Қазақстанның ұжымдастыру саясаты

1937–1938жж. Қазақстанның көрнекті  мемлекет және қоғам қайраткерлері Т. Рысқұлов, Н. Нұрмақов, С. Қожанов, Ұ. Құлымбе­тов, О. Жандосов, Ә. Досов, А. Асылбеков, Ж. Сәдуақасов, Л. Мирзоян, А. Сафарбаев, Ж. Сұлтанбеков, Т. Жүргенов, Н. Сырғабе­ков, З. Төреғожин және басқа да көптеген адамдар өтірік жаламен жазаланды. Қазақтың ғылым мен мәдениеті орны толмас шығынға ұшырады. Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, М. Жұмабаев, С. Сейфуллин, І. Жансүгіров, Б. Майлин, С. Ас­фендияров, Қ. Жұбанов, Ж. Шанин, Т. Шонанов, Қ. Кемеңгеров және т. б. кінәсіз жазалаудың құрбаны болды.

 Сөйтіп, 20ж. соңы мен 30ж. тоталитарлық жүйе қоғамдық саяси өмірдің барлық саласында бекіді. Оның көрінісі әсіресе Қазақстанда ерекше жиіркенішті түр алды. Олар күшпен ұжымдастыру мен 1937–1938жж. саяси жазалау дәуірінің қайғылы оқиғаларымен ұштасып жатты. Өлкедегі әлеуметтік-экономикалық өзгерістер, Қазақстанға Одақтас республика дәрежесін бе­ру, мәдени құрылыстағы, халық ағарту ісіндегі және ғылымдағы табыстар тоталитарлық жүйенің қатаң идеологиялық қыс­пағында өтті. Міне осының бәрі Қазақстанның КСРО құрамында болашақ даму жолын айқындап берді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

9

Қазақ КСР-інің құрылуы

 Алғышарттары:

РКФСР құрамындағы Қазақ  АКСР-і дамыған индустриялы-аграрлы  республикаға айналды;

Жұмыс табының көп ұлтты  отряды жедел қалыптасты;

Шаруалардың әлеуметтік табиғаты өзгерді;

Халық зиялыларының елеулі тобы құрылды;

Қазақ әйелдері қоғамдық және шаруашылық өмірге белсене араласты.

 Еңбекке жарамды 3,3 млн. адамның 1 млн. -ға жуығы жұмысшылар мен қызметшілер болды. Олардың 20%-ы – түсті металлурги­яда, 120 мыңы – тасымал жұмысында, 46 мыңы – құрылыстарда еңбек етті.

 Осылайша, Қазақстан 15 жыл ішінде кеңестік мемлекетті қалыптастыру жолымен жүріп өтті.

l 1936 жылғы 5 желтоқсан – КСРО Кеңестерінің төтенше VIII съезінде КСРО Конституциясы қабылданды.

 Қазақ АКСР-ы Одақтас республика болып қайта құрылып, Қазақ КСР-і атанды (барлығы 11 одақтас республика)

l 1937 жылғы наурыз – Қазақстан Кеңестерінің төтенше X съезінде Қазақ КСР-і Конституциясы қабылданды. Онда:

Республиканың саяси негізі – еңбекшілер депутаттарының Кеңестері;

Республиканың экономикалық негізі – социалистік шаруашылық жүйесі және өндіріс құралдары мен құрал-жабдықтарына социалистік меншік деп атап өтілді.

1937 жылғы желтоқсан —  КСРО Жоғарғы Кеңесінің сайлауы өткізілді. Жоғарғы Кеңеске республикадан 44 депутат сай­ланды.

 1938 жылғы маусым – Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің сайлауы өткізілді. Оған барлығы 300 депутат сайланды:

112-сі – жұмысшы;

116-сы – колхозшы;

152-сі – қазақ;

 60-сы әйел, оның 27-сі қазақ әйелі.

 1938 жылғы 15 шілде – Қазақ КСР-і Жоғарғы Кеңесінің бірінші сессиясы болып, оны Ж. Жабаев ашты.

 1939 жылғы желтоқсан – жергілікті Кеңестер сайлауы өткізіліп, оған 48762 депутат сайланды.

20–30 жылдар кезеңінің қорытындысы:

 Тиімді жағы:

Қазақ халқының саяси теңдікке, территортялық автономия құқығына қолы жетті.

 

10

 

Индустриясы жедел дамыды.

Мәдениет, білім беру саласында  табыстарға қол жетті.

 Тиімсіз жағы:

Экономика мен мәдениет саласында қол жеткізген табыстар тым қымбатқа түсті;

Тоталитарлық, казармалық жүйе орнықты;

Қоғамдағы табыстар сталиндік қатал идеологиялық қыспақ қоршауында қалды.

Соғыс алдындағы жылдар

1939 жыл – партияның XVIII съезінде КСРО-ның индустриялық қуатын кеңейту, қорғаныс қабілетін нығайту бағыты көрсетілді.

 Үшінші бесжылдықта (1938–1942жж.) республика экономикасындағы атқарылуға тиісті міндеттер:

Түсті металдар өндіру жөніндегі ірі база;

Көмір, мұнай өндіретін аудан;

Ауыл шаруашылығы дамыған аймақ болу.

1938–1941 жылдары іске асырылатын шаралар:

Қарсақпай мыс балқыту  зауытын қайта құру мен кеңейту;

Жезқазған мыс балқыту  зауытын салу;

Алтайда түсті металлургияны дамыту;

Ебідегі геологиялық жұмыстар мен барлау-бұрғылау ісін жеделдету.

 Осы жылдары еңбек кітапшалары енгізілді, мемлекеттік сақтандыру тәжірибесі жақсартылды, 8 сағаттық жұмыс күніне, 6 күндік жұмыс аптасына көшірілді.

 

 1940 жылдың аяғында мемлекеттік еңбек резевтері жүйесі пайда болды. Әйелдер ірі өнеркәсіп жұмысшыларының 26,1% -ын құрады (1940 жыл). Жаппай ерлер мамандығын меңгеру қозғалысы басталды.

1941 жылғы маусымда – П. Ангелинаның (Батыс Қазақстан облысы, Теректі МТС-де істеген Украина тракторшысы) «Трак­торды меңгеріңдер» бастамасымен 26 мыңнан астам әйелдер тракторшы мамандығын меңгерді.

 Тұрақты механизаторлар кадрлары қалыптасып, 116 мың маман даярланды.

 Соғыс қарсаңында халық шаруашылығында 11 мыңнан астам инженер, техниктер еңбек етті. Стахановшылар мен өндіріс жаңашылдарының қозғалысы өрістеді.

 Риддердегі алғашқы стахановшы-шахтер Б. Ықыласов.

 Соғыс алдындағы жылдарда құрылыстарды салу жеделдеді. 1940 жылдың басы – ұзындығы 806 шақырымдық Ақмола – Қарталы жолы 9 айға толмайтын мерзімде салынды. Бұл жол құрылысының маңызы:

11

Орталық Қазақстанның өнеркәсіпті  аудандарын Оралдың оңтүстігімен байланыстырды;

 Қарағандыдан Магнитогорскіге  көмір тасу 500 шақырымға қысқарды;

 Бұдан басқа Атырау-Қандыағаш,  Қандыағаш-Орск, «Шығыс орамы» (806 км. Шығыс Қазақстан мен Семей  облысы), Алматы-Са­рыөзек, Жамбыл-Алакөл  темір жолдары (2681 км.) салынды.

1938–1940жж. 1,4 мың шақырым  жаңа темір жол төселді.

 Үшінші бесжылдықтың 3,5 жылындағы өнеркәсіптегі, тасымал  мен байланыстағы күрделі қаржы  – 3,1 млрд. сом.

 Республика өнеркәсібінің  жалпы өнімі – 57,3%-ға артты.

 Түсті металлургия  Қазақстан өнеркәсібінің жетекші  саласына айналып, түсті металлургия  бойынша Қазақстан екінші орында  болды. Бұл сала кәсіпорындары:  Шымкент қорғасын, Балқаш мыс  қорыту, Лениногорск, Зырянов полиметалл  зауыттары, мыс балқыту комбинаты,  Ащысай, Қоңырат кеніштері.

 Салынып жатқан құрылыстар: Ақтөбе ферроқорыту зауыты, Текелі  полиметаллургия, Жезқазған мыс  балқыту комбинаттары.

 Шымкент қорғасын зауытының қорғасыны елдегі ең таңдаулы деп танылды. 1939 жылы зауыт ұжымы одақта 1-орынды жеңіп алып, Ленин орденімен марапатталды. Қазақстан Одақ көлемінде:

Қорғасын өндіруден 1-орын, мұнай мен көмір өндіруден 6-орынға шықты.

 

1940 жылы 2580 ірі кәсіпорын жұмыс істеп, индустрияның жалпы өнімі 1940 жылы 1913 жылмен салыстырғанда 7,9 есе өсті.

1940 жылы Қазақстан одақ бойынша:

көмірдің – 4,2%-ын;

мұнайдың – 2,2%-ын;

қорғасынның – 87%-ын;

мыстың – 21%-ын өндірді.

 Соғыс алдындағы жылдарда Орталық Қазақстанның өнеркәсіпті шикізат аймағы қалыптасты.

 Орал-Қазақстан-Сібір «үшбұрышы» мырыш, қорғасын, молибден т. б. өндіруден КСРО-да жетекші орын алды. Волга-Орал ара­сындағы темір жол (ұзындығы 581 км.) Одақтың және республиканың ірі өнеркәсіпті орталықтарын жалғастырды.

 Соғыс алдындағы жылдарда колхоз құрылысы дамыды. 1940 жылы колхоз бен совхоздарда:

41 мыңнан астам трактор,

11,8 мың комбайн, 

 

12

14 мың жүк автомобилі жұмыс істеді.

 Ауылшаруашылық техникасы  330 МТС және 194 совхозға шоғырландырылды.  116 мың механизатор, тракторшы, комбайншы даярланды. 1940 жылы жоғары және арнаулы орта білімі бар 4 мың 600 агроном, зоотехник, мал дәрігері, орманшы болған.

 1938–1940 жылдары 1338 ТОЗ ауылшаруашылық артельдерінің жарғысына көшіп, 6 мың 900-ға мыңға көбейді.

 Халықтық құрылыс әдісімен 100 мың колхозшы каналдар мен суландыру жүйелерін салуға қатысты. 1938–1940 жылдары 145 мың га-дан астам жаңа суармалы жер игерілді. Батыс Қазақстанда Орал-Көшім каналы салынды.

1940 жылы әлеуметтік-мәдени шараларға мемлекеттен бөлінген қаржы – 1 млрд. сомға жақындады (1932 жылмен салыс­тырғанда 12,5 есе көп).

1938–1940 жылдары республикада тұрмыстық қызмет көрсету орындары салынды:

3100-ден астам дүкен,

600-ден астам асхана, ресторан,

200 жаңа емхана,

120 аурухана.

 Үшінші бесжылдықтың жарты жылында тұрғын үй құрылысына жұмсалған қаржы – 876 млн. сом (екінші бесжылдықта – 351 млн. сом)

1938–1940 жылдардағы шешілмеген проблемалар:

Мал шаруашылығының дамуы артта қалды;

Колхоз өндірісінде материалдық ынталандыру төмен болды;

Ауылшаруашылық мамандары тұрақтамады;

Колхоз өмірінде демократия жеткілікті дамымады;

Тұрғын үй қоры социалистік құрылыс қорынан кейін қалды.

XXғ. 20–30 жылдардағы Қазақстанның мәдени құрылысы.

Қазақстандағы ашарлышықтар

Көшпелі Қазақ қауымы күшті  жұт жылдары ғана болмаса, өзінің өткен ұзақ тарихында А-қа сирек  ұшыраған. Тек “ақтабан шұбырынды...”  сияқты жаугершілік жылдары, саны -ге дейін кеміген. Жаңа заманда Қазақстан  тарихында екі алапат ашаршылық  халық жадында қатты сақталған.

 

 

 

 

13

 

  Олардың алғашқысы — 1921/22 жылы болған ашаршылық Оның басты-басты екі себебі бар: алғашқысы — Ресейдегі Азамат соғысының кесірінен Қазақ даласындағы шаруашылықтардың күйзеліске ұрынуы (қ. Азық-түлік отрядтары, Азық-түлік салғырты), екіншісі — табиғи апат, қолайсыз ауа райы салдарынан орын алған жұт.

Респ-да 1920 және 1923 жылы жүргізілген  ауыл шаруашылығы санақтарының және Қазақстандағы жерге орналастыру  мөлшерін белгілеген экспедицияны басқарған  профессор С.П.Швецовтың мәліметтері  бойынша 1921 жылғы ашаршылықта Қазақстан  халқы 30%-ке дейін азайған. Кейбір елді мекендерде нәубет халықтың 100%-ін қамтып, олар түгелдей дерлік босып, жолда, біразы атамекенінде қырылып қалды. Санақ  материалдары 1921 — 1922 шаруашылық жылында  Батыс Қазақстандағы шаруалар шаруашылықтарының 1920 жылмен салыстырғанда 23,8 процентке  қысқарғанын, Ақтөбе, Торғай аймақтарында шаруашылықтардың үштен бірінің  жойылып кеткенін көрсетеді. 1921 жылғы  ашаршылық Батыс Қазақстан халқының 31,4 процентін алып кетті. Санақ материалдарының  толық болмауы осы ашаршылық  жылдарында қанша адамның қырылғанын нақты айтуға әлі де мүмкіндік  бермей отыр.

Екінші ашаршылық 1930 — 33 жылы болды. Оның себебі — Қазақстанда  жүргізілген сталиндік-голощекиндік реформа, содан туындаған шаруалардың  жекеменшігін тәркілеу мен жою, бас  көтертпес ет, астық т.б. ауыл шаруашылығы  өнімдері салықтары, көшпелі және жартылай көшпелі Қазақ шаруаларын жаппай және күшпен отырықшыландыру науқандары болып табылады. 1926, 1937 және 1939 жылдардағы санақтар материалдарындағы олқылықтар осы А-тағы адам, басқа шығындар санын дәл анықтауға кедергі келтіріп, ғалымдар арасында әр түрлі пікірлердің өрістеуіне себеп болды. Дегенмен, осы А-та Қазақстандағы ауыл халқы санының кемуі туралы Қазақ АКСР халық шаруашылығы есептеу басқармасының әр түрлі жанама есеп-статистикалық құжаттар (салық есебі, мал есебі және т.б.), сондай-ақ 1937 жылғы Бүкілодақтық халық санағының алғашқы мәліметтеріне сүйенген ресми дерегі бар. Осы деректер бойынша Қазақстанның ауыл халқы 1930 жылдың 1 маусымынан 1933 жылдың 1 маусымына дейін 3 млн. 379,5 мың адамға кеміп кеткен. Егер бұл кемуден 1 млн-нан астам босқындарды шығарып тастасақ, 1930 — 33 жылдардағы аштық құрбандарының 2 млн. 200 мың адамнан асып түсетінін аңғарамыз.

 

 

 

 

 

14

1992 жылы осы мәселені арнайы  зерттеген Қазақстан Республика  Жоғарғы Кеңесі Төралқасының  комиссиясы өзінің қорытындысында  былай деп жазды: 

“Қазақ елі аштықтан және соған байланысты індеттерден, сондай-ақ табиғи өлім деңгейінің үнемі жоғары болуынан 2 млн. 200 мың адамнан, яғни барлық Қазақ халқының 48 процентінен  айрылды”. Ашаршылықтан Қазақстанда қазақтардың үштен бірі ғана қалды. Негізінен жас балалар мен Әйелдер қырылғандықтан оның демогр. зардабы ауыр болды. Қазақтардың сан жағынан өсуін қатты тежеді. Кейіннен асыра сілтеушіліктің шын мәні саяси бүркемеленгенімен бұл А. “қызыл қырғын”, “голощекиндік геноцид” деген тарихи атқа ие болды. Голощекиндік геноцидтің Қазақ халқына алып келген шығыны әлем тарихында (процент есебімен) гитлершілдердің Еуропадағы еврейлерге жасаған сойқанымен пара-пар келіп, Кампучиядағы “қызыл кхмерлер” зардабынан асып түседі. 1932 мешін жылы болған бұл зұлмат 20-ғасырдағы адамзат баласына қарсы жасалған ең өрескел қылмыстардың бірі болып саналады. Әр жылдың 31 мамыры күні Қазақстан халқы осы “қызыл қырғын” құрбандарын еске алады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

15

Тест сұрақтары.

1. Қазақ АКСР халық комиссарлары Кеңесінің тұңғыш төрағасы болған –

    А) С.С. Песковский        

    Ә) В.А. Радус-Зенкович