Казак хандары

 Қасым ханның  қазақ хандығын күшейту, қазақ  тайпаларын және қазақтардың  этникалық территориясын біріктіру  жолындағы жеңістері елдің ішкі  және сыртқы беделін арттырып, атақ – даңқын асыра түсті. Әйгілі (орта ғасырлық) тарихшы Мұхаммед Хайдар Дулати («Тарихи – Рашиди») атты кітабында: «Қазақ хандары мен сұлтандары арасында Қасым хандай құдіретті ешкім болған емес. Бұрындықты тіпті ешкім де елең қылған жоқ» - дейді.  

 Сонымен,  Қасым хан тұсында қазақ хандығы саяси экономикалық жағынан күшейіп нығайды . Оның тұсында қазақтар өз алдына дербес халық ретінде Батыс Европаға, Руське мәлім болды. Русьпен дипломатиялық байланыс жасалды, ол байланыс осы күндері жалғасып отыр.  
 

3. Қазақ хандығының  қайта дәуірлеуі . Хақназар хан (1538-1580 жж).  

Қасым ханнан кейінгі  қазақ хандығының саяси жағдайы.  

 Қасым хан  тұсында қазақ хандығының нығайғанына  қарамастан , ол әлі орталықтанған  мемлекет бола қоймады, мұның  өзі Қасым хан өлгеннен кейін  бірден байқалды.  

 Қазақ хандығын  нығайтуға және күшейтуге қажырлы  қайрат жұмсаған Қасым хан  қайтыс болғаннан соң, оның  мұрагерлері арасында өкімет  билігіне таласқан ішкі енжарлық  пен феодалдық қырқыстар туды. Сыртқы саяси жағдай қолайсыз  болып тұрған кезде өзара қырқысудың зиянды зардаптары хандықтың жай – күйіне қатты батты. Қазақ билеушілеріне қарсы монғол және өзбек хандарының одағы қалыптасты.  

 Өзара қырқысу  кезінде Қасым ханның мұрагері  Мамаш көп ұзамай қаза тапты.  Бұдан соң Қасымның немере  інісі Тахир хан болды (1523-1533 жж.).  

 Тахир хан  әскери – саяси істеріне олақ, дипломатиялық дарыны жоқ, қол  астындағыларға қатал,қытымыр адам  болды.Ол ішкі енжарлық пен  феодалдық қырқыстарды тия алмады, бұған қарамастан төңіректегі елдердің бәрімен жауласты. Қазақ хандығымен үнемі дүшпандасып жатқан Шайбани әулетімен ғана емес, қазақ хандығының сенімді одақтасы болып келкен Ноғай ордасындағы маңғыт мырзаларымен де, Моғолстан хандарымен де жауласты.  

 Ішкі саясатта  халыққа рақымсыз қаталдық істеу, сыртқы саясатта дос пен қасты айырмай төңіректің төрт бұрышымен түгел жау болу оны жеңіліске ұшыратты.  

 Тахир хан  қазақ хандығының барлық жеріне  түгел билік жүргізе алмады. Оның  тұсында феодалдық қанаудың күшеюінен,  оның үстіне Тахирдің қол астындағыларына қаталдығына наразы болған халықтар үнемі одан айырылып көшіп кетіп отырды. Мұхаммед Хайдар Дулатидің айтуынша: алғашқы Тахир хан қол астына Қарахан 1 миллион адамнан кейін 400 мыңдай адам қалған, бастапқыдағы он лек әскерден кейін 2 лек әскер қалған екен .  

1533 жылы Тахир  хан қайтыс болғаннан соң, қазақ  хандығына Бұйдаш (1533-1534 жж.) хан болды.  Ішкі енжарлық қырқыстар мен  феодалдық соғыстар Бұйдаш хан  тұсында да туып отырды. Сөйтіп, қазақ хандығы әбден әлсіреп,  бірнеше иеліктерге бөлініп кетеді. Мәселен, Қазақстанның батыс аудандарында Ахмед хан, Жетісуда Тоғам хан болғаны белгілі. Міне, бұл Қасым хан қайтыс болған соң туылған ішкі енжарлық пен феодалдық қырқыстар салдарынан қазақ хандығының 3 бөлікке бөлініп кеткендігінің белгісі.  

 Сөйтіп, Қасым  хан қайтыс болған соң қазақ  хандығына туылған саяси дағдырыс 15 жылға созылды. Ішкі енжарлық  қырқыстар мен феодалдық соғыстардың  ауыртпалығы және күн санап  күшейген феодалдық езгі мен  қанау халық бұқарасын қатты  күйзелтті. Сонымен қатар қазақ хандығын да әбден әлсіретті.  

Хақназар (Ақназар) хан. Қасым ханнан кейінгі бүліктердің  салдарынан әлсіреген хандықты нығайтып,біріктіруге  Қасым ханның баласы Хақназар хан (1538-1580 жж.) әрекет жасады. Хақназар қазақ хандығын 42 жыл биледі. Қазақ хандығының 300 жылдық тарихында Хақназардай ұзақ жыл ел билеген хан болған емес. Ол ел басқару,әскери-саяси істері жағында қажырлы да қабілетті қайраткер болды. Оның үстіне аса күрделі сыртқы жағдайларда дипломатиялық дарыны мол майталман екендігін көрсетті.  

 Хақназар хан таққа отырған соң хандық үкіметтің билігін нығайтуға және күшейтуге қажырлы қайрат жұмсады. Өзінен бұрынғы Тахир хан және Бұйдаш хан тұсында бытыраңқы жағдайға түскен қазақ хандығын қайта біріктірді.  

 Ноғай ордасындағы  феодалдық топтардың күресін пайдалана отырып, Хақназар ноғай мырзаларының көбін өз жағына шығарып алып, Жайық өзенінің сол жағындағы территорияны қосып алды. 1557 жылы ноғай мырзасы Исмаил орыс патшасы IV Иванға менің немерелерім, туыстарым Жайықтың арғы бетінде қалып, қазақ ханына қосылып кетті деп хабарлады* (Вельяминов –Зернов В.В. Исследование о Касимовских царях и царевичах, ч.2, с.333). Жайық өзеніне жапсарлас жатқан дала үшін күрес XVI ғасырдың 60-шы жылдарында да жалғаса берді. 1568 жылы орыс патшасы Ноғай ордасына жіберген Семен Мальцев “Ақназар патша мен Шығай ханзадының және Жалым ханзаданың қазақ ордалары және олармен бірге 20 ханзада Ноғайға келіп , ұрыс болды ”, - деп хабарлады. Бұл жеңістің нәтижесінде Ноғай жерлерінің бір бөлігі Хақназардың билігіне көшіп, қазақ хандығының жерін кеңейтіп, күш қуаты мен беделін арттырды, тарихи деректемелерде қазақ ханы “Хақназарды қазақтар мен ноғайлардың ханы” деп атаған.  

XVI ғасырдың  ортасында ауыр дағдарысқа ұшыраған  Ноғай ордасы ішкі феодалдық  қайшылықтар мен қырқыстардың  және халық бұқарасының феодалдық үстемдікпен қанауға қарсы күрестерінің нәтижесінде бордай тозып, 1569 жылдан соң мемлекет ретінде өмір сүруден қалды. Бұрын Ноғай ордасына қараған қазақ тайпалары және олардың этникалық территориясы Қазақ хандығына бірікті. Бұл Қазақ хандығының қазақ тайпаларының және қазақтардың этникалық территориясын біріктіру жолында Хақназар ханның жасаған жеңісті қадамдарының бірі еді.  

 Ноғай ордасының  ыдырауы, оған қарасты қазақ  тайпалары мен олардың мекендеген  жерлерінің Қазақ хандығына қосылуы хандықтың Батыс – солтүстік жағындағы жағдайда өзгеріс тудырды. Орыс мемлекеті мен Қазақ хандығы арасындағы кең өңірді алып жатқан Ноғай ордасының ыдырауы, оның бір бөлігінің орыс патшасына бағынуы, шығысқа қарай кеңейіп келе жатқан орыс мемлекетінің шекарасын қазақ хандығына жақындата түсті. 1563 жылы Сібір хандығының билігін тартып алған Көшім хан ендігі жерде Қазақ хандығына дұшпандық позиция ұстады. Оның үстіне моғол билеушілері мен Қазақ хандығы арасында да қақтығыстар болып отырды. Осындай күрделі жағдайлармен есептескен Хақназар хан Қазақ хандығының сыртқы саясатын өзгертті. Сырдария бойындағы Қазақ хандығының үнемі жауласып келген МауараннахрдағыШайбани әулетімен одақтастық байланыс орнатуға ұмтылды. Орта Азиядағы ең ірі қалаларының бірі Ташкентті басып алуға бағытталған әскери қимылдарын тоқтатты. Сөйтіп, Шайбани Әулетінен шыққан Бұхара ханы Абдолла екінші мен Қазақ ханы Хақназар қастаспай дос болып, өзаракөмектесу жөнінде «анттастық шарт» жасады, Хақназар ханның бұл дипломатиялық шарасы маңызды болды.  

 Сонымен,  Хақназар хан тұсында соғыс  қимылдары тоқтап, бейбітшілік орнады, қазақтардың орта Азия халқымен  сауда – саттық қарым-қатынасы, экономикалық байланысы одан  әрі өрістеді. Мұның өзі Қазақ  хандығының ішкі жағдайын жақсартуға, халқының шаруашылық өмірінің оңалуына тиімді болды. Сонымен қатар Қазақ хандығы нығайып, қайта дәуірлей түсті.  

4. Тәуке хан  және оның билік құрған жылдары  (1680-1718). «Жеті жарғы» заңдары.  

Тауке ханның ішкі саясаты. Қазақ хандығының Сырдария бойындағы қалалар үшін ұзақ уақыт бойы жүргізген күресі XVI ғасырдың аяғында Түркістан мен оның қалаларын және Шайбани әулетінің аса ірі жері–Ташкентті Қазақ хандығының құрамына қосумен аяқталды. Бұл территорияларды Қазақ ханының құрамына қосу туралы 1598 жылғы шарт Мауараннахрдың Шайбани әулетінің орнына келген жаңа Аштархани Әулетінің өкілімен жасалды. Сөйтіп, Сырдария бойындағы қалалар үшін, Оңтүстік қазақстанның территориясы үшін бір жарым ғасырға созылған күрес уақытша аяқталды.  

 Алайда, Есім  ханнан (1598-1628 жж.) кейін Қазақ хандығының жағдайы одан сайын нашарлай түсті, феодалдық қарқысулар ұлғайып, жоңғарлар Жетісудің бір бөлігін уақытша басып алып, бұл өңірде көшіп жүрген қазақтар мен қырғыздарды бағындырды. Бұхара әскерлері Ташкентті алып, қазақтарды ығыстыра бастаған кезде, қазақ ханы Жәнгір (1628-1652 жж.) Бұхара хандығымен одақтасып, жоңғар феодалдарынның шабуылына қарсы күресті. Жәнгір хан өз өмірінің деңін жоңғарлардың шапқыншылығына тойтарыс берумен өткізіп, оларға қарсы үшінші рет 1652 жылы болған шайқаста Жәнгір хан өлтірілді.  

1680 жылы хандықтың  тағы Жәнгірдің баласы Тәуке  ханға (1680-1718 жж.) көшті. Тәуке хан  1680 жылы таққа отырғанда Қазақ  хандығының ішкі және сыртқы  саяси жағдайлары мәз емес  еді. Феодал шонжарлардың арасында  бақталастық пен алауыздықтар күшейе түстіп, әрбір сұлтан өз иелігіндегі ұлыстарды жеке-дара билеп, дербестенуге тырысты. Қазақ жүздерінің арасында бұрыннан келе жатқан байланыстар нашарлап, олар бір – бірінен оқшаулана түсті. Үш жүз үшке бөлініп, сөз жүзінде қазақтың ұлы ханына тәуелді болғанымен іс жүзінде өз алдына билік жүргізді. Бұл жағдайлар жалпы қазақ халқын біріктіріп, сыртқы шапқыншылықтан қорғануға кесірін тигізді. Алауыздық пен өзара дау-жанжал, қақтығысқа белшісінен батқан қазақтарға Шығыстан, Арқадан төтеп берген жоңғарлардың шабуылы күшейе түскен еді.  

 Осындай қиындық  кезеңде хандық құрған Тәуке  алдымен Россия және оңтүстіктегі  көрші елдермен қарым – қатынасын  түзей отырып, қазақ қоғамының  ішкі дау-жанжалды, барымтаны тежемей,  уақ хандықтардың уақытша болсада  ынтымақтастығын көздемей тұрып, сыртқы жаулар мен батыл күресуге болмайтынын ол жақсы түсінді.  

 Хандық билігін  күшейтуге бағытталған ірі-ірі  өзгерістер жасады. Тәуке өзінің  саясатын феодалдық билер мен  шонжарларға, батырларға сүйеніп  жүргізді. «Xалық кеңесі» мен «Билер кеңесін» тұрақты орган ретінде қалыптастырып, олардың рөлін арттырды. Жыл сайын белгілі бір мерзімде Күлтөбеде 3 жүздің басын қосқан жиын өткізіп тұрды.  

 Тәуке ел  бірлігі бұзылуының ұйтқышылары  феодал ақсүйектер мен сүлтандарды  әлсіретуге, мемлекеттік құрылысты күшейтуге тырысты. Жүздер мен ұлыстар арасындағы күрделі тартыстар билер кеңесінде, абыройлы да әділетті де Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би, т. б. билер адында шешілді.  

 Тәуке билікті  өз қолына алды. Өзінің алысты  болжағыш саясаткер екендігін елге таныта білді. Оның қолына ең маңызды көш – қоңысты белгілеп бөліп беру, алым - салық салу, сот ісі, қарулы күш т.б. қызмет түрлері жинақталды. Сыртқы жағайды назарда ұстап, кәмелетке толғандарға 5 қарумен жүруді міндеттеген.  

 Сөйтіп, «қара  қазаққа» сүйенген Тәуке хан көп нәрсе ұтты. Өйткені билер кеңесі барлық румен тығыз байланыс орнатып, ел бірлігін халық көкөйіндегі көкейтесті мәселелерді: қөш- қоныс, ел тыныштығы, сыртқы жаудан қорғану, т.б. талқыланды. Ақыры, билер кеңесі ханның кеңесу органына айналып, зор саяси маңызға ие болды.  

XVII ғасырдың  аяғында қазақ хандығының ішкі  және сыртқы саяси жағдайы  өте шиелінісе түті. Халық басына  қиын да қилы заман орнады. Сыртқы душпандар жиі торуылдай  бастады. Ал қуатты сұлтандар  өздерінің иілігіндегі ұлыстарды жеке – дара билеп, дербестенуге бой ұрды. Сондықтан Тәуке елдің ауыз бірлігін нығайтатын шаралар қарастыра бастады.  

 «Жеті жарғы»  заңдар (Тәуке ханның заңдары).  

XVII ғасырдың  аяқ шенінде қазақтардың әдеттегі  қуқық (право) нормалары бір  жүйеге келтіріліп, толықтырылды. Тәуке хан билік құрған кезде тұжырымдалған заңдар «Жеті жарғы» деген атпен мәлім, мұның өзі сөзбе–сөз алғанда «жеті ереже» деген сөз. «Жеті жарғыда» орта ғасырдағы қазақ қоғамының патриархаттық-феодалдық правосының негізгі принциптері мен нормалары баянды етілген. Ғылыми әдебиетте бұл заңдық (юридикалық) құжат (документ) «Тәуке ханның ережесі» немесе «Тәуке ханның заңдары» деп аталады. Деректемелерде «Жеті жарғының» авторы кім болғаны жөніңде мағлұматтар жоқ. Тарихи аңыздарға қарағанда, оны жасаушы Тәуке хан дейді: ол Күлтөбе деген жерде үш жүздің өкілдері болған билердің басып қосып, «Қасым ханның қасқа жолы», «Есім ханның ескі жолы» заңдарын «Жеті жарғы» деп аталатын нормаға біріктірген екен деседі.  

 «Тәуке хан  ережесінің» негіздері туралы қайсы бір тиянақты пікір айту қиын, кейбір ғалымдар оның негіздерін Шыңғыс ханның Ясасынан іздейді, енді біреулері «Жеті жарғы» Ясадан мүлдем тәуелсіз жазылған деседі. Тегінде, «Жеті жарғының» негізгі көзі деп бәрінен бұрын қазақтардың әдеттегі байырғы правосын, сондай – ақ Тәукеден бұрын өмір сүрген қазақ хандарының жазылмаған заң ережелерін мойындаған жөн. Заңдарға негізінен алғанда қазақ қоғамының XVII ғасырдағы әскери – саяси және әлеуметтік өмірінің қажеттеріне жауап беретін ережелер енді.  

 «Жеті жарғыны»  жасау қолданылып келген әдеттегі  правоның нормаларын қазақтың  феодалдық қоғамының жаңа қажеттеріне  бейімдеу, бұл орайда ол нормалардың  феодал ақсүйектердің мүдделеріне  сай келетіндерін ғана сақтау  мақсатын көздеді. Сөйтіп, Тәуке  ханның «Жеті жарғы заңдары» қазақ қоғамының сол замандағы әлеуметтік және құқық нормалары заң жүзінде баянды етілді.  

 «Жеті жарғыға»  әкімшілік, қылмысты істер, азаматтық  право нормалары, сондай-ақ салықтар, діни көзқарастар туралы ережелер  енгізілген, яғни онда қазақ қоғамы өмірінің барлық жағы түгел қамтылған.  

 Мазмұны жағынан  «Жеті жарғы» үш болімнен турады: біріншіден, қазақтың ежелгі әдет  –ғұрып заңдарын қамтыған «Қасым  ханның қасқа жолына» негізделген,  екіншіден, одан соңғы өзгерістер, соның ішінде «Есім ханның ескі жолына» негізделсе, үшіншіден, Тәуке ханның дәуіріне , саясатына сай енгізілген жаңалықтар.  

«Жеті жарғы» жеті заңнан құралды: