Салық жүйесі

Салық жүйесінің құрылымы әр түрлі  салықтардың қатынасы табыстардың  мөлшеріне әсер етеді, яғни пайдалар,жалақылар, пайыздар. Ауыры болып ақырғы тұтынушыға толығымен жатқызылатын алынған табысынан тәуелсіз есептелінетін салықтық төлемдер табылады.Салықты ақырғы тұтынушыға толығымен жатқызу туралы мәліметте қиялдану керек емес. Бұл берілу сәйкес өнімнің сұранысының иімділігіне байланысты болады.

Бағалардың тұрақталған деңгейінде және жанама салықтардың жоғары ставкаларының ары қарайғы жоғарлауы табыстың жоғарлауына әкеп соғады. Мысалы:  батыс елдерінде салықтық төлемдер түсімінің иілімділік принциптері жүзеге асырылуда. Басқаша айтқанда, эмпирикалық түрде анықталған кезеңге әртүрлі ставкаларды еңгізу жолымен бюджетке түсетін түсімдер арасындағы оптималды қатынастар белгіленеді.Бұған мысал болып акциздің әртүрлі ставкаларын еңгізу табылады.

Шетел мемлекеттердің мысалында біз  акциздің қоиылымының минималды  төмендеуін немесе жеңілдікті қойылым еңгізу салықтары бойынша түсімдерінің жоғарлауын және сонымен қатар өнімнің сапасы жоғарлайтынын көріп отырмыз. Мүмкін бізгеде осы тәжірибені өткізу қажет пе?

Сонымен біз жанама салықтардың  және акциздердің экономикалық мәнін  ашып қарастырдық.Ендігі уақытта акциздерді және олар басқа жанама салықтардан немен ерекшеленетінін қарастырып өтейік.

Акциз – тауарларға салынатын  салық. Тауар өндірушілер  акциздерді төлейді. Акциздер жеке және әмбебап  болып бөлінеді. Жеке акциздер көп  болуы мүмкін. Басқа елдерден импортталатын өнімдерге және ішкі өндіріс тауарлары мен өнімдерге акциздер берілген.

Сонымен, осылайша тізімдердің  көп бөлігі өнімдер мен тауарларды қамтиды, оларға бірінші қажеттіліктің  заттары кірмейді. Акцизделетін тауарлардың  тізімі оларға қойылатын ставка сияқты өзгеріп отырады, яғни жеке тауарлардың тұтынуды реттеу қажетімен және мемлекеттің ағымды фискалдық мақсатымен анықталады. Акциздің ставкасы тауар құнына пайызбен, яғни адвалорлық немесе атаулы бірлік өлшеміне абсолютті сомада белгіленеді.

Қазақстанда акциздерді салу объектісі болып республика аумағында өткізілетін (айырбасқа, қайта өңдеуге) немесе берілетін акцизделетін тауарларға (қызметтер) байланысты операциялар; импорт кезінде импортталатын акцизделетін тауарлардың көлемі (акциздің тұрақты ставкасы бекітілген немесе акцизделетін тауарлардың кедендік құны (адвалорлық ставканы қолданған жағдайда) табылады.

Қазақстан Республикасында  өткізілетін алкоголь өнімдері және темекі бұйымдары акциз алымының толықтығын қамтамасыз ету және заңсыз өндірісі, шығарылуы, айналымын болдырмау үшін міндетті түрде маркалануы керек. Маркалау жауапкершілігі өнімдерді өндірушілер мен импортерлерге жүктеледі. Нақты жағдайда акциздер акциз  маркасының алымы бекітілген нысанда сату бойынша алынады, ал оның құны акциздер бойынша аванстық төлем болып табылады. Заңға сәйкес, экспорт (салық салудан босатуға негіздері болған жағдайда) импорт тауарлар бойынша салық жеңілдіктері қарастырылған. Жекелеген жағдайларда жеңілдік дәрі –дәрмек жасау үшін қолданылатын этил спиртіне (квота мөлшерінде); шетел дипломаттары және оларға теңестірілген өкілдердің тауарларына; осы өкілдердің жанұяларының тауарларына, жолаушылар мен жүктердің халықаралық көлік тасымалына т.б. қолданылады.

Кедендік баждар –  бұл, кедендік тарифтерге негіздей отырып алынатын ставкалары бойынша, ұлттық шекарадан өткізілген тауарларға мемлекетпен салынатын салықтар. Дүние жұзілік тәжірибеде мынадай негізгі түрлері қалыптасқан:

                                                          ерекшелік (спецификалық)

- алу тәсіліне байланысты               адвалорлық

                                                           біріктірілген (комбинацияланған)

 

                                                      импорттық 

- салық салу объектісіне             экспорттық

  байланысты                             транзиттік

 

                                               маусымдық (сезондық)

- мінездемесіне                          демпингке қарсы

  байланысты                             өтемділік (компенсациялық)

 

                                                      автономдық

- құрылуына байланысты           конвенциондық

                                                      преференциалдық 

 

 

- ставкалардың типтеріне            тұрақты

  байланысты                                 ауыспалы

 

- есептеу тәсіліне                           номиналдық

  байланысты                                  тиімді.

 

 Осы жіктеме бойынша көрсетілген баждардың, анықтамасына келетін болсақ, отандық тәжірибеде мынадай түрлері қолданылады:

1-ден, адвалорлық, ерекшелік және біріктірілген – кедендік баждардың ставкалары болып табылады. Соның ішінде салық салынатын тауарлардың кедендік құнына пайыз түрінде адвалорлық ставкасы есептелінеді, ал салық салынатын тауардың бір өлшеміне – ерекшелік ставка есепке алынады. Біріктірілген ставка өз құрамында жоғары айтылған ставкалардың екеуінде қарастырады.

2-ден, импорттық (кіріс), маусымда (бұл баждардың іс-әрекеті  4 айдан аспайтындығында), демтенгке  қарсы (мемлекетке экспортталған  тауарлардың құны бәсекелік құннан  төмен болған жағдайда қолданылатын баж) және өтемділік (бұл баж - өндіру және экспорт импортқа жіберілетін тауарларға субсидиялар қолданылса, не болмаса бұл тауарлар отандық өндірушілерге кер әсер ететін болса қолданылады) баждар тауарлаға салынады.

Осыдан басқа, тағы кедендік алымдар алынады:

• Тауар сақталуына алынатын алым;
• Тауарды кеденді сүйемелдеу үшін алынатын алым;
• Кедендік органдардан алынған лицензия және лицензияның әрекет қимылын жаңарту үшін алынатын алым;
• Кедендік аукциондарға қатысқан үшін алынатын алым;
• Кеден саласындағы алдын ала қабылданған шешімдер үшін алынатын алым;
• Және тағы басқа.

Жанама салықтардың  ІІІ тобына акциздер кіреді. Бюджетке түсетін салықтардың ішіндегі үлесі  – 6%.

Акциздер – сатып  алушымен өтелетін тауар бағасына енетін салықтар. Акциздерді спецификалық қасиеттері бойынша монопольді жоғары бағаға және тұрақты сұранысқа ие тауарларды өндірушілер төлейді. Акциздер, сондай-ақ қызметтерге де салынады, бұл кезде салық сомасы тарифке енеді.

Акциздер әмбебап және жеке-дара болып бөлінеді. Әмбебап  акциздер жалпы айналымға тауарлар мен қызметтерге қатысты процент түрінде салынады; оларға айналымнан түсетін салықтарды, сату салығын жатқызуға болады.

Жеке-дара акциздер кең  таралған. Қазақстанда мұндай акциздер ішкі өндіріс тауарлары мен қызметтеріне және басқа елдерден импортталатын тауарларға белгіленген: спирт және алкогольдік ішімдіктер, шарап, сыра, темекі өнімдеріне, осетрлік балықтар мен олардың уылдырығына, хрусталь өнімдеріне, алтын, күміс пен платинадан жасалған әшекей бұйымдарға, жеңіл автомобильдерге, бензин және дизельге, қару-жараққа (билік органдарынан басқа тұлғаларға), мұнай, электроэнергияға, ойын бизнесіне, байланыс қызметтеріне, лотереяларға).

Сөйтіп, бұл тізімнің көп бөлігін күнделікті қажеттіліктегі жатпайтын тауарлар мен қызметтер  қамтиды. Акцизделетін тауарлар тізімі өзгеріп отырады, сондай-ақ, оларға белгіленетін мөлшерлемелер де кейбір тауарлардың тұтынуымен реттеу қажеттілігіне және мемлекеттің фискалды мақсаттарына байланысты өзгеріп отырады.

Адвалорлық (адвалорный) мөлшерлемелер тауар құнына қатысты процентпен белгіленеді. Қатты мөлшерлеме натурал түрде өлшем бірлігіне қатысты абсолют сомада белгіленеді.

Қазақстандағы акциздердің  салық салынатын объекті болып  табылатындар - Қазақстан территориясындағы  акциз салынатын тауарларды сатып-өткізу және өндіру, айырбастау, акциз салынатын қызмет көрсету операциялары.

Импортталатын акциз  салынатын тауарлардың көлемі мен  тауарлардың кедендік құны.

Қазақстан Республикасының - территориясында сатып өткізілетін  алкогольдік ішімдіктер мен темекі бұйымдары Республика территориясында заңсыз жүк әкелу, өндіру және сатып өткізуді жою және акциздердің дұрыс жинауын қамтамасыз ету үшін міндетті түрде маркілеу керек. Бұл үшін өнімді импорттаушы мен өндірушілер жауапты болып табылады акциз алымдары бұлар жерде акциз алымының белгіленген үлгісі түріндей маркілерді сату жолымен жиналады. Ал олардың құны акциз бойынша төлемдердің аванстық төлемі болады да бюджетке төленетін акциз төлемдерін азайтылып есепке алынады.

Заңмен экспорт (салық  салудан босатылу дәлелденген жағдайда) және кейбір импорттталатын тауарлар бойынша салық жеңілдіктері белгіленген. Мұндай тауарларға әдетте, (белгілі бір квота шегінде) дәрі-дәрмектер жасауға қолданылатын этил спирті, шетелдік дипломатиялық өкілдердің ресми қолданылатын тауарлары, осы өкілдер мен олардың отбасыларыңыз жеке пайдаланудағы тауарлар халықаралық жүк тасумен жолаушылардың көлік түрлерін эксплуатациялауға қажетті тауарлар; жеке тұлғалардың белгіленген норма шегінде таситын жүктері т.б.

        2. Тура салықтар:

         а) Корпоративтік табыс салығы

Салықтың бұл  түрі Қазақстанның мемлекеттік бюджет түсімінің 27%-ін құрап маңызды орын алады.

Корпоративтік табыс  салығын салу механизмі салық  алу тәртібін, төлем тәртібін, салық  алудың шарттарын, жеңілдіктер мен  санкцияларын, заңды тұлғалармен төленетін салықтық төлем мерзімін анықтайды.

Қазақстан Республикасының  заңдылығына сәйкес бұл механизм бойынша корпоративтік табыс  салығын табыс табатын Қазақстан  Республикасының резиденттері және резиденттері емес болып табылатын заңды тұлғалар және кәсіпкерлік қызметпен айналысқан коммерциялық емес, және бюджеттік ұйымдар төлейді.

Жалпы жылдық табыс, жалпы  жылдық табыс пен заңмен белгіленген  есептердің айырмасы ретінде анықталатын  табыс салығының салық салу объектісі  болып табылады.

Жалпы жылдық табыс дегеніміз  резидент заңды тұлғаның әр түрлі  көздері бойынша тапқан жылдық табысы. Оған жататындар:

• өнімді сатып өткізуден, атқарылған жұмыстардан және көрсетілген қызметтерден түскен табыс.
• ғимарат пен басқа да активтерді сатып өткізудегі өсімінен түсетін табыс;
• міндеттерді істеп шығару кезіндегі табыстар;
• мүлікті жалға беруден түсетін табыстар;
• қайтарымсыз алынған мүлік, атқарылған жұмыс;
• ұсынылған қызмет көрсетулер;
• курстың айырбасының оң қалдығы;
• санкциялар (айып, төлем, т.б.) бойынша алынған салалар;
• дивидендтер;
• банк марапаттаулары;
• ұтыстар;
• роялти;
• сақтық ұйымдардың сақтық резервтері мен банк провизиялары көлемдері мен банк провизиялары көлемдерінің төлемдігінен түсетін табыстары;
• басқада табыстар, түсімдер мен сомалар. Алынған жалпы жылдық табыстар корректировкаланып қалыпқа келтіріледі, яғни олардан келесі сомалар шегеріледі;
• төлем көздерінде бұрыннан салынған дивидендтерінің;
• меншіктік акциялардың құндарының олардың номиналды құнынан айырмасы;
• акцияларды сатып өткізу кезіндегі өсімдерден түсетін табыстар (АҚ “Қазақстандық қор биржасының “А” тізімі);
• мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша марапаттаулар;
• күтпеген жағдай кезінде болатын гуманитарлық көмек түрінде алынған мүлік құнының.
• үкімет шешімі бойынша мемлекеттік кәсіпорындардың мемлекетпен қайтарымсыз негізде алған негізгі қорларының құнының;
• зейнетақының активтерді орналастыру кезінде алынатын және жеке зейнетақы шоттарына бағытталатын инвестициялық табыстар;

Корректировкаланған жалпы  жылдық табыстардан, салық салынатын  табысты анықтау үшін шегерулер қолданады.

Салықтық шегерулер  дегеніміз салық төлеушінің жалпы  жылдық табыс алумен байланысты заңмен белгіленген шектеу шығындар. Оларға тауарлармен қызмет көрсетулерді сатып  өткізу кезіндегі шығындар және мыналар  жатады:

• тауарлы материалдық қор бойынша
• еңбек ақы бойынша
• фискацияланған активтер бойынша
• кредит, депозит облигация иелеріне сенімдікке берілген мүлік бойынша шығындар
• сенімсіз міндеттемелер мен сенімсіз талаптар бойынша;
• ғылыми-зерттеу, тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарға кететін шығындар бойынша;
• теріс таңбалы курстық айырма бойынша;
• резервтік қорларға бөлінген қаржылар бойынша;
• сақтандыру төлемдері (салымдар) бойынша;
• әлеуметтік төлемдерге бөлінетін шығындар бойынша;
• табиғат ресурстарын іздеп табуға арналған дайындық жұмыстары мен геологиялық зерттеулер шығындары бойынша;
• негізгі қорларды жөндеу шығында бойынша;
• айып төлем мен пени (бюджетке енгізілетіндерінен басқа);
• бюджетке төленген салықтар (қосымша құн салығы мен жалпы жылдық табыс);

Салық төлеуші ұйымның  баланысындағы шегерулерден қалған салық салынатын табыс корректировкалануы қалыпқа келтірілуі керек, яғни мынадай сфералар бойынша жұмсалатын шығындар сомасына азайтылуы керек; аурухана мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу ұйымдары; мектептер балалар лагері тұрған үйлер мен жатақханалар.

Бұған коммерциялық емес ұйымдарға қайтарымсыз негізде  берілген мүліктер мен жеке тұлғаларға берілетін жәрдем-ақылар жатпайды. Мүгедектердің еңбегін пайдаланатын өндірістік ұйымдардың салық салынатын  табыстары да қалпына келтіріледі (мүгедектердің еңбек ақысына жұмсалатын шығындардың қысқарылған көлеміне).

Кәсіптік қызметтің  шығындарын (яғни, қалыпқа келтірілген  жиынтықтан жоспарланған шегерулердің асып түсуі) 3 жылға дейінгі мерзімге кейінге көшіруге рұқсат берілген; жерді пайдалануымен байланысты шығында 7-жылға дейінгі мерзімге; шығындарды кейінгі көшіру дегеніміз келесі салықтың кезеңдердің салық салынатын табысын азайту; бұл жерде табыс шығындар сомасына азайтылады және соған сәйкес төленетін салықта азаяды. Мұндай шығындарға бағалы қағаздарды, ғимараттарды, құрылыстарды сатып-өткізу шығындары да жатады.