Культура белорусских земель в IX в - первой половине XIII в

Крыж Ефрасінні Полацкай з’яўляецца не толькі выдатным творам дэкаратыўна-прыкладнога  мастацтва, але і каштоўным помнікам старажытнабеларускага пісьменства. Зробленыя на крыжы надпісы ўмоўна падзяляюць на дзве часткі. У першай частцы паведамляецца аб годзе стварэння  святыні, кошце матэрыялаў і працы, у другой жа запісаны праклён таму, хто знясе крыж са Спаскай царквы, якой падаравала яго Ефрасіння.

Няпросты лёс напаткаў крыж Ефрасінні  Полацкай, шмат разоў змяняў ён уладальнікаў і месцазнаходжанне. Ужо на мяжы ХІІ–ХІІІ стст. яго вывезлі з  Полацка смаленскія князі, у ХVI ст. крыж ненадоўга трапіў у рукі маскоўскіх князёў, а затым захоўваўся ў Сафійскім  саборы, які належаў уніятам. Пасля  скасавання уніі ён быў вернуты ў  Спаса-Ефрасіннеўскую царкву. З 1929 г. крыж знаходзіўся ў Магілёўскім краязнаўчым  музеі. У гады Вялікай Айчыннай вайны  крыж знік, і яго месцазнаходжанне невядома. У 90-я гады брэсцкім майстрам М. Кузьмічом была зроблена дакладная  копія гэтага крыжа.

Вялікае развіццё ў беларускіх землях атрымала прыкладное мастацтва. Нават  звычайныя прадметы з дрэва, косці, гліны, металу ўпрыгожваліся разьбою, інкрустацыяй. Своеасаблівая ў гэтым  сэнсе прыгажосць керамікі ХІ–ХІІІ  стст. У ёй мы не знойдзем яскравасці маляўнічых спалучэнняў эмалі, пераліваў  сонечнага спектра шкла. Яе прыгажосць выяўлялася ў строгасці і стрыманасці  каляровых гучанняў, у шурпатасці, аксамітнасці груба зробленай фактуры.

Трохі іншы характар мелі прадметы, прызначаныя  для феадальнай арыстакратыі, заможных гараджан. Яны часта ўпрыгожваліся  выявамі фантастычных звяроў і птушак, выкананымі ў асаблівай манеры –  “звярыным стылі”. Любімымі сюжэтамі старажытнарускага прыкладнога  мастацтва былі геральдычныя львы. Узорамі тонкай разьбы па каменю і косці з’яўляюцца шахматныя фігуркі, знойдзеныя ў Гродне і Ваўкавыску.

Пра высокае мастацкае майстэрства  тагачасных умельцаў гавораць прадметы хрысціянскага культу. Сярод іх вылучаюцца найтанчэйшай мастацкай разьбой  абразкі з шэрага шыферу, знойдзеныя ў час раскопак на гарадзішчы Мінска. Адзін з гэтых абразкоў выяўляе  ўшанаваных у старажытнасці святых у поўны рост з фігураю Хрыста ў верхняй частцы. Твары і ўсё  аблічча святых у многім нагадваюць нам беларускіх сялян.

Для стварэння прадметаў хатняга  побыту, зброі, прылад працы і ўпрыгожванняў  выкарыстоўваліся розныя металы: жалеза, бронза, медзь, срэбра, золата. Тэхніка  іх апрацоўкі ў ХІ–ХІІІ стст. дасягнула высокага ўзроўню. У беларускіх гарадах былі распаўсюджаны амаль  усе вядомыя ў Еўропе тэхнічныя  спосабы апрацоўкі металаў: плаўка, ліццё, коўка, залачэнне дроту, гравіраванне, упрыгожванне металічных вырабаў эмаллю, чарненнем.

Такім чынам, багатая, яскравая і шматгранная  культура беларускіх зямель у ІХ–ХІІІ  стст. стаяла ў шэрагу перадавых  культур свайго часу, была часткай  усходнеславянскай культуры.

Да увядзення хрысціянства  станоўчай  асткай культуры  беларускіх зямель з’яўлялася вусная народная творчасць, але калі пачалі будавацца цэрквы у культуры з’явілась пісменнасць. Пры цэквах адкрывацца цэркоўна-прыходскія школы. Перакладаліся і перапісваліся  кнігі, ствараліся бібліятэкі. Вялікі уклад у асвету  унеслі Е.Полацкая, К.Тураўскі, К.Смаляціч.

Літаратура

1. Гісторыя Беларусі: У2 ч Ч.1.-Мн.2000.

2. Энцыклапедыя гісторыі беларусі: У 6 т. Т.1-6.-Мн.,1991-2001.