Лiтоуска-рускi сойм

     Другоў  па рангу асобай ў ваяводстве быў  каштэлян – камандуючы ўзброенымі сіламі замка ваяводы і апалчэння  ваеннаабавязаных ваяводства. Ён так  сама быў членам Рады і Сейма.

     Намеснікам  ваяводы быў падваявода. Ён кіраваў  канцылярыяй, сведчыў дакументы, старшынстваваў у гродскім (замкавым) судзе.

     На  ніжэйшай ступені стаялі ключнік (збор падаткаў), канюшы (гадоўля коней  для войска), гараднічы (камендант  замка). Усе гэтыя пасады мелі права  займаць толькі феадалы і толькі ўраджэнцы княства, а ў некаторых  ваяводствах і паветах (Віцебскае  і Полацкае) – толькі з мясцовай знаці.

     На  чале адміністрацыі павета стаяў  стараста, абавязкі яго былі падобныя на абавязкі ваяводы. Прызначаўся ён князем і Радай пажыццёва, з цягам  часу гэта пасада стала больш ганаровай, была крыніцай даходу для яе ўладальніка. Непасрэднае кіраўніцтва павятовай адміністрацыяў праводзіў падстараста.

     Дапамагалі  старасце і падстарасце павятовы маршалак, ён старшынстваваў на павятовых  сейміках і кіраваў павятовым  апалчэннем. Сцяганосцам павятовага апалчэння быў харужы.

     На  ніжэйшай ступені знаходзіліся дзяржаўцы (раней зваліся цівунамі), што  кіравалі асобнымі дзяржаўнымі маёнткамі.

     У ваяводствах і паветах праводзіліся мясцовыя (ваяводскія ці павятовыя) сеймікі, што маглі вырашаць розныя пытанні  з жыцця ваяводства ці павета. На сейміках прысутнічалі ўсе кіруючыя асобы і ўсе жадаючыя шляхцічы тэрытарыяльнай адзінкі. Галоўная роля сеймікаў – гэта выбар 2-ух паслоў на агульнадзяржаўны (вальны) сейм і выпрацоўка для іх інструкцый і хадайніцтваў перад урадам. На сойміках слухалі  справаздачы послоў аб сеймах, выбіралі судзей і прызначалі на пасады мясцовага  кіравання.

     Сістэма органаў мясцовага кіравання  складвалася паралельна ўладкаванню  адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзелу  ВкЛ. Доўгі час княства не мела аднолькавага падзелу. У склад ВкЛ  уваходзілі ўдзельныя княствы, што  кіраваліся сваімі княскімі дынастыямі, намесніцтвы (ліквідаваныя ўдзельныя  княствы, што кіраваліся вялікакняжаскімі намеснікамі). Яны ўтваралі каля 20 судова-адміністрацыйных акруг, межы іх дакладна вызначаны не былі (XV – першая палова XVI стст.). Паступова  ўдзельныя княствы ліквідаваліся, расла колькасць намесніцтваў. У  1413 г. былі заснаваны першые ваяводствы – Віленскае і Трокскае. Пасля Гарадзельскай уніі ВкЛ стала пераймаць прынцыпы тэрытарыяльнага падзелу, што існаваў у Польшы. Вялікія намесніцтвы сталі звацца ваяводствамі, маленькія – паветамі ці стараствамі. У 1504 г. ваяводствам стала Полацкае намесніцтва, у 1507 – Наваградскае, у 1508 г. – Віцебскае. Канчаткова падзел на ваяводствы і паветы быў праведзены пад час адміністрацыйнай рэформы 1565-1566 гг. У выніку яе апошнія ўдзельныя княствы (Слуцкае, Друцкае, Лукомскае) былі ліквідаваны. ВкЛ было падзелена на ваяводствы: Берасцейскае, Віленскае, Віцебскае, Мінскае, Мсціслаўскае, Наваградскае, Полацкае і Трокскае. У склад ваяводстваў уваходзіла 30 паветаў, 16 з іх – на тэрыторыі сучаснай Беларусі. Такі падзел быў замацаваны ў Статуце ВкЛ 1588 г. і захоўваўся да канца існавання дзяржавы.

     Гарадское самакіраванне

     У XIV-XVIII стст. на Беларусі стала пашырацца  так званае Магдэбурскае права –  права на самакіраванне гарадоў. Гэта было вынікам развіцця гараской гаспадаркі і жаданнем вялікіх князей мець гарады ў саюзніках у супрацьстаянні з феадаламі княства. Кожны горад  атрымліваў сваю грамату. Ступень свабод, што прадастаўляліся гарадам, была розная. Агульным было: мяшчане вызваляліся  з-пад адміністратыўнай і судовай  улады ваявод і стараст, замест феадальных павіннасцяў уводзіўся адзіны дзяржаўны  грашовы падатак на горад. У горадзе  ствараліся органы самакіравання і  суды.

     На  чале гарадской адміністрацыі і  суда стаяў войт. Яго прызначаў  гаспадар з Радай з ліку феадалаў ці знатных гараджан. Функцыі войта: падтрыманне парадку ў горадзе; вызначэнне правілаў гандлю; адстойванне  інтарэсаў гараджан перад урадам і феадаламі; збор падаткаў; ажыццяўленне правасуддзя разам з іншымі членамі  самакіравання. Дапамагаў войту  яго намеснік, лен-войт.

     Памошнікі войта – бурмістры – маглі  выбірацца гараджанамі, прызначацца  войтам. Бурмістры вырашалі бягучыя  пытанні гарадскога жыцця – наглядалі  за гандлем, рамеснікамі, займаліся  добраўпарадкаваннем горада, гарадскімі ўмацаваннямі, вартавай службай, ажыццяўлялі  правасуддзе па дробных справах.

     Гарадская рада (магістрат) выбіралася мяшчанамі  ці прызначалася войтам. Яна вызначала  агульны напрамак развіцця гарадской  гаспадаркі, займалася добраўпарадкаваннем, абарончымі збудаваннямі, зборам падаткаў з насельніцтва, кантралявала гарадскія расходы, ажыццяўляла суд з войтам і бурмістрамі.

     Войтаўска-лаўнічы  суд (лава) займалася разглядам крымінальных і грамадзянскіх спаў гараджан. Складаўся  з войта, лен-войта, лаўнікаў – асоб, выбраных з мяшчан.

     На  першым этапе распаўсюджання самакіравання  значную ролю меў агульны сход мяшчан (сейм, веча, капа). На ім слухалі  справаздачы бурмістраў, складалі скаргі ў урад, вызначалі памеры збору  сродкаў на гарадскія патрэбы, маглі  змясціць некаторых асоб самакіравання. Паступова роля схода змяншалася, нават сярэдняе мяшчанства адхілялася ад удзела ў кіраванні горадам. Уся  паўната ўлады ў гарадах належыла найбольш багатым і ўплывовым  купцам-госцям і цэхмайстрам –  кіраўнікам рамесных цэхаў. 

     Лiтаратура

1. Доўнар-Запольскі М.В. Гісторыя Беларусі / Пер. з рус. Т.М.Бутэвіч і інш.; Прадм. Дз.У.Карава, Я.І.Бараноўскага. Мн.: БелЭн, 1994. 510 с.
2. История Беларуси в документах и материалах: авт.-сост. И.Н.Кузнецов, В.Г.Мазец. Мн.: Амалфея, - 2000. - 672 с.
3. Лашкевiч, С. Дыпламатычная служба ВкЛ у апошняй трэцi XVI ст. // Журнал международного права и международных отношений 2005 — № 4
4. Любавскнй М.К. Очерк Литовско-Русского государства до Люблянской унии включительно. - М., - 1910; 2 изд. – 1915
5. Любавский М.К. Литовско–Русский сейм. Опыт по истории учреждения в связи с внутренним строем и внешнею жизнью государства / Императорское общество истории и древностей российских при Московском университете. Москва, 1900.
6. Мелешко В.И. Очерки аграрной истории Восточной Белоруссии (вторая половина XVII-XVIII вв.). Мн., 1975.
7. Тихомиров, А. В. Внешнеполитический механизм и организация дипломатической службы Речи Посполитой и Великого княжества Литовского в 1569—1795 гг. С. 54.
8. Хрестоматия по истории Белоруссии с древнейших времен до 1917 г.: сост. А.П.Игнатенко, В.Н.Сидорцов. Мн.: Университетское, - 1977. - 472 с.
9. Шымуковіч, С.Ф. Эканамічная гісторыя Беларусі / С. Ф. Шымуковіч – Мн, - 2001.
10. Энцыклапедыя Вялікае Княства Літоўскае - Том 1, - Мн. - 2007 г.
11. Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: у 6 т. Т. 1-5. Мінск, - 1993, 1999.