Фашизмді жеңудің дүниежүзілік тарихи маңызы

Өнеркәсіпте бесжылдық тапсырмаларын  орыңдау барысында жаңа техника  енгізіліп отырды. Қарағанды көмір  бассейніңдегі шахталарда жоғары өнімді “Донбасс - 50” ком- байыны, көмір  қазып, тиейтін және түсіретін 100-ге жуық машина, көмір және кен жыныстарын тиейтін 40 машина, 1000-нан астам қуатты қырнағыш, конвейр жұмыс істеді.

“Қаратау” кен-химия комбинаты  мен Жамбыл суперфосфат зауытының  бірінші кезектері пайдалануға  берілді. Қостанай жасанды талшық зауытыңда  өнімнің алғашқы тонналары шығарылды. Қарағанды синтетикалық сағыз (каучук) зауытында екі цех қатарға  қосылды, Ақтөбе химия зауыты кеңейтідці. Бірқатар мұнай кәсіпшіліктерінің, соның ішінде Қаратан, Мұнайлы және басқалардың іске қосылуы мұнай өндіруді 1950 жылы соғысқа дейінгі кезеңмен салыстырғанда 52% арттыруға мүмкіндік берді.

1950 жылы электр қуатын  өңціру 1946 жылға қарағаңда 2,3 есе  өсті, бесжылдық тапсырмасы 1,5 есе  дерлік асыра орындалды.

Құрылыс материалдары индустриясын дамытуға баса көңіл аударылды, цемент өндіріле бастады. Кірпіш, әк, алебастр және басқа кейбір материалдар өндіру соғысқа дейінгі деңгейінен асып түсті. Ақтөбе мен Қарағанды цемент, Өскемен, Петропавл және Қостанай кірпіш зауыттары салынды. Одақтың басқа  аймақтарынан құрылыс материалдарын  әкелу азайғанымен оларды өңдіретін  өнеркәсіптің дамуы өскелең қажеттіліктен  артта қальш қойды.

Жеңіл өнеркәсіп одан әрі  дамыды. Жамбылда, Қызылордада, Павлодар былғары зауыттарының қүрылысы аяқталды, Шымкентте мақта-мата комбинаты  салынып жатты. Бесжылдықтың аяқ  шенінде осы салада 65 кәсіпорын  болды.

Жаңа кәсіпорындардың  қатарға қосылуы және ескілердің қайта құрылуы есебінен тамақ  өнеркәсібі кәсіпорындарының қуаты  ұлғая түсті: 178 май зауытты, 6 тоңазытқыш, сыра қайнататын 3 зауьгг, макарон фабрикасы  салынды.

Жергілікгі және кооперативтік  өнеркәсіп орыңдары шығаратын тауарлардың  түр-түрі едәуір көбейді.

1946-1950 жылдары республика  халық шаруашылығында соғыс кезеңіндегіден  екі еседен астам көп күрделі  қаржы игерілді, олардьң көлемі  жағынан Қазақстан Одақта үшінші  орынға көтерілді. Осы жылдары  өнеркәсіп өнімінің көлемі 1,69 есе  үлғайды, ал өңдіріс құрал-жабдықтарын  өндіретін салалардың жалпы өнімі  соғысқа дейінгіден 3 еседен астам  асып түсті.

Көлік пен байланыс одан әрі дамыды. 1950 жылы ұзындығы 438 шақырым  Мойынты - Шу темір жолының құрылысы одан әрі жалғасты. Ақмола - Павлодар темір жолы салынып жатты. Жамбыл - Қаратау темір жолында қатынас  басталды. Темір жолдардың жалпы  ұзындығы 1940 жылғы 6581 шақырымының орнына 1950 жылы 8407 шақырымға жетті. Жүк тасу 1945 жылмен салыстырғанда 2 есе көбейді. Паровоздан гөрі неғұрлым тиімді тепловозға ауысу басталды.

Тас жолдардың желісі ұлғайды, автомобиль көлігінің жүк тасу айналымы 1940 жылға қарағанда 1950 жылы 1,9 есе  өсгі. Республиканың 21 қаласыңда автобустар жүре бастады.

Әуе және өзен көлігі дамыды. Ұшақпен және өзен көлігімен жүк  пен жолаушылар тасу едәуір көбейді. Бесжылдықтың соңғы жылдарьның өзінде ғана 119 мың адам су жолдарымен сапар  шекті.

Байланыс қүралдары шапшаң дамыды, бесжылдық жоспар 3 жылда  орыңдалды: барлық аудан орталықтары  телефоңдандырылды, совхоздардың, селолық  және аудандық кеңестердің көпшілігі  телефон арқылы аудан орталықтарымен байланыс жасайтын болды. 1949 жылы көктемге қарай Алматыда АТС іске қосылды, елдің 56 қаласымен байланыс орнатты. Радиоқабылдағыш пен нүктелерінің саны 1940 жыл- мен салыстырғанда 2 есе  дерлік көбейді.

Белгіленген зор көлемді  жұмыстарды ойдағыдай жүзеге асыруда  білікті жүмысшы кадрлар щешуші рөл атқарды, олардың саны өсті. Егер 1945 жылы өнеркәсіпте 304 мың адам болса, ол 1950 жылы 366 мыңға жетті. Өнеркәсіп  жұмысшалары негізінен машина жасау  мен металл өндеу саласында, олардың  басым көпшілігі Қарағанды мен  Шығыс Қазакстан облыстарында болды. Соғыстан кейінгі жылдары халық  шаруашылығында істейтін әйелдер саны азая түсті: 1945 жыл- ғы 51%-тен 1950 жылы 40%-ке дейін кеміді, өңеркәсіпте тиісінше - 46%-тен 37%-ке дейін. Бұл үлкен әлеуметтік жетістік еді.

1946 жылғы қуаңшылық ауыл  шаруашылығының онсыз да күрделі  жағдайын ауырлатты. Елдің еуропалық  бөлігінде жарты ғасыр бойы  болып көрмеген қуаңшылық, соғыстан  зардап шеккен аудандардың ауыл  шаруашылығына қиын тиді. Осыған  байланысты халықты азық-түлікпен  қамтамасыз етуде шығыстағы аудандардың,  ең алдымен Қазақстанның рөлі бұрынғыдан да арта түсті. Жұмыс қолының азайып, ауыл шаруашылық техникасының істен шығып қалғанына, ал жаңаларының жетіспеуіне қарамастан, ауыл-село еңбеккерлері өздерінің мемлекет алдындағы өнім тапсыру жөніндегі міндеттемелерін ойдағыдай орындады.

Сонымен қатар соғыстан кейінгі  алғашқы жылдарда колхоз және совхоз өндірісін ұйымдастыруда көптеген кемшіліктердің орын алғаны анықталды: колхоз өмірінің демократиялық негізгі  заңы — ауыл шаруашылық артелінің  Жарғысы өрескел бұрмаланды, әкімшілдік күшейе түскен, басшылар сайланбай, тағайындалды. Осындай өрескел кемшіліктерді  жою үшін нақты шаралар жүзеге асырылды.

Жалпы партия және кеңес  органдарының басшылық ету әдістерін  түбегейлі қайта қүруға, әкімшілікке  салынушылықты жоюға және колхоздың  ішкі демократиясын қалпына келтіруге  баса назар аударылды. 1949 жылдың басында  колхоздарға әр түрлі ұйымдардың 214 млн. сомдық берешегі, көптеген мал, техника, колхоздардан заңсыз алынған 540 мың гектар жер қайтарылды, әкімшілік-шаруашылық қызметкерлерінің саны едәуір қысқартылды.

Кадрлар жетіспеді, оларды екі  жоғары оқу орны — Қазақ ауылшаруашылық және Алматы зоотехникалық -мал дәрігерлік институттарын, 18 техникум даярлады. Оның үстіне, колхоздар мен совхоздар  басқа республикалардың оқу орындары даярлаған мамандармен жыл сайын  толығып отырды. 1947 жылы колхоздардьщ басшы кадрларын даярлайтын екі  жылдық алты мектеп ұйымдастырылды. 1950 жылы 27 мың механизатор даярланғанымен тракторшылар мен комбаиншылар саны әлі соғысқа дейінгі көлемге  жетпеген еді.

Ұсақ колхоздар ауыл шаруашылық өндірісі, ең аддымен механикалық  двигательдер мен жаңа машиналарды  еңгізу есебінен техникалық қаруланған кезде бұларды игеруге өздерінің  қабілеті жетіспейтінін көрсетті, оларды ірілендіру мәселесі алға қойылды.

1940 жылы басталған бұл  шара негізінен 1951 жылы аяқталды, колхоздар саны (балық аулайтыңдарды  қоспағанда) 6737-ден 3670-ке дейін  қысқарды. Ал колхоздардағы қожалықтар  саны бір шаруашылықта орта  есеппен алғаңда 92-ден 160-қа  дейін, қой-ешкі 1969-дан 3915-ке дейін  көбейді. Колхоз өңдірісінің шоғырлануы  колхоздардың барша қызметіне  игі әсерін тигізді, таратылған  МТС техникасы да анағұрлым  тиімді пайдаланыла бастады.

Осы шаралардың белгілі бір  дәрежеде онды болғанымен, теріс де жақтары да байқалды. Әкімшіл-әміршіл  жүйе үстемдік етіп түрған шақта мұндай күрделі іс большевиктік дәстүр бойынша  асығыс, науқангерлік түрде жүзеге асырылды, тіпті кейбір жағдайда ол жаппай ұжымдастыру кезіндегідей күштеп жүргізілді: сан мың шаруа үйреншікті жерді, ата қонысын тастап, жаңа жерлерге көшіп баруға мәжбүр болды. Соның  салдарынан мындаған елді мекендер қаңырап  қалды, ондағы мекен-жайлар, қора-қопсы, ауыз су көздері және т.б. іске аспай, жарамсыз күйге түсті. Былай да жетіспей жатқан қыруар қаржы осындай орынсыз  қоныстандыру ісіне жұмсалды.

Халық шаруашылығын қалпына  келтіру және оның одан әрі дамуы  еңбекшілердің тұрмыс дәрежесінің  біршама артуына көмекгесті. 1947 жылы желтоқсанда ақша реформасы жүргізілді, нанга карточка жүйесі жойылды, халықты  азық- түлік және өнеркәсіп тауарларымен жабдықтау жөнінде бірқатар нақты  шаралар жүзеге асырылды.

1946 жылы 1 қаңтардан бастап  соғыс салығының жойылуы және  халықтан дифференциялы табыс  салығын алу тәртібін енгізу  жұмысшылар мен қызметшілердің  нақты ақшамен төленетін еңбек  ақысьн арттыруға жағдай жасады: жұмысшылар мен қызметшілердің  айлық орташа еңбек ақысы 1940 жылы 29,8-ден 1950 жылы 62 сомға дейін  көтерідці.

Қоғамдық шаруашылықтың  өсуі нәтижесінде колхозшылардың кірістері  көбейді, 1950 жылы колхоздардың 60%-ке жуығы 1 еңбек күнге I кг астық берді. Дегенмен селоның тұрмыс дәрежесі қалаға қарағаңца  төменгі күйінде қалып қойды.

1946-1950 жылдары қоғамдық  тамақтандыруды қосқанда бөлшек.сауда  көлемі едәуір ұлғайды, жан  басына шаққанда ол 1940 жылғы 66-дан  1950 жылы 169 сомға жеггі. Селолық  жерлерде тауарлар сату күрт  көбейді, тиісінше - 36-дан 86 сомға  дейін.

Еңбекшілердің түрғын үй жағдайы  біртіндеп жақсара бастады. Бес  жылда жалпы көлемі 87680 шаршы метр тұрғын үй салынды. 1950 жылдың өзінде 312 мың адам баспана жағдайын жақсартты.

Медициналық қызмет көрсетуді  реттеуде ілгері басқандық байқалды, 1360 орындық аурухана мен емхана салынды. Дәрігерлер саны 1950 жылы 6,4 мыңға жетті, 1940 жылы 10 мың адамға 4,8 дәрігерден келсе, 1950 жылы - 6,5-тен. Балалар мекемелері, бала бақшалары мен яслилер көбейе түсті.

Елдегі  саяси-қоғамдық ахуал, Сталиннің жеке басына табынушылық тәртібінің дағдарысы.

Кеңес өкіметінің 1924 – 1953 жылдардағы басшысы, 15 Республикадан тұрған  Одақты жеке дара билеген Сталин қазақ  халқына өте ауыр қасірет әкелгені тарихтан мәлім. Кезінде, Лениннің өзі  Сталиннің кемшіліктері туралы «Өсиеттер» атты хаттарында жазған болатын. Сталин билік еткен жылдары қандай қателіктер жасады десек, онда біріншіден, ол Ленин  бастап кеткен жаңа экономиялық саясат бағдарламасын, жер – су реформаларын аяқсыз қалдырып, оның орнына бай-кулактарды, орташыларды, қазақ зиялыларын қудалау  басталды. Сталин жайлы Н.С.Хрущев ХХ съезде баяндама жасап, Сталиннің жеке басына табынушылықты әшкерлеп айтқан болатын. «Біз Сталиннің тұсында орын алған, басқалардың пікірлерімен бүтіндей санаспау, оның нұсқауларына қайшы келетіндердің барлығына өзіне тән күдікшілікпен және қаталдықпен, дөрекі күшпен қысым жасаған тап осыған ұқсас әрекеттердің қандайының болса да қайта туу мүмкіндіктеріне жол бермеу үшін, бұл мәселені мұхият зерттеуге және дұрыс қорытындылауға тиіспіз…»

20-жылдардың ортасынан  орнаған қатаң әміршіл-әкімшілік  жүйе 40-50-жылдары әрекет ете берді.  Саяси жүйеге адам еркіндігін  басып-жаныштау, оның құқықтарын  жоққа шығару, еңбек адамдарын  өндіріс құрал-жабдықтарынан жатсындыру  сияқты қолайсыз құбылыстар тән  болды. Жетекші күш - Коммунистік  партия болып, оның басшылығымен  өмір сүріп отырған жүйенің  барлық басқа буындарының (Кеңес  мемлекетінін, кәсіподақтардың, комсомол, кооперативтер мен басқа да  қоғамдық ұйымдардың) жүмысы үйлестірілді. Мемлекеттік органдардың құзырындағы  мәселелерді шеше отырып, Коммунистік  партия халық шаруашылық және  әлеуметтік-мәдени, қоғамдық ұйымдардың  міндеттерін орындауды өз қолына  жинақтап, оларды дербес әрекет  етуден айырды. Республикада И.  В. Сталиннің жеке басына табынушылық  жағдай қалыптасты. Қандай да  бір қол жеткізілген табыстар  оның кемеңгерлік басшылық жасай  біліумен байланыстырылып, өрескел  кемшіліктер мен сәтсіздіктер  жөнінде сөз болмады. Осының  бәрі Қазақстанның қоғамдық-саяси  дамуына қолайсыз ықпал етіп, ауыр зардаптарға ұрындырды. Аты  шулы ұрандарды саяси мақсаттарға  пайдаланумен заңдылықтың бұзылуы,  өкімет билігін асыра пайдалану  жалғаса берді. Өмір сүріп отырған  саяси жүйе өзінің дербес дамуына  қабілетсіз екендігін көрсетті. Кеңес қоғамын дамытудың соғыстан  кейінгі жоспарлары сталиндік  антидемократиялық, социализмнің  тоталитарлық үлгісімен үйлесіп  кетті. Майдан мен тылда, соғыстың  барлық ауыртпалығы мен қиыншылығын  көтерген халық соғысқа дейінгі  кезеңдегі халықтан басқаша еді.  Қоғамдық өмірдің бейбіт жағдайының  орнығуына байланысты қүндылықтарды  қайта бағалау орын алды. Замандастардың  санасында әлеуметтік бағдарламаларға  бет бұрудың қажет екендігін  түсіну айқын біліне бастады.  Алайда қоғамдық сананың барлық  деңгейінде сезіле бастаған қоғамдық  жаңарудың кешенді бағдарламаларына  өтуге тұрақты әлеуметтік-саяси  құрылым бөгет жасады. Сонымен  бірге өте ауыр соғыстағы жеңіс  соғыстан кейінгі кезеңде басшылықтың  қолданыстағы саяси жүйенің тиімділігіне  деген сенім қалыптастырды, ал көпшілік басшылар баскарудың әкімшілік өдістерінің өзін-өзі ақтайтындығына сенімді болды. Сталинизм идеологиясы 40-жылдар мен 50-жылдардың басында өзінің шырқау шегіне жетті. 1939 жылы болған БК(б)П XVIII съезінің құжаттарында жазылған социализм қрылысын аяқтаудың соңына карай ел коммунистік қоғам кұруға өтеді деген тезисті Ұлы Отан соғысы аяқталған соң, теориялық жағынан талқылау жалғаса берді. 1946 жылғы наурыздағы КСРО Жоғарғы Кеңесінің сессиясында бүл тезис партияның жетемгілікке алатын тұжырымдамасы ретінде жарияланды. Соғыстан кейінгі онжылдық - КСРО-дағы 1920-1940 жылдардағы өмір шындығына қасад көзқарастың жалғасы еді.

50-60 жж. Қазақстанда ауыл шаруашылығын  дамыту шаралар

Екінші дүниежүзілік соғыс  жеңіспен аяқталғаннан кейін, аса жауапты  міндет ең алдымен бүлінген халық  шаруашылығьн қалпына келтіру және оны одан әрі өркендету алда тұрды. Бұл халықтың барлық күш-жігерін  жұмылдыруды талап етті. Осы ортақ  міңдетті орындауда Қазақстанның алатын орны ерекше болды. Мұнда эвакуацияланған  зауыттар мен фабрикалар орналасқан, жаңа кәсіпорындар салынып, бұрын барлары  кеңейтіліп жатқан. Республиканың өнеркәсібі соғыс жылдарында оның алдындағы  деңгейінен асып түсті.

Энергетика, металлургия, кен  рудасы, көмір, химия, машина жасау салалары неғұрлым қауырт дамыды. Жаңа өндірістер мен салалар пайда болды, әсіресе  ауыр индустрия шапшаң дамыды, оған соғысқа дейінгі және соғыс жылдарындағыларды  қосып алғандағыдан көп күрделі  қаржы жұмсалды. Елдегі ең ірі нысандардың  бірі — Қарағанды металлургия  зауытының (Қазақстан Магниткасы) қүрылысы басталды. Ферросплав өндіру артып, оның  ассортименті ұлғайды.

Республика индустриясының жетекші саласы — түсті металлургия  едәуір дамыды: тазартылмаған мыс  өндіру 1,8, қорғасын 2,2 есе артты, саланың  жалпы өнімі 2,1 есе өсті. Қарағанды  көмір бассейнінде 10-нан астам  шахта мен байы- ту фабрикасы пайдалануға берілді. 20-шы жылдардың ба- сында-ақ токтатылып қойылған Екібастұз тас көмір кен орындары іске қосылды, онда көмір өндіру ашық әдіспен жүргізілді. 1965 жылдың аяғында көмір шығару 2,8 млн. тоннаға жеткізідді.

Мұнайшылар бесжылдық  жоспарын мезгілінен бұрын орындады. Батыс аудандарда жаңадан екі  мұнай көзі ашылды, скважиналарды  механикалық проходкалаудың шапшаңдығы едәуір артты.

Жамбыл облысында кен-химия өнеркәсібінің орталығы құрылып жатты, суперфосфат өндіретін едәуір қуаттар іске қосылды. Минералдық тыңайтқыштар өндіру 15,6 есе өсті.

Электр қуаты арта түсгі. Өскемен СЭС, Жезқазған мен Жамбыл ЖЭС салынып, пайдалануға берілді, Қарағанды, Шымкент және басқа да ЖЭС кеңейтілді. Сөйтіп энергетикалық қуат 2,5 есе үлғайды.

Объектілер салудың орасан зор ауқымы құрылыс индустриясын шапшаң дамытуды талап етті, оған мұның  алдындағы бесжылдыққа қарағанда күрделі қаржы 3,7 есе көп жұмсады. Құрылыс материалдарын шығарудың көлемі 2,7 есе ұлғайды.

Көліктің барлық түрін, әсіресе  темір жолды өркендетуде үлкен  өзгерістер орын алды. 1953 жылы Мойынты - Шу темір жолы іске қосылды. Сөйтіп ұзындығы 1,5 мың шақы- рым Петропавл - Ақмола - Қарағанды - Шу - Алматы Транс- қазақстандық магистрал пайда бодды. Ол Қарағандының көмірін, тың астығын, Сібірдің ағашын Қазақстанның оңтүстігі мен Орта Азияға жеткізетін ең төте жол, осы аудандардың өніргіш күштерінің одан әрі дамуына