай отырып, жүзеге асырады.

    Орындаушы құқығы

• атына;
• орындауды немесе қойылымды әртүрлі бұрмалаудан қорғау;
• сый ақы  алуға;
• қойылымды әртүрлі үлгіде немесе орындауды жазып, жаңадан өндіру;
• эфирге жіберу пракатқа беру;
• орындауды, қойылымды әуенжазбаға жазу;
• әуенжазбаға жазылмаған орындаулар мен қойылымдар эфирлік және кабельдік хабар мен жіберуге қосылады.

    Әуенжазба өндірушілердің құқығы:

• әуенжазбаны тікелей немесе жанамалық тәртіппен кез келген үлгіде өндіру;
• әуенжазбаның түп нұсқасын және көшірмесін тарату, оның ішінде импортқа;
• әуенжазбаны жалға  (прокатқа) жазу,  оның таратылуынан кейінде, фәуенжазбаны өндірушінің  рұқсатымен жалға беру;
• әуенжазбаны қайта жасауға немесе басқа әдіспен өңдеуге, әуенжазбаны барлық жалпы мәліметтерге жеткізу.

    Автор өзінің айрықша меншіктік құқығын таразылау үшін, өзінің авторлық құқық белгісін пайдалануға болады, ол латынның «Р» әрпінің шеңберінде әр данада белгіленіп, міндетті түрде үш данадан тұрады,ол шығарманың бірінші жарияланған жылымен белгіленіп,автордың араласқан құқығының атын(атауын)көрсетуі керек.

    Фонограмма  жасаушы, эфир және кәбіл бойынша хабар таратушы ұйымдар осы тарауда көзделген құқықтарын орындаушымен және фонограммаға жазылған не эфирде немесе кабель бойынша берiлетiн туындыны орындаушымен, сондай-ақ  оның авторымен жасалған шарт бойынша алған құқықтары шегiнде жүзеге асырады.

    Сабақтас  құқықтардың пайда болуы және жүзеге асырылуы үшiн қандай да болсын формальдылықты сақтау талап етiлмейдi. Фонограмма шығарушы және (немесе) орындаушы өз құқықтары туралы хабарлау үшiн фонограмманың әр данасында және (немесе) оның әрбiр қорбындата көрсетiлетiн және үш элементтен тұратын сабақтас құқықтарды қорғау белгiсiн пайдалануға құқылы, олар:

    1) қоршауға алынған латынша Р  әрпi: Р

    2) айрықша сабақтас құқықтар иесiнiң  есiмi (атауы);

    3) фонограмманың алғаш жарияланған  жылы.

    Егер  өзгеше дәлелденбесе, фонограммада және (немесе) оның қорабында есімі немесе атауы көрсетілген жеке немесе заңды  тұлға фонограмма шығарушы болып  танылады [5,25 б.].

    Авторлық  және сабақтас құқық Қазақстан Республикасының  «Авторлық құқық», «Әділет ұйымы  туралы» Заңымен  тіркеледі. Тіркеуге қабылданады:

• әдеби шығармалар;
• драмалық  және музыкалы шығармалар;
• сахналық шығармалар;
• хореографиялық және пантомималық шығармалар;
• мәтінмен және мәтінсіз музыкалық шығармалар;
• аудиовизуалдық шығармалар;
• сурет, скульптура, графика, басқа да бейнелеу өнерінің шығармалары;
• құрастырмалы өнер шығармалар;
• сәулет, қаласалу және бақшалы – саябақтық өнер шығармалары;
• фотографиялық шығарма және оған ұқсас әдіспен алынған фотографиялық  шығарма;
• карталар, жоспарлар, искиздер, иллюстрациялар,топография;
• ЭЕМ үшін бағдарлама;
• Басқа да шығармалар;
• Туынды шығармалар (аудармалар, өңдеулер, аннотациялар, рефераттар, түйіндеме, шолулар, қойылымдар, музыкалы өңдеулер және басқа ғылыми, әдеби және өнер шығармаларының өңдеулері;
• Жинақтар (энциклопедиялар, антологиялар, деректер базасы, құрастырмалы шығармалар, шығармашылық еңбек нәтижесінің материалдарының орналасуына, олардың таңдауымен көрсетілетін шығармалар;
• Обьектілердің сабақтас құқығы (тұрақты орындау, әуенжазба, ұйымдардың хабарларын олардың мәніне, мазмұнына, мүмкіншілігіне  қарамай эфирлік және кабелдік хабарлау).

Обьектінің  зияткерлік меншігін мемлекеттік тіркеу туралы куәлік мерзімісіз және шығарманың авторы немесе құқылығын басқа  тұлға иеленбейінше, сот тәртібі көрсетпегенше жұмыс істейді  [6, 89б.].

    Әдеби,  драмалық, сахналық шығармаларды тіркеу кезінде мына құжаттар ұсынылады:

• өтініш;
• шығарманың тұп нұсқасы мен көшірмесі;
• өтініш берушіні куәландыратын жеке куәлік, құжаттың көшірмесі;

    Музыкалы  және музыкалы-драммалық шығармаларды тіркеу кезінде мына құжаттар ұсынылады:

• өтініш;
• шығарма жазылған аудиокассеталар, мәтіндер, ноталар және партитуралар;
• шығарманың тұп нұсқасы мен көшірмесі;
• өтініш берушіні куәландыратын жеке куәлік, құжаттың көшірмесі;

    Музыкалы шығармалар, авторлардың бірігуі арқылы бөлек құрастырылған, бөлек тіркелуі және бірге тіркелуі де мүмкін болады.

    Хореграфиялық, пантомималық, аудиовизуалдық шығармаларды тіркеу кезінде (кино, теле, видеофильмдер, диафильмдер, және басқа да кино-телешығармалар) мына құжаттар ұсынылады:

• өтініш;
• шығарма жазылған видиокассеталар;
• шығармаға сипаттама (атауы, құрастырылған күні);
• өтініш берушіні куәландыратын жеке куәліктің көшірмесі.

    Сәулет, қаласалу, мүсіндеу, көркем сурет, графикалық, сол сияқты басқа бейнелеу, бақшалы-саябақтық және декоративті-құрастырмалы өнерді тіркеу кезінде мына құжаттарұсынылады:

• өтініш;
• эскиздер,сызбалар,суреттер,иллюстрациялар, шығарманың бейнелегене фотосурет түріндегі  сұлбасы;
• шығармаға сипаттама ,(атауы,құрастырылған күні);
• өтініш берушіні куәландыратын жеке куәлік,құжаттың көшірмесі.

    Фотосуреттік шығармалар мен фотосуретке ұқсас әдістерімен жасалған шығармалар, сол сияқты карталар, жоспарлар, эскиздер, иллюстрациялар, географияға, топографияға, басқа да ғылымға жататын үш еселік шығармаларды тіркеу кезінде мына құжаттар ұсынылады: 

• өтініш;
• шығарманың тұпнұсқасы;
• өтініш берушіні куәландыратын жеке куәлік, құжаттың көшірмесі.

    Деректер қорын электрондық-есептеу машинасы үшін бағдарламаларды тіркеу кезінде мына құжаттар ұсынылады:

• өтініш;
• ЭЕМ-сы үшін бағдарламамен дерек қор әкелуші, дискета және т.б.
• ЭЕМ-сы үшін реферат бағдарламасы немесе дерек қоры, өтініш берушінің (аты, фамилиясы, әкесінің аты,)атауы,құрылған күні, пайдалану саласы, белгілері, функцияланған мүмкіндігі, негізгі техникалық ерекшеліктері,бағдарлау тілі ,ЭЕМ-сын тарату түрі және т.б.;
• өтініш берушіні куәландыратын жеке куәлік,құжаттың көшірмесі.

    ЭЕМ-сының  бағдарламалары (бағдарламалық кешендер),құрамына ЭЕМ-сы үшін бірнеше бағдарламалар бар, тіркеуге толығымен жатады. 

    Фонограмманы  тіркеу кезінде мына құжаттар ұсынылады:

• өтініш;
• авторлық келісім-шарттың көшірмесі;
• аудио-видиокасетталар немесе фонограмма жазылған компакт-диск ;
• фонограмманы сипаттау (атауы, құрылған күні, ойналу уақыты, фонограмма мазмұны және т.б);
• жеке тұлғалар үшін куәліктің көшірмесі, заңды тұлғалар үшін, мемлекеттік тіркеуден өткен куәліктің көшірмесі;

    Эфирлік және кабелді хабарлар таратуұйымын тіркеу кезінде мына құжаттар ұсынылады:

• өтініш;
• шығарманың сценарийі;
• шығарманы пайдалануда, шығарманың авторымен бекітілген айрықша құқықтарды арзандату туралы шарттың көшірмесі;
• жеке тұлғалар үшін куәліктің көшірмесі,
• заңды тұлғалар үшін –мемлекеттік тіркеуден өткен куәліктің көшірмесі.

    Қызметтік міндеттер мен қызметтік тапсырмаларды орындау барысында құрылған қызметтік шығармаларды тіркеу кезінде мына құжаттар ұсынылады:

• өтініш;
• шығарманың түпнұсқасы мен көшірмесі;
• өтініш берушіні куәландыратын жеке куәліктің көшірмесі;
• автор мен жұмыс берушінің арасындағы, қызметтік шығармаларды пайдаланудағы меншіктік құқықты иемдену шартының көшірмесі;

    Егер құжаттарды сенімді тұлғамен ұсынсаңыз тағы да қосымша  мына құжаттарды ұсыну қажет:

• автордың қолын куәландарған, заңдылық тәртіптерімен қарастырғандай сенімхат;
• жеке куәліктің, құжаттың көшірмесі.