Казақ хандығы

Есім ханның тұсында  Қазақ хандығы

Есім  хан (1598-1628 (1645) ж.ж. билік құрған) Шығайұлы Есім хан (1628-1645) – Қазақ хандығының ханы, Шығай ханның баласы, атақты Тәуекел ханның туған інісі. Есім хан туралы халық жадында сақталған аңыз -әңгімелер, дастан-жырлар көп. Оны халқы «Еңсегей бойлы ер Есім» деп ардақтайды.

Есім хан билік басына ағасы Тәуекел өлгеннен кейін келді. Бұл кезде Қазақ хандығының шығысындағы жағдай Тәуекел тұсындағыдан әлдеқайда күрделене түскен еді. Мұнда ойрат тайпаларының бірігіу процесі жүріп жатты. Сондықтан ол көршілерінде болып жатқан жағдайды жіті қадағалап, олардың тайпалары арасындағы алауыздықты өз пайдасына шешуге ұмтылып бақты.

Ойраттардың бір жағынан Ембі, Жайық, Еділ бойындағы ноғайлармен шарпысуығ екінші жағынан орыс қамалдарының гарнизондарымен қақтығысуы Есім хан саясатының ықпалды болуына елеулі жағдай жасады. Ақырында үш жақты соғыстың өздеріне қырғын таптыратынын сезген ойрат әміршілері Есім ханның үстемдігін мойындап, тату көршілікте тұру мақсатында ұсыныс жасап, елшілерін жіберуге мәжбүр болады.

Хандығының шығысындағы  жағдайды осылайша өз пайдасына шешкен Есім хан оңтүстігін де ойдан шығармайды.

Хандығының шекарасын  кеңейте түсу саясатын мұнда да батыл  жүргізіп бағады. Оған жағдай да көмектесе  түседі. Себебі, бұл кезде қайтыс болған Бәки Мұхаммед ханның орнына оның інісі Уәли Мұхаммед пен Герат-Хорасанның билеушісі Дінмұхаммед баласы Иманқұлы таласып жатқан еді. Осы қақтығысты өз пайдасына асыруда Есім хан  үлкен ептілік танытады. Ол әуелі  Уәли Мұхаммедке көмектесемін деп уәде беріп, кейін Иманқұлы жағына аунап  түседі. Соның нәтижесінде онымен бірігіп, Уәли Мұхаммедті өлтірісіп, Иманқұлымен  одақ жасасады да, сол жылы Иманқұлыға қарсы шығып, Самарқантқа әскер  жөнелтеді.

Бұл кезде Иманқұлының  Есіммен соғысарлық шамасы жоқ еді. Сондықтан онымен шартқа отырып, Ташкент пен оның төңірегінің түгелдей қазақтардың иелігі екенін ресми түрде мойындайды.

Бұдан кейін Есім хан Моғолстан ханы Әбдірахымның қызы Падшахқа үйленіп, ағасы Күшік сұлтанның қызын Әбдірахымға беріп, қарсы құда болу арқылы оны өзінің жақтасы етіп, соның көмегімен өзіне опасыздық жасаған Тұрсын ханды талқандап, дара билікке қол жеткізеді.

Есім ханның билігі тұсында (1598-1645) халық жадында «Есім салған ескі жол» деген атпен қалған әдет-ғұрып нормаларын қалыптастырған конституциялық құжат болғаны белгілі. Мұны «Есімнің заңы» деп ұққан жөн. Бірақ оның көктен алынбағанын, өз заманының орайы мен талабына қарай Есім хан мен оның кеңесшілері өңдеп, толықтырған баяғы «Қасым салған қасқа жолдың» бір нұсқасы екенін де естен шығармаған абзал. Түтпет келгенде, «Есім салған ескі жол» деген сөздің мәні де Есім ханның тұсында жасалған даналық заңдарға байланысты айтылған. Қоныс-тұраққа, мал-мүлікке, адамдар арасындағы қарым-қатынасқа қатысты туындайтын дау-шардың шешімдері осы кезде сараланды.

Мұның өзі кейін Тәукенің әйгілі «Жеті жарғысына» негіз болып, қазақ халқының мәдени-рухани және салт-дәстүр қалыптарының төлтумалығын шыңдай түсуге ықпал етті. Жалпы  көшпелілер мемлекетінің хандары сияқты, Есім хан да тақ үсті мен ат үстінде  бірдей танылған біртуар тұлға. Оны  халқының «Еңсегей бойлы Ер Есім»  атанған атақты ханның қайтыс болған жылы – 1645 жыл деген шындыққа келетін  сияқты.

Есім хан дүние салған соң қазақ хандығының тағына Жәңгір хан (1645-1652) отырды. Халық оны ел үшін жасаған ерлігіне орай «Салқам Жәңгір»  деп атанған. Хан ордасын Түркістан  қаласында ұстау Жәңгір хан тұсында  басталды.

Есім хан қазақ тарихында  «Еңсегей бойлы ер Есім» деген  атпен әйгілі болды, оған бұл атақ 1598-жылы ағасы Тәуекел ханмен бірге  Мауреннахрға жасаған жорықта ерекше көзге түскені үшін берілген екен. Есім хан - Шығай ханның баласы, ол бұрын  қазақ хандығының Түркістан қаласындағы  хан ордасында тұрған. Хан тағына отырған соң Бұхарамен бітім-шартын жасасып, Орта Азия қалаларымен бейбіт, экономикалық байланыс орнатуға ұмтылды. Қазақ хандығын бір орталыққа  бағынған мемлекет етіп құруды көздеді. «Есім ханның ескі жолы» деп аталған  заңды құрастырды. Есім ханның қазақтарды бір орталыққа бағындыру саясатына  қарсы болған сұлтандар қазақ  хандығын бөлшектеуге тырысты.

Ташкент қаласы қазақ хандығына қараған соң оны Жәнібек ханның немересі, Жалым сұлтанның баласы Тұрсын Мұхаммед сұлтан басқарған еді.Ол көп ұзамай тәуелсіз хан болуға әрекет жасады. Тіпті өз атынан ақша соқтырып, «бажы және хараж» алым-салықтарын жинады. Сонымен, қазақ хандығын екіге бөліп, Түркістан қаласын орталық еткен Есім хан, Ташкент қаласын орталық еткен тұрсын хан билеген еді. Бұлардың арасында соғыс қақтығыстары болды. Бұл екі жақ ұйғыр, қырғыз, қарақалпақ билеушілерінен өздеріне одақтас-жақтастар іздеуге кірісті. Есім хан тобы Яркент хандығына қарсы болып Тұрпанды билеген Әбдірахим ханмен одақтасты. Ал Тұрсын Мұхаммед хан жағы Яркент билеушісі Шажайдің Ахметтің жақтасы болды. Бұлармен одақтасып отырған Әбдірахим мен Ахметтер де бір-бірімен жауласып отырған билеушілер болатын. Есім хан өзіне мықты сүйеніш ету үшін Яркент ханы Әбдірахиммен құдандалық байланыс орнатты.

Есім хан Әбдірахимнің қызы Патша ханымға үйленді де, ағасы Күшік сұлтанның қызын  Әбдірахимге берді. Есім хан мен Тұрсын хан арасында күрес шиеленісе берді, 1627-жылы Есім хан Тұрсын ханды өлтіріп, қазақ хандығын өз қол астына біріктірді. Есім ханның феодалдық бытыраңқылықты жеңіп, қазақ хандығын біріктіру жолындағы күрестері қазақтың «Еңсегей бойлы ер Есім» атты тарихи жырына өзек болған. Есім хан Ташкент қаласына білдіртпей түнде кіріп, хан сарайының күзетшілерін байлап тастап, тұрсын ханды қаперсіз ұйықтап жатқанда қапылыста өлтіреді, сонда Есім ханның қасындағы Төлеген (Марқасқа) жырау оны мынадай жырмен оятады:

«Ей, Қатаған хан Тұрсын!

Кім арамды ант ұрсын.

Жазықсыз елді жылатып,

Жер тәңірісің, жатырсың,

Хан емессің қасқырсың,

Қара албасты басқырсың!

Алтын тақта жатсаң да

Қазаң жетті қапылсың!

Еңсегей бойлы ер Есім,

Есігіңе келіп тұр,

Шашқалы тұр қаныңды,

Кешікпей содан қатарсың!»

Есім хан шошып оянған Тұрсын ханның басын алады.

«Бахыр әл асырардың» авторы Махмұд ибн Уәлидің айтуына қарағанда, Есім хан 1628-жылы қайтыс болған. Ал «Қазақ совет энциклопедиясының» мәліметіне қарағанда 1645-жылы қайтыс болған делінеді.

Қазақтардың өзара  саяси қарым-қатынасы

16 ғасырда қазақ хандығы  солтүстікте құрылған Сібір хандығымен (орталығы Түмен) шектесті. 1563 жылы  Шайбани әулеті мен Тайбұғы  руы арасындағы ұзақ жылдар  бойы жүргізілген күрестен кейін  Сібір хандығы Шайбани әулеті  Көшім ханның қолына көшті.

Сібір хандығының халқы түркі  тілдес қырық рудан құрылған және угар тайпаларының жиынтығынан тұрды. Хандықтың негізгі халқы түркі  тілдес «Сібір татарлары» деген атпен  белгілі болды. Сібір хандығы  Қазақстанмен саяси және сауда байланысын жасап тұрды.

1552 ж. Ресей Қазан қаласын  жаулап алғаннан кейін, ол Сібір  хандығымен көрші болып шықты. 1581 ж. Ермактың сібірге жорығы  басталды. Көшім хан жеңілгенмен,  Ермак жеңісті баянды ете алмады, ол 1584 ж,. қаза тапты. Бірақ Сібір  хандығы да көтерілмеді. Сөйтіп  ол 1598 жылы Ресей құрамына енді.

17 ғ. 2 ж. Қазақ хандығының  жағдайы нашар болды. Өзара  қырқысты пайдаланған жоңғарлар  Жетісудың бір бөлігін басып  алып осы аймақта көшіп жүрген  қазақтар мен қырғыздарды бағындырды. Бұқара әскерлері Ташкентті алып, қазақтарды ығыстыра бастапан  кезде, қазақ хандарының бірі  Жәңгір Бұқар әміршісін жоңғарларға  қарсы күресу үшін әскери одақ  жасауға көндірді. Жәңгір жоңғарларға  қарсы жорықта 1652 ж. қаза тапты. 17 ғ. 90-ж-да жоңғарлардың қазақ  жеріне шабуылы бәсеңдеді. Бұл  кезде қазақ хандығының нығаюы, қырғыздар мен қазақтар арасындағы  одақ және оған қарақалпақтардың  қосылуы күшті жүрді.

Тәуке ханның тұсында  Қазақ хандығы

1680 ж. Жәңгірдің баласы  Тәуке (1680-1718) хан болды. Оның  тұсында «Жеті жарғы» деген  заңдар жинапы құрастырылды. Жеті  жарғы көшпелілердің ел билеу  заңы болып табылады. Оның негізгі  баптарының мазмұны: қанға қан  алу, яғни біревдің кісісі өлтірілсе,  оған ердің құнын төлеу (ер  адамға 1000 қой, әйелге 500); ұрлық, қарақшылық, зорлық-зомбылыққа өлім жазасы  кесіледі, жазаны ердің құнын  төлеу арқылы жеңілдетуге болады; денеге зақым келтірсе, оған сәйкес  құн төленеді (бас бармақ 100 қой,  шынашақ 20 қой); егер әйел ерін  өлтірсе өлім жазасына кесіледі (егер ағайындары кешірім жасаса, құн төлеумен ғана құтылады, мұндай  қылмысты екіқабат әйел жасаса  жазадан босатылады); төре мен  қожаның құны қарашадан 7 есе  артық төленеді; егер ері әйелін  өлтірсе, әйел құнын төлейді.

Қазақ хандығының саяси-әлеуметтік шағы

Феодалдық қанау көптеген салық түрін енгізді. Малшыдан зекет, егіншіден ұшыр жиналды. Ең жоғары басқарушы  хандар болды. Олар тек Шыңғыс тұқымынан  шықты. Феодалдық шартты жер иеленушілік, жерге меншіктің тұрақты түрлері, әсіресе Қазақстанның оңтүстік аудандарында, Сыр бойындағы қалалар аймағында  қалыптасты. Олардың сойырғал, иқта, милк, вакуф сияқты түрлері болды. Ханнан тархандық құқық алып, сыйлық жерді иеленушілер онда тұратын  егіншілерден, қолөнершілерден өз пайдасына  салық жинады. Қазақ қоғамын әлеуметтік-таптық топтарға бөлу негізіне әл-ауқаттылық жағдайынан гөрі, әлеуметтік шығу тегі негізге алынды. Жоғары аристократтық  топ ақсүйектерге Шыңғыс әулеттері  хандар, сұлтандар, оғландар төрелер, қожалар  жатты. Ал басқа халық әл-ауқатына қарамастан қара сүйеккке жатқызылды.

Қазақ хандығының мәдениеті

Қазақ поэзиясының аса  ірі тұлғалары Шалкиіз (15 ғ.), Доспамбет (16 ғ.), Жиембет (17 ғ.). Қазақтың батырлар жыры тарихи оқиғаларға құрылған. Мысалы: Қобыланды, Ер Тарғын, Алпамыс, Ер Сайын, Қамбар батыр дастандары. Ислам діні толық тарады. Араб әліпбиі қолданылды.

18 ғасырда қазақтар үз  жүзге бөлініп өмір сүріп жатты.  Әр жүздің өз ханы болды.  Кіші жүзді Әбілхайыр, Орта  жүзде Сәмеке (Шахмұхамед), Ұлы Жүзде  -Жолбарыс, Түркістан қаласын астана  еткен Үлкен Орданың ханы Тәуке  еді. Қазақ жерінде орталықтанған  мемлекет болмауын көршілері  өз пайдасына шешуді ойлады. Оңтүстік-батыстан  Жайық казактарының қолдауымен  Еділ бойындағы башқұрттар, қалмақтар  Кіші жүзге тынымсыз шабуыл  жасады. Солтүстіктен Сібір казактары  тыным бермеді. Орта Азиядағы  Бұқара мен хиуа хандықтары  да қазақ жерінен дәмелі болды.  Олардың бәрінен асып түскен  жоңғарлар еді.

Қазақ халқының ойраттарға қарсы күресі

Қазақ хандыңындағы 1-азаматтық соғыс.

16 ғасырдың соңында ойраттар(қалмақтар)  төрт тайпалық бірлестіктен тұрды.  Олар Тарбағатайдан Шығысқа қарайғы  өңірді алып жатқан торғауыттар,  Ертістің жоғары ағысында қоныстанған  дербеттер, қазіргі Дихуа қаласының  маңындағы хошауыттар, Іле өзенінің  жоғары жағындағы шоростар еді.

Қазақтар мен ойраттар арасындағы жайылым жер үшін күрес 15 ғасырда-ақ басталды. 16 ғ. соңында  ойраттардың шағын бөлігі қазақ  ханы Тәуекелге бағынды. 1635 ж. Хонтайшы Батурдың бастауымен Жоңғар хандығы  құрылды. Қазақ-жоңғар қатынастары  Батур хонтайшы (1634-1654) билік құрған кезде шиеленісе түсті. Онан кейінгі  жоңғар хандары (Сенге, халдан) Оңтүстік қазақстанды, маңызды сауда жолдары  өтетін қалаларды өздеріне қаратуға тырысты.

Қазақ халқының жоңғарларға  қарсы күресі

1718 жылы Тәуке өліп, орнына  Болат хан болды. Оның кезінде  қалмақтардың қазақ жеріне жорығы  күшейді. Бұл жорықтардың табысты  болуына шведтің артиилерия сержанты  Иоганн Густав Ренаттың әсері  күшті болды. 1709 жылы Полтава түбінде  орыстардың қолына түскен Ренат  Тобыл қаласына айдалды, осында  Ертістің бойында Бухгольцтің  экспедициясы құрамында Кереку  қаласының маңында 1715 жылы қалмақтарға  тұтқынға түседі. 1733 жылға дейін  қалмақтардың қолында болды. Ол  қалмақтарға зеңбірек құюды, баспахана  жасап, әріп құюды үйретеді.

Жан-жақты әскери дайындығы  бар жоңғарлар 1710-1711 жж. қазақ жеріне басып кіріп соғыс жүргізді. Олар 1717 жылы жазда Аякөз өзені жағасында  қазақтардың 30 мың жасағын талқандады. Келесі жылы жоңғарлар қазақтарды Бөген, Шаян, Арыс өзендері бойында тағы да қырады.

Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама

1723 жылы ерте көктемде  жоңғарлар қазақ жеріне тағы  да соғысуға келді. Шуна Дабо  деген қалмақ басқарған бұл  шайқас екі бағытта жүруі тиіс  еді. Бірінші бағыт Қаратауды  басып өтіп, Шу мен талас өзендеріне  шығу болса, екінші бағыт қазақтарға  соққы беріп, Шыршық өзеніне  жету болатын. Бұл жоспарды  іске асыру үшін әскерлер жеті  топқа бөлініп, оның бірі Жетісу  Алатауының етегіндегі Балқаш  көліне құятын төрт өзеннің  бойына топтастырылды. Қалмақтың  ірі қолбасшысы Амурсана басқарған  70 мың адамнан тұратын екінші  бір тобы Іле өзені бойына, Кеген өзенінің солтүстік жағасына, Нарын өзенінің күншығыс жағынадғы  Кетпен тауы баурайына орналасты.

Бейғам отырған қазақтар аямай қырылды. Жоңғарлар Жетісуды, Ұлы жүзді қырып-жойып, Ұлы жүз, Кіші жүз жеріне де жетті. Халық басы ауған жаққа шұбырды. Ұлы Жүз  бен Орта Жүздің қазақтары Самарқан пен ходжентке қарай шұбырды. Кіші жүз қазағы хиуа мен Бұхараға ағылды. Босқындардың біразы Сырдың сол  жағындағы Алакөл маңына топтасты. Халық бұл кезеңді «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» деп атады. «Елім-ай»  деген ән туды.

Халық ең соңында бірігудің  қажеттігін түсінді. 1728 жылы Әбілхайыр  бастапан Кіші жүз жасақтары, Тайлақ батыр, Саурық батыр бастапан әскерлер Ырғыз уезінің оңтүстік шығыс  бетіндегі Бұланты өзенінің жағасында  «Қара сиыр» деген жерде қалмақтарға  қарсы соққы берді.

1730 жылы көктемде Балқаш  көлі маңында тағы соғыс басталды. Бөгенбай, Қабанбай, Наурызбай, сияқты  батырлар бастапан қазақ жасақтары  жоңғарларға аяусыз соққы берді.  Бұл жер кейін «Аңырақай» деп  аталып кетті. Шуно Дабо бастапан  қалмақтар Іле өзені бойымен  шығысқа қарай қашуға мәжбүр  болды. Қазақ жерін азат ету  жолындағы соғысты жеңіспен аяқтау  үшін Үш жүздің әскерлері Шымкентке  таяу Ордабасы деген жерге  жиналды. Қолбасшы болып Әбілхайыр  мен Бөгенбай сайланды.