Алаш партия - ұлт тағдыры

Назарбаев Зияткерлік Мектеп

   

 

 

 

 

Эссе

 

 

Тақырыбы: Алаш партиясы-ұлт тағдыры

                     

 

 

 

Тексерген:Ахметова С.Р.

                                Орындаған: 9 А сынып

                                       оқушысы Сулейменова Ж. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Астана

2011

                 Жоспар:

1)Кіріспе

2)Негізгі бөлім

2.1. «Алашорда» үкіметінің құрылуы

2.2. Қазақ сиездері

3)Қортынды

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1)Кіріспе:

Елбасы Н.Назарбаев «Қазақстанның  болашағы – бүгінгі жастар. Сіздер оларға қалай білім берсеңіздер, Қазақстан сол деңгейде болады», - деп атап көрсеткен . Тәуелсіз ел тірегі – білімді ұрпақ десек, дәуірдің күн тәртібінде тұрған келесі мәселе – білім беру, ғылымды дамыту. Бұндай күрделі екі мәселені жүзе асыру үшін ана тілімізді толыққанды меңгеруіміз қажет-ақ. Ал тілімізді толыққанды меңгеру үшін өткен тарихымызға талдау жасамасақ тағы да болмайды. Тарихты білмей бүгінгіні құру, болашақты болжау мүмкін емес. Яғни, тарихы жоқ елдің болашағы бұлыңғыр. Мұхтар Шаханов «Тарихты білмеу – тамырсыздық» - дей келе:

Туған жері – түп қазығы, айбыны,

Туған тілі – сатылмайтын  байлығы.

Туған дәстүр, салт-санасы, тірегі,

Қадамына шуақ шашар үнемі»

XX ғасырдың алғашқы ширегінде «саяси күрестер мен рухани жаңғыру кезеңі» болды. Бұл кезеңде саяси күрес сахнасына Ресейдің аса үлкен ғылыми, саяси орталықтарында білім алған, экономика, құқық тарихы мен теориясын терең меңгерген қазақ зиялыларының үркердей озық ойлы тобы шықты. Олардың басым көпшілігі ғылымға емес – утопияға, демократияға емес – авториторизмге негізделген болшевизм идеясын қабылдамай, баррикаданың арғы бетіне шығып, өз елінде, өз жерінде отырып азап шеккен қазақ халқының мұң-мұқтажын қорғауды мақсат еткен Алаш партиясын ұйымдастырды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2)Негізгі бөлім

2.1. «Алашорда» үкіметінің құрылуы

Ел алдындағы ұлы мақсаттарды  жүзеге асыратын атқарушы билік органы – «Алашорда» үкіметін құрып, ұлттық-аймақтық негіздегі «Алаш автономиясы» мемлекеттігін  жариялауға талпыныс жасады. Қазақ  халқының ұлттық, саяси санасын қалыптастырудағы ең биік белес болған XX ғасыр басындағы  осы бір қазақ зиялылары алдыңғы  қатарлы тобының саяси қызметі  де, кұқықтық көзқарастары да, тіпті  ғылыми, әдеби мұралары да ұзақ жылдар бойы жабық тақырып саналып, зерделі  зерттеулерге объект бола алмады. Оларсыз  қазақ тарихы – тұл, алтын дегені – күл еді. «Алаш» партиясынсыз саяси  күрес тарихын, «Алашорда» үкіметінсіз  экономикалық ілімдер мен реформалар тарихын, «Алаш автономиясынсыз» Қазақстан  мемлекеттілігінің негізін, Алаш ардагерлері  өмірінсіз ұлт тарихын жасау, мемлекеттік тіліміздің тарихын  қалыптастыру мүмкін емес

Қазақ қоғамының осы бір  қасіретін халықтың озық ойлы, көзі ашық өкілдері аңғара бастады. Олар халықты  саяси күрес додасына бастап шықты. Бұған себеп болған 1917 жылғы Ресейдегі  қос төңкеріс еді. Патша үкіметінің тақтан құлауы саяси күресті одан әрі қыздыра түсті. Қазақ зиялылары  саяси қызметтің қатерлі жолына жалтақтамай, жанқиярлықпен күрескен көрнекті тұлғалар шықты. Олар: Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Ж.Ақбаев, Ә.Ермеков, Х.Досмұхамедов, Ж.Досмұхамедов және т.б. болатын. Олар патша самодержавиесінің  қазақ халқының саяси-сезімінің  қалыптасып, оның саяси күреске ұласуына барынша кедергі келтіріп отырғанын  бірден түсінген еді. 1917 жылы Ақпан  төңкерісінің жеңісі күллі қазақ  деген ұлт зиялыларының басын  бір жерге қосуға мүмкіндік әкелді. 1917 жылдың сәуір-мамыр айларында  көптеген облыс-уезд орталықтарында аймақтық қазақ сиездері өткізіліп, қазақ  комитеттері құрыла бастады. Олардың  жекелеген өкілдері Уақытша үкіметтің  жергілікті органдары болған облыстық және уездік атқару комитеттерінің құрамына енгізілді.

 

 

 

2.2. Қазақ сиездері

1917 жылы Қазақ сиездері  Орынбор (Торғай облыстық), Орал (Орал  облыстық), Семей (Семей облыстық), Омбы (Ақмола облыстық) т.б. қалаларында  болды. Қазақ сиездерін өткізуге  ұлт зиялылары белсене кірісті.

Орал облыстық қазақтардың 1-ші сиезі 1917 жылы 19-22 сәуір аралығында Орал қаласында өтті. Сиезді уақытша  қазақ комитетінің төрағасы Ғұбайдолла Әлібеков ашып, құттықтау сөз сөйледі. Осы сиезде бірінші кезекте Мемлекетті басқару туралы, Уақытша үкімет туралы және жүріп жатқан импералистік соғысқа  көзқарас туралы мәселелер қаралды.

Сиез төрт күнге созылды, сиездің соңғы төртінші күні облыстағы  оқу-ағарту, мәдениет және т.б. мәселелер  қаралды. Сиез делегаттары Орал облысында қазақтар арасында бастауыш, орта, жоғары білім беру жүйесі қанағаттанғысыз деп тауып, төмендегі шешімдерді қабылдады:

- мұғалімдер сиезін шақыру  қажет;

- қазақ тілінде газет,  брошюралар шығару қажет деп  табылсын;

Сиезде бұдан басқа  да мәселелер қаралды,  басқа қаралған мәселелерді қосқанда саны 23-ке жеткен. Орал сиезінің қарарында облыс орталығында  орта мектеп ашу және кәсіби мамандардың  қатысуымен халық ағарту ісін реформалау мәселелерін талқылау үшін мұғалімдер құрылтайын шақыру қажеттілігі көрсетілді .

Осы сиезде Жаһанша Досмүхамедов: «Біздің мақсатымыз – ел билеуді  халықтың өз қольша беру, қазақ халқы  автономияға ие болып, алдағы уақытта  тағдырын өз қолына алады. Қалың қазақты  аяусыз қанаған патша орнынан  түсті. Ендігі жерде қазақты елдің  тұрмысын, тілін білетін, мінез-құлқын, әдет-ғұрпын білетіндер ғана басқарады. Осыған байланысты қалай болғанда да біз Ресейден автономия алуға  тиістіміз», деп өз ойын білдіреді .

1917 жылы 21-28 шілдеде Бірінші  Жалпықазақ съезінде «Алаш» атты  партия құрылып, бұл сиезде 14 мәселе  қаралды. Осылардың ішінде ерекше  атайтынымыз:

1) Мемлекет билеу түрі;

2) Қазақ облыстарында  автономия;

3) Жер мәселесі;

4) Оқу мәселесі және  т.б. 

Мемлекетті билеу түрі Ресейде демократиялық, федеративтік парламенттік республика болу керек  деп көрсетілген Н.Мартыненконың  «Алашорда» атты құжаттар жинағында . Ал 1917 жылы 24 маусымдағы «Қазақ» газетінде автономиялықтың негізі туралы әртүрлі пікір-ұсыныстар айтылған. Қазақ мемлекетінің әлде Федеративтік Россияның бір автономиялық бөлігі болғаны жөн бе? Қазақтар өз бетімен тәуелсіз ел бола ала ма, әлде тәуелсіздікке басқа халықтармен одақтасқан жағдайда жете ме деген сұрақтар талқыланды .

Бірақ бұл сиезде нақты  пікірге келе алмады. Ал жер мәселесі Құрылтай сиезіне қалдырылды. Күн  тәртібінде айрықша мәнге ие болған дін, оқу-ағарту, әйел мәселелері және сот жүйесі болды. Бұрынғы ескі сот  жүйесі («Народный сот») таратылып, олардың орнына «Қазақ тұрмысына  лайық айрықша сот құрылуға»  тиіс болды. Келесі мәселе оқу-ағарту саласы: «міндетті бастауыш оқу енгізу», «бастапқы екі жылда оқу баланың  ана тілінде» жүргізілу керектігі  айтылып, тіл мәселесін айрықша  назарға алған және білім берудің  тегін болуы талап етілген. Білім  алудың орта, арнайы, жоғарғы сатылары да айтылған.

1917 жылдың 21 қараша күні  «Қазақ» газетінде Алаш партиясы  бағдарламасының жобасы және  сиез материалдары жарияланды. «Алаш»  партиясының өмірге келуі үлкен  саяси мәселе еді. Сол кездегі  қазақ интеллигенциясы ғылыми  жұмыстармен де, оқу-ағарту ісімен  де, алғашқы қазақ тілінде басылымдар  шығару қарекетімен де, көркем  творчествомен де айналысқанын көруге болады. «Алаш» партиясы программасының жобасындағы тоғызыншы тарауда «Ғылым-білім үйрету» жөнінде

- оқу ордаларының есігі  кімге де болса ашық, ақысыз  болуы;

- жұртқа жалпы оқу жайлы;  бастауыш мектептер ана тілінде  оқылады;

- қазақ өз тілінде орта  мектеп, университет ашуға;

- оқу жолы өз алдына  автономия түрінде болуы;

- үкімет оқу ісіне кіріспеуі;

- мұғалімдер-профессорлар  өзара сайлаумен қойылуы;

- ел ішінде кітапханалар  ашылу туралы айтылады.

- газет шығаруға, кітап  бастыруға еркіншілік - деп көрсетілген  [8].

1917 жылғы 5-13 желтоқсанда Орынбор қаласында Екінші жалпықазақ сиезі өтеді. Сиездегі қаралған аса маңызды мәселелер: қазақ-қырғыз автономиясы; милиция құру; ұлт кеңесі; оқу мәселесі т.б..

Бұл сиезде автономияны жариялау мерзімі туралы қызу тартыстар бірнеше  күнге созылды. Осы сиезде Алаштың  аяулы азаматы Міржақып Дулатов  баяндама жасады: қазақ даласында  медресе мен мектептердің аздығын, қазақ тілінде оқулықтардың жетіспейтінін, сондықтан міндетті түрде ұлттық мектептерді құру керектігін тілге  тиек етті. Осы мәселе бойынша құрамы 5 адамнан тұратын бастауыш және орта мектептерге арналған қазақ  тілінде оқулық жазатын комиссия құрылды. Комиссия орталық ұлттық кеңеспен бірге болу керек. Комиссияға оқулықтан  басқа да жұмыстар жүктелді. Атап айтсақ: ұлттық мектептерге арналған бағдарламалар; мұғалімдерге арналған нұсқаулар; бала тәрбиесі жөніндегі кітаптар; барлық қырғыз-қазақ мектептерінде халықтық білім беру іс-шараларының Ережелерін жасау; қазақ тілінде жазу үлгілерін  енгізу; қазақ тіліне пайдалы кітаптарды, брошюраларды аудару т.с.с.

Комиссия 1918 жылдың басынан  жұмысқа кірісу керек. Өздері құрастырған  кітаптарын, бағдарламаларын баспаға  жариялап отыру қажет. Комиссия құптамаған окулықтар басылымға шығарылмайды. Комиссия жұмысына қаражатты облыстық земстволар ұлттық қордан бөлуге тиіс делінген.

Міне, өздеріңіз көріп  отырғандай, жаңадан құрылып жатқан «Алашорда» үкіметі алғашқы сағатынан  бастап ұрпақ тәрбиесіне, ұрпақ болашағына зор көңіл бөлген. Жас ұрпақтың туған тіліне деген сауаттылығын арттыру үшін, ана тіліндегі оқулықтарды  жасауға кіріскен. Бала тәрбиесіне, оқуына осындай қиын заманда жаңаша бетбұрыс, бұл болашаққа деген  сенім еді. Білімді жастар, еліне  салауатты да сауатты қызмет етеріне  деген үміт болатын-ды [9].

Орынбордан қайтып оралған  бойында Жаһанша, Халел Досмұхамедовтер  қазақтың батыс аймағын басқаратын үкімет құруға кірісті. «Ойыл уәлаяты» уақытша үкіметі – XX ғасырдың басында  Жайық өңірінде орнаған мемлекеттік-автономиялық құрылым. Ол 1918 жылдың мамыр айының соңында Жымпитыда өткен ІҮ Орал облыстық қазақ сиезінің қарарымен  құрылды. «Ойыл уэлаяты» уақытша  үкіметінің атқарған істері: жерге  жекеменшікті жойып, оны халықтың меншігі  деп жариялады; халық сайлаған уәлаяттық, уездік соттар іске кірісті; ақша-финанс жүйесі жасалынды; халыққа өз саясатын жеткізу, түсіндіру үшін газет шығарылды (оның редакторы болып Ахмет Мәметов жұмыс атқарды. Ол М.Мәметованың әкесі, көрнекті Алашорда қайраткерлерінің бірі); жерді пайдалану, салық, дін, сот, білім, әскер істері жөнінде қаулы-қарарлар қабылдады.

Осыған қоса, іс-қағаздарын ана тілінде жүргізу туралы мәселе айқын жолға қойылды. Білім беру ана тілінде болуы керек делінген. Басылымдардың қазақ тілінде  болуына ерекше назар аударған [10].

1918 жылы 1 сәуірде Халел және Жаһанша Досмұхамедовтер Мәскеуге барып, Орталық Кеңес өкіметінің басшысы В.И.Ленинмен және Ұлт істері жөніндегі халық комиссары И.В.Сталинмен кездеседі. «Алашорда» атты ұлттық автономиялық үкімет құрылғанын, «Алашорда» үкіметінің төрағасы Ә.Бөкейханов екенін мәлімдейді. Бірақ «Алашорда» мемлекетінің қойған талап-тілектерін Орталық Кеңес өкіметі толықтай мойындамайды. Дегенмен де РКФСР-дің ұлт істері жөніндегі комиссариатының құрамында қазақ бөлімі құрылады [11].

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  3)Қортынды

Егер 1917-1920 жылдар аралығында Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Мұстафа Шоқай  және олардың сенімді серіктері  Кеңес өкіметіне қарсы сөзбен де, қарумен де қарсы шықса, 20-сыншы  жылдары ұлттық-демократиялық қазақ  зиялыларының Ахмет Байтұрсынов  бастаған серкелері тоталитарлық жүйеге қарсы рухани майданда бетпе-бет  келді.

Кеңес Нұрпейіс

«Тіл адамның даңқын асырады. Адам ол арқылы бақыт табады» деп  Жүсіп Баласағұнның «Құдатғу білік» еңбегінде жазғандай [12] тіл саясатын көтерген XX ғасырдың басындағы Алаш қайраткерлерінің қазақ қоғамындағы  басты ағымдарының бірі – автономиялық басқару жүйесіндегі мемлекеттік  құрылыс болса, екіншісі – Мемлекеттік  тіл саясаты еді. Ана тіліне деген  үлкен жауапкершілік еді. Алаштың  арыстарының бірі – Ахмет Байтұрсынов  «Дүниеде ешбір тіл өз-өзінен шықпайды. Тіл деген нәрсе қалың елдің  күндегі тұрмыс қазанында қайнап, пісіп дүниеге келеді,» - десе [13], Күнбатыс Алашордасының идеологы саналған Ғ.Қараш: «Тіл болмаса, ұлт та болмайды, яғни ұлт бүтіндей өлген, жоғалған ұлт  болады. Ең әуелі ана тілі қажет. Егер ана тілін білмесең, онда сен  ол ұлттың баласы емессің. Ана тілін  білмей тұрып, ұлт білімін ала  алмайсың. Ұлт білімі болмаса, онда әдебиеттің болмайтындығы өзі-ақ белгілі. Әдебиеті жоқ ұлттың өнері де өршімейді», - деген [14].

.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер:

 

1. Н.Назарбаев Қазақстан халықтарына арнаған жолдауы. Алматы, 2005.
2. М.Шахановтың өлеңдері // Қазақ тарихы. 2005. №5
3. Құл-Мұхамед. Алаш қайраткерлері саяси-құқықтық көзқарастарының эволюциясы. Алматы: Атамұра, 1998.
4. Д.Сүлейменова. Алашорданың Батыс бөлімінің тарихы. Тарих ғылымының кандидаты ғылыми дәрежесін алуға арналған диссертация. Алматы, 2004.
5. Ж.Ақбаев. Жанша. Орал, 1994.
6. Н.Мартыненко. Алашорда сборник документов. Алматы, 1992.
7. Н.Мартыненко. Алашорда сборник документов. Алматы, 1992.
8. «Қазақ» газеті//21 караша, 1917.
9. Д.Сүлейменова. Алашорданың Батыс бөлімінің тарихы. Тарих ғылымының кандидаты ғылыми дәрежесін алуға арналған диссертация. Алматы, 2004.
10. Д.Сүлейменова. Алашорданың Батыс бөлімінің тарихы. Тарих ғылымының кандидаты ғылыми дәрежесін алуға арналған диссертация. Алматы, 2004.
11. Н.Нұрпейіс. Алаш һәм Алашорда. Алматы, 1995.
12. Қазақстан тарихы // әдістемелік журнал, 2006, №3
13. Р.Сыздықова. Ахмет Байтұрсынов. Алматы, 1990.
14. Қазақ тарихы // журналы, 1997, №5.
15. К.Нұрпейіс, М.Құлкенов, А.Мектепов, Б.Хабижанов. Халел Досмұхамедұлы және оның өмірі мен шығармашылығы. Алматы: Санат, 1996.
16. Р.Сыздықова. Ахмет Байтұрсынов. Алматы, 1990.
17. Р.Сыздықова. Ахмет Байтұрсынов. Алматы, 1990.
18. Р.Сыздықова. Ахмет Байтұрсынов. Алматы, 1990.
19. Қазақстан Республикасының ҰҚК - нің мұраты. №06610-іс
20. К.Нұрпейіс, М.Құлкенов, А.Мектепов, Б.Хабижанов. Халел Досмұхамедұлы және оның өмірі мен шығармашылығы. Алматы: Санат, 1996.