1822 - 1824 жылдардығы реформалар

1822 және 1824 жылғы  Сібір және Орынбор қырғыздары  туралы ереже. Кіші жүз бен  Орта жүздегі хандық биліктің  жойылуы

1822 жылғы «Сібір  қырғыздары туралы жарғы»

1781 жылы Абылай өлгеннен  кейін Орта жүзде оның үлкен  баласы сұлтан Уәли хан болып  жарияланды. Уәли ханның қаталдығы  оның қол астындағылардың наразылығын  туғызды. 1795 жылы қазақтар патшаға  оны тақтан алу жөнінде өтініш  жасады. 1815 жылы Орта жүзде Уәлидің  позициясын әлсіретуге тырысып,  үкімет екінші ханды, Бөкейді  тағайындады. 1817 жылы Бөкей хан  және 1819 жылы Уәли хан өлгеннен  кейін Орта жүзде жаңа хандар  бекітілмеді. Патша әкімшілігі  хан өкіметін таратып, «Сібір  қырғыздары туралы уставқа» сүйене  отырып, басқарудың жаңа аппаратын  құрды, бұл уставты 1822 жылы  Россияның XIX ғасырда белгілі  либералдық пиғылдағы қайраткер,  өз дәуірінің аса білімді тұлғаларының  бірі граф М.М.Сперанский жасады. Бұл жұмысқа болашақ декабрист  Солтүстік қоғамның мүшесі Г.С.  Батеньков белсене қатысты. Оған  М.М. Сперанский жергілікті статистика  үшін материалдар әзірлеу мен  жинауды тапсырған еді.

Орта жүзде жаңа әкімшілік  құрылым мен сайлау жүйесі енгізілді. «Уставта» денсаулық сақтау жөнінде  кейбір шаралар бегіленді, атап айтқанда қырдағы бекіністер гарнизонына  қызмет көрсету үшін ауруханалар  салу, көшпелі халық арасында шешекке  қарсы егу жұмысын жүргізу  белгіленді. Қазақтарға арналған балаларын  жалпы негіздерде империяның оқу  орындарына жіберуге құқық берілді.

Жарғымен міндеткерлік пен  салықтардың жаңа санаттары енгізілді. Реформа Қазақстанда сауда-экономикалық үрдістің өсуі үшін оң алғышарттар  тұғызды. Жарғының негізінде қазақтарға өз тауарларын еш шектеусіз еркін  өткізуге мүмкіндік берді.

1822 жылы Сібір екі бөлімге:  бас басқармасы Иркутскіде болатын  Шығыс бөліміне (Сібірге) және  орталығы Тобылда, ал 1839 жылдан  бастап Омбыда болған Батыс  Сібірге бөлінді. Батыс Сібірге:  Тобыл, Томск және Омбы облыстары  кірді, ал Омбы облысына қазақ  даласының Орта жүз қоныстанған  жерлері мен Ұлы жүз қоныстанған  жерлерінің бір бөлігі кірді.  Ол жер «Сібір қырғыздарының  облысы» деп аталды да, 1822 жылы  оған арналып «Сібір қырғыздары  туралы устав» талдап жасалынды.

«Устав» бойынша «Сібір қырғыздарының  облысы» сыртқы және ішкі округтерге бөлінді. Сыртқы округтерге Ертістің сыртында көшіп-қонып жүрген қазақтар кірді. Округтер болыстарға, болыстық ауылдарға  бөлінді. Болысты бөлудің негізінен  жераумақтық (территориялық) емес, рулық  принцип алынды. Сондықтан да болыс  ру аттарымен мысалы Кенжеғали, Қаржас және т.б деп аталды. Жаңа заңды  іске асыру барысында рушылдықтың  іргесі сөгіліп, айтақаларлықтай өзгерістерге ұшырады. Қазақтардың белгілі бір  әкімшілік шеңберінен екінші бір  әкімшіліктің жеріне ауысуы шектеліп, бұрыңғы көшіп қонудың рулық  тәртібі бұзылды.

Ауыл старшиндері қазақтардан  сайланды. Болыстыққа сұлтандар сайланып, бұл қызмет шын мәнісінде атадан балағы мұра болып қалдырып отырды.

Полиция мен сот өкіметі  органдарын округтік приказ басқарды, ал оларға үш жылдық мерзіммен сайланатын аға сұлтандар билік жүргізді. Олардың патша әкімшілігі белгілеген орыстан екі кеңесші болды. Сонымен  қатар қазақ зиялылырынан сұлтандар  мен билердің сайлауы арқылы қойылған екі заседатель отырды.

«Жарғы» билер сотын жалпы  империялық сотпен біртіндеп алмастырып ,

олардың құқықтарын шектеудің  негізін қалады. Сот әкімшіліктен бөлінбеді. Жергілікті өкімет органдарына  полиция функциялары да берілді. Олар қылмыс істеді деп айыпталған адамдарды іздеп табу, тергеу және оларды ұстау міндеттерін атқарды.

1822 жылғы «Жарғы» бойынша  барлық сот істері үш категорияға  бөлінді: а) қылмысты істер;  б)даулы істер; в)басқару үстінен  берілетін шағымдар жөніндегі  істер. Қылмысты істер империясы  жалпы заңдары негізінде округтік  приказдарда қаралды. Қылмысты  істерден өзгеше даулы істерді  ауылдар мен болыстарда жергілікті  қолданылып жүрген әдет-ғұрыптардың  негізінде билер соты талқылады.

Орта жүздің әкімшілік  құрылымы: 
 
ОКРУГ

(15-20 болыс)

Басқарушысы- округтік приказ және аға сұлтан

БОЛЫС

(10-120 ауыл)

Басқарушысы-болыс сұлтаны

АУЫЛ

(50-70 шаңырақ)

Басқарушысы- ауыл старшыны

1822 жыл- Орта жүзде хандық  билік жойылды.

Әкімшілік-саяси  реформаның салдары: 
-Қазақстанды басқаруды жеңілдетіп,өзара рулық қырқыстарға соққы берді. 
-Өлкені шаруашылық жағынан игеруге қолайлы жағдай жасады. 
-Ресми отаршыл саясатын кеңейтуге жол ашты. 
-Хандық билікті жойды.

Қазақ мемлекеттігінің жүйесімен  күресудің келесі кезеңі Кіші жүзде  хан билігінің жойылуына әкелетін россиялық басқарудың жаңа жүйесін  енгізу әрекеттері болды.

Хандық билікті қолына сақтауға талпынғандардың бірі-Арынғазы (1785-1833 жж.). 1821 жылы ол Петербургке шақырылып, жолда ұсталып Калугаға айдалды; 1833 жылы қайтыс болды.

1822 жылы Орынбор генерал-  губернаторы П.К. Эсеннің дайындаған  жобаны 1824 жылы Азия департаменті  комиссиясының мәжілісінде бекітілді.  Бұл жоба «Орынбор қазақтарын  басқарудың Уставы» деп аталады.  «Уставта» «Патша ағзам императордың  нұсқауымен қырғыздар даласын  басқарудың жаңа жобасы жасалынып,  Кіші жүзде басқару Ішкі Орда  ханы Жәңгірге жүктелсін және даланы үшке бөліп, әрбір бөлікті басқару үшін аға сұлтан тағайындалсын» ,- делінген. 1825 жылы Кіші жүз үшке бөлінді:

Кіші жүздің әкімшілік  қурылымы:

БӨЛІКТЕР

(батыс, орта, шығыс)

Басқарушысы- аға сұлтан

ДИСТАНЦИЯ (54)

Басқарушысы-ру шонжарлары

АУЫЛ

Басқарушысы-ауыл старшыны

Реформаның салдары:

- Орталық басқару нығайтылды. 
- Табиғат байлықтарын кеңінен игеруге мүмкіндік алды.

1824 жыл Кіші жүздің  соңғы ханы Шерғазы Орынборға  қызметке шақырылып, Кіші жүздегі  хандық билік жойылды. Ескеретін  нәрсе, Кіші жүзді үшке бөліп  (батыс, отра, шығыс), ішкі басқару  жүйесінде хандықты жойғанымен 1824 жылы басқару жүйесі жергілікті  ұлт өкілдерінің қолында қалды.

Сонымен, 1822 және 1824 жылдардағы әкімшілік-саяси реформалар патша  үкіметінің отарлау саясатының нәтижесі болды.