Талап қою құқығы

    Бір процессте сот іс жүзінде екі  талапты карайды, ал мемлекеттік баж бір талапқа төленуі мүмкін.

    Екіншіден егер бір мезетте өзара толықтыратын талап берілсе сот талап қоюшыға талаптық талап етуін нақтылауын ұсынуы тиіс. Яғни бір мезетте бір мүддені көздейтін кос талапты қараудың керегі жок. Егер талап коюшы талап қоюдан бас тартса сот талап арызды кайтарып беруі керек.⁴⁹

    Үшіншіден талап арызды істі өндірісіне кабылдау кезінде кайтаруға болмайды, керісінше талаптық талап ету мәні бойынша қаралу керек. Егер талап арыздағы кемшілік оны өндіріске қабылдаған соң белгілі болса дауды дұрыс шешу үшін және заңды әрі негізделген шешім шығару үшін талап арыздың кемшіліктерін жою үшін қайтарылып берілуі тиіс. Олай болмаған ретте шешім заң талаптарына сай болмайды. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

                                                   Қорытынды.

    Жалпы алғанда жоғарыда айтып өткен  мәселелерді қорытындылай келе келесідей ой қорытындылырын жасаймыз.

    Азаматтық іс жүргізу ғылымында талап элементтерін онын құрамдас бөліктері ретінде қарастыру орын алған. Талап элементтері деген ұғым жөнінде өте өткір пікір таластар орын алады. Сондай-ақ талаптың элементтерінің түрлері ғана емес, көлемі жөнінде де тіпті элементтердің бар жоқтығы жөнінде де пікір-таластар орын алуда.

    Бір авторлар талаптың үш элементі нысаны, негізі және мазмұны бар екендігін дәлелдеуге тырысады. Бұл көзқарастар кеңестік азаматтық іс жүргізу құқығында М.А.Гурвичтің пікірімен бекітілді және Н.Б. Зейдер, А.Ф.Клейнман сияқты ғалымдардың қолдауына ие болды.

    Келесі  бір авторлар, олар да талаптың үш мүшелі конструкциясын айтады, яғни олар нысаны, негізі және тараптар. Мұндай пікір Г.Л. Осокинаның еңбегінде көрініс тапқан.

    Үшінші  авторлар талап екі элементтен нысан  және негіз деп көрсетеді. Бұндай пікірді А.А. Добровольский келтіреді. Оның көзқарасы көптеген ғалымдар тарапынан, мысалы С.А.Иванова, В.Н.Щегловтардың тарапынан қолдау тапты.

    Төртіншілері  тіпті талапты элементтерге бөлудің  керегі жоқ, себебі ол туралы заңшығарушы айтпайды деп пікілерін негіздеуде. Олардың ойынша нысан, негіз және тараптар талапты оқшауландыратын белгілер, сол себепті оны талаптың белгілері деп атаған дұрыс деп есептейді. Мұндай пікірді И.М.Зайцев, О.В. Исаенкова келтіреді.

    «Элемент» сезі тек кана белгілі бір нәрсенің құрушысы ғана емес, сондай-ақ белгілі бір нәрсенің мазмұнындағы белгілер ретінде де қарастыруға болады.

    Қандай  да бір құбылыстың элементі сол құбылыстың мәнді бір, сипаттаушы белгісі ретінде айтуға болады.

    Сол себепті талап элементін талаптың құрамдас бөліктері ретінде, талапты сипаттайтын белгі ретінде қарастырамыз. Тек микана осындай жағдайда ғана талап элементтері талапты оқшауландыра алатын құрал ретінде қарастыруға болады.⁵⁰

    Мүдделі тұлғалар сотқа жүгіне отырып тапсыратын талаптық талаптық етулерді бір-бірінен оның құрамдас бөліктері, яғни элементтері арқылы ажыратамыз.

    Осы негіздерге сүйене отырып біз талаптың үш элементтен тұратын оқшауландыратын белгілер жиынтығының негізіндегі іс жүргізушілік, қорғану құралы деп есептейміз. Ол элементтер талап нысаны, талап негіздемесі және талап субъектісі.

     Талаптың нысаны.Талаптың нысаны ретінде:

    -талапкердің жауапкерге қоятын материалдық құқықтық талабы,

    -даулы  құқықтық қатынас,

    -қорғауға  жататын субъективтік құқық,

    -қорғану,

    -қорғану  әдісі.

    Талаптың  объектісі талаптың нысанына құрамдас бөлік ретінде кіреді және талапты  нақтылайды.  Ал талаптық талап  етуді   үлкейту  немесе  жөнінде мәселе туындаса бұл жерде материалдық объектінің   тек көлемі жөнінде сөз болады. Бұны нысанның толық өзгеруі деуге болмайды . Кәдмгі жағдайда талаптық  талап   етуді   азайту   (көбейту)  талап сомасын   өзгерту   арқылы жүргізіледі.   Сонымен   қатар   талапкер   (дау   нысанына   дербес   талабын мәлімдейтін үшінші  тұлға)  мүліктің  қайтарылуын   талап   еткен  жағдайда мысалы бірлік көлемін немесе тауар көлемін өзгертуге кедергі болмайды.

    Осы айтылғандарды негіздей келіп мынадай қорытынды жасауға болады. Талаптың нысанын талап субъектісімен материалдық талаптың жиынтығы құрайды. Сонымен талаптың нысаны ретінде нақты ақшалай сомадағы негізгі қарызды өндіріп алу туралы талап немесе уақыты өтілген әрбір күн үшін тұрақсыздық айыбының пайызын, белгілі бір мүлікке меншік құқығын тануды да талап ету, немесе ортақ меншік құқығындағы үлесті сатып алудың артықшылықты құқығын тану туралы, шарттан тыс келтірілген зиянды өндіру ретіндегі ақша қаражатын өндіру туралы талап ету немесе шартты орындамаудан келтірілген шығынды толтыру мақсатындағы ақша қаражатын өндіруді талап ету және т.б.

    Талап негіздемесі. Талап негіздемесіне талаптық талап етуге (исковые требование) негіз болған заңды фактілер жатады.Оған мысалы келтірсек, мәмілелер оның ішінде келісім-шарттар, мерзімнің келу фактісі, міндеттемені орындамау немесе тиісті дәрежеде орындамау, зиян келтіру және т.б. Талаптың негіздемесі негізінде бір емес бірнеше фактілер жиынтығынан тұратын фактілік кұрамнан тұрады.

    Талап субъектісі.

    Оларды құрамдас бөліктер ретінде бөліп шығару іс жүзіндегі қажеттіліктен туындап отыр. Яғни жалпы құзіретті сот мәлім етілген талапты сол тараптардың арасындағы дау бойынша сол нысана туралы және сол негіздер бойынша шығарылған соттың занды күшіне енген шешімі немесе талап қоюшының талап қоюдан бас тартуына байланысты іс бойынша сот ісін жүргізуді тоқтату туралы немесе тараптардың бітімгершілік келісімін бекіту туралы сот ұйғарымы болса бас тартады.⁵¹

    Заң тараптарды талапты оқшауландыратын  элемент ретінде қарауға итермелейді. Яғни салыстырылған талаптар барлық үш элементі-талап

     субъектісі, нысаны және негіздемесі  толығымен сай келгенде ғана кұралпы  талап ретінде танылады

    Осында  тоқталып өтетін маңызды мәселелердің бірі азаматтық іс жүргізу құқығы саласындағы құқықытық терминдердің қазақша мәтініндегі кемшіліктер болып отыр. Осы күнге дейін құқықтық терминдердің қазақша базасы дұрыс қалыптасқан жоқ. Мысалы айта кетсек «процесс» сөзінің қазақша атауын заңнамада «іс жүргізу» деп атағанымен де бұл сөздің дұрыс берілмегендігін уақыт өткен сайын көз жеткізудеміз. Себебі «іс жүргізу» терминін «делопройзводства» сөзінің аудармасы ретінде де қолданып жүрміз. Кейбір аудармашылар «процесс» сөзін «үдеріс» деп аударуда. Біздің ойымызша бұл сәтті жасалған аударма сияқты.

    Келесі бір қым-киғаш шатасуға итермелейтін термин «талап» сөзі. Орысша атауы «иск» .Талаптың латын тіліндегі түпнұсқасы «асtіо»

    Римдік  талап - асtіо, Виндшайдтың айтуы  бойынша, құқық қорғау құралы емес, өзіндік құқықты жариялау түрі болып табылады. Виндшайдтың айтуынша, римдіктер үшін соттық жүйеде қарастырылатын немесе оған дейінгі қолданыста жүрген заңдар емес, магистрат шығаратын немесе қоятын сот ісі арқылы шешілетін талаптың рөлі өте маңызды болды. Осылайша, римдік - құқықтық талап асtіо сөзі өзгеріске ұшырайды, яғни оның қазіргі заманға сай, жаңа аты "әрекеттену; талаптану, шағымдану, арыз беру".

    Ал  енді «иск» тарихына келер болсақ, иск орыс тіліндегі «искать» сөзінен 
шыққан деген тұжырым жасалады. Яғни «іздену» «іздеу» сөздерінін 
синонимі ретінде берілген. Мұнда да көріп отырғанымыздай «иск» термині 
белгілі бір іс-қимылдың, әрекеттің сипатын көрсетіп тұр. Демек «иск» сөзінің 
тікелей мағынасында талап емес сол талабын іздеу жатыр. Яғни 
талапқоюшы өзінің жауапкерге қойған талабының қанағаттандырылмауының нәтижесінде амалсыз сотқа келіп шағынып, мүддесін қорғауды сұрап келіп отыр. Міне осы жерде ол сотка (талап?) «иск» беріп отыр. Яғни мұндағы «иск» талапқоюшының жауапкерге қоятын материалдық талабын қорғау құралы ретінде қолданып отыр. Сол себепті «иск» сөзінің аудармасы «талап» деп колдану дұрыс емес деп есептейміз. «Талап» терминінің тікелей аудармасы «требование».(материальное требование-материалдық талап). Сол себепті біз «иск» сөзінің аудармасы «талап» деген атауды алып тастауды және оның орнына «діттеме» терминін енгізуді ұсынамыз. Мұндағы «діттеме» қазақ тілінің сөз қорындағы «діттеу» сөзінен алынған, яғни «іздеу, көздеу» деген мағынаны береді. Бұл аударманы жасау бізге не береді? Біріншіден бұл бізге заңнамадағы ұғымдардың берілуіндегі шатасуды болдырмайды. Заңның түсінікті, карапайым әрі нақты мәтінде болуына жол ашады. Өйткені біз «иск» сөзін «талап» деп «исковые требование» сөзін «талаптық талап ету» етіп, ал «требование» терминін тағы тағыда «талап» деп аударып жатырмыз.   Ал «претензия» сөзін «талап қою» деп    аударуда.    «Претензионно-исковая деятельность» «талап қоюшылық- талаптық қызмет» деп аударылуда.    «Претензия» сөзін мүмкін «дат» деп аудару дұрыс келетін шығар.Себебі ерте замандарда тұлға қолында билігі лауазымды тұлғаның алдында өз келіспеушілігін «дат» арқылы білдіретін болған. Құқықтық терминдерді көнерген сөздік қордан ұтымды ала білу де қоғам үшін де, тілдің дамуы үшін де аса пайдалы болмақ. ҚР «Нормативтік құқықтық актілер туралы заңында» 18-бабында    «Нормативтік құқықтық актінің мәтіні әдеби тіл мен заң терминологиясының нормалары сақтала отырып жазылады» деп көрсетілген. Міне байқап отырғанымыздай    қым- қиғаш , шатасу   мен    қарама-қайшылыққа   толы,    жай    азаматтар   түгілі заңгерлердің түсінуіне де оңайға соқпайтыны айқын көрініп тұр. Заң мәтіні көпке ұғынықты,  нақты  әрі  дәлме-дәл  мағынада  жазылуы   тиіс.   Осыған байланысты біз келесідей терминдер тізбегін ұсынамыз:

    үдеріс-процесс,

    діттеме-иск,

    діттеу  арызы-исковое заявление,

    талапкер-истец,

    талап-требование,

    материалдық талап-материальное требование,

    дат-претензия

    Біздің  бұл келтірген пікірлерімізге көптеген азаматтар қарсы пікір айтуы да мүмкін. Себебі ұсынылып отырған терминдер әлі енгізілмеген бұрын заңнамада белгілі бола қоймаған тосын сөздер. Бірақ та сынау-пікірлерді біз асыға күтеміз. Себебі сынау бар жерде ұсыныс та болуы тиіс екендігін белгілі. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

                        ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Гурвич М.А. Учение об иске, состав, виды. М., 1981.45 бет.
2. Абрамов С.М. Гражданский процесс. М., 1950. 78 бет
3. Добровольский А.А., Иванова С.А. Исковые формы прав. М.. 1965, 277 бет.
4. Зейдер Н.Б. Гражданские процессуальные отношения. –Саратов: Саратовск. Гос.Универститет 1965. 57 бет
5. Юдельсон К.С. Советский гражданский процесс.М., 1956. 81 бет.
6. Елисейкина Г.Ф. Защита судебных прав и советское гражданское судопроизводство М., 1974. 74 бет
7. Осокина Г.А. Проблемы иска и права на иск. Томск 1989г. 52 бет.
8. Клейнман А.Ф. Советский гражданский процесс: Учебник- М: Госюриздат 1954г.
9. Чечина Н.А. Гражданские процессуальные отношения. – Л: ЛГУ; 1962. 63 бет.
10. Осокина Г.А. Права на защиту исковом судопроизводстве. Томск, 1990. 32 бет.
11. Гражданское процессуальное право РК: Учебник/под ред. М.С. Шакарян, Былина. 1998. 504 бет.
12. Касенова А.Ж. Қарсы талап азаматтық іс жүргізу құқығының институты ретінде “Ұлттық құқық жүйесін қалыптастырудың өзекті мәселелері”. Республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдары. – Алматы: ҚазГЗУ, 2002-123-131 беттер. Афтореферат.
13. Юдельсон К.С. Советский гражданский процесс. М., 1956. 65 бет.
14. Баймолдина З.Х. Гражданско-процессуальное право РК. Учебник. 2 том. Станции. Алматы 2001. 128-135 беттер.
15. Осокина Г.А. Понятие тождества исков. Вопросы теории и практики гражданского правового регулирование. Томск. 1985г. 98 бет.
16. Гражданское процессуальное право РК: Учебник / Под ред. М.С. Шакарян.
17. Гражданское судопройзводство: Учебное пособие / Под ред. В.М. Семенова. – Свердловск: