Ұлы Түркі қағанаты

     Ұлы Түркі қағанаты. Түркі қағанаттың саяси-әскери бірлестік ретінде қалыптасқан мекені - Жетісу. Жетісу мен Шығыс Қазақстан жужан мемлекеттің шет аймақтары болатын. Осы аймақтарда орналысқан тайпалар - теле - 492 ж. жужаньдарға қарсы шығып, тәуелсіздік мемлекет құрады. Дегенмен де, 516 ж. жужаньдар жаңа құрылған мемлекетті тағы да өздеріне бағындырады. 545 ж. теле тайпаның Ашина руы жужаньдарға қарсы қүресті басқарады. 551 ж. ашина руының батыры Бумын, Қытаймен бірігіп, жужань мемлекетінің талқандайды.

     Сонымен, түркі тілдес тайпаларының ішіннен  шыққан теле тайпа Жетісуда мемлекетінің негізін құрып, көрші мекендерді өзіне бағындыру үшін саясат жүргізеді.

     1 мыңжылдықта Евразияның аймағында  этникалық өзгерістер болады. Түркі  тілдес тайпалар басымдық алды. "Түрік" атауының тұңғыш  рет аталуы қытай шежірелерінде  кездеседі және ол 542 жылға жатады. Қытайлар түріктерді сюнну-ғұндар  деп атаған. Ерте Түркі мемлекеті  -Түркі қағанаты 552 жылы құрылды.  Оның негізін салған - Бумын қаған  553 жылы қайтыс болады. Оның мұрагері - Қара-Ыстық-хан - билігі бір жылға  толмай, қайтыс болады. Мұқан-қаған  (553-572) билік құрған жылдарда Түркі  қағанаты Орта Азияда саяси  үстемдікке ие болады. Олар Маньчжуриядағы  қидандарды, Енисейдегі қырғыздарды  бағындырады, бұларға Солтүстік  Қытай алым-салық төлеп тұрады. 563-567жж. эфталит патшалыпын басып  алады. Міне, осыдан кейін олардың  жері Каспий теңізінен Солтүстік  Индияға дейін және Шығыс Түркістанға  дейін созылып жатқан.  

     Түркілер  Орта Азияны жаулап алғаннан кейін  Жерорта теңізіне дейін баратын  Жібек жолына иелік етті. Олар өздерінің  жаулап алу жорықтарын жүргізуде  Иранға қарсы Византиямен одақтасты, 571 жылы түріктердің әскери қолбасшысы Естеми Солтүстік Кавказды басып  алады, сөйтіп Керчь түбегіне (Боспорға) шықты. Оның баласы Түріксанф Керчьті  басып алып, 576 жылы Қырымға шабуыл жасады. Бірақ Естеми өлгеннен кейін 582-593 жылдары билік үшін қырқыс басталды. Өзара қырқыс пен әлеуметтік қайшылықтар  қағанатты қатты әлсіретті. Күшейіп  алған Иран 588 ж. Герат түбінде  түріктерді жеңіп шығады. Византия 590 жылы Боспорды қайтадан жаулап алады. Өзара қырқыстар, әлеуметтік қарама-қайшылықтар қағанатты әлсіретіп, оның 603 жылы Шығыс және Батыс түркі қағанаттарына бөлінуіне әкелді. Шығыс Түркістаннан Амударияға, Еділ өңірі мен Терістік Кавказ далаларына дейінгі жер Қағанат қарауына көшеді.

     Түркі мемлекетінің басында - қаған тұратын, оның оң қолы (көмекшісі) - "ягбу" титулымен  аталатын. 568 ж. бастап Түркі қағанаты 4 болысқа бөлінетін. Қағанның ордасы (ставкасы) - Алтайда болған. Халық 3 әлеуметтік топқа бөлінген - бектер, қара-будундар (жалпы халық), татылар (құлдар). Түріктерге бағынатын тайпалырдың  барлығы - оғыз деп аталатын.

     581 ж. Қытайда Чжов династияның  орнына Суй династия келгеннен  кейін, жаңа патша орта ғасырлық  түріктермен барлық сауда қарым-қаныстарды  үзді. Енді Қытайдан жібек маталары  Орта Азияға келмейтің болғандықтан, түрік қағандарының Ұлы Жібек  жолындағы ролі азаюға бастады.  Тобо-хан қайтыс болғаннан кейін,  түркі қағанатта өзара қырқыс  басталады. Суй династияның патшалары  осы ішкі өзгерістерді сезіп,  түркі қағанатты ыдыратуға, әлсіретуге  тырысады. Осы саясаттың нәтижесінде, 602-603 жж. қарай, түркі қағанаты  екіге бөлініп кетеді.

     604 ж. Батыс Түркі қағанатының  қағаны болып Таман сайланды. Ал Шығыс Түркі қағанатының қағаны болып Жанғар.

     Батыс түркі қағанаты (603-704 жж.). Батыс Түркі  қағанатының Қағанаттың этникалық  саяси өзегі "он тайпа" (он оқ будун) болды, олар Қаратау баурайынан Жоңғарияға дейінгі аралықта жатқан ежелгі үйсін  жерін жайлайды. Шу өзенінің шығыс  жағында дулының бес тайпасы, ал оның батыс жағында бес тайпалы  нушебилер (басқаша он-шадпыт) жайлады. Суяб қаласы (Қырғыстанның Тоқмақ қаласы маңында) ел астанасы болды, ал қағанның жазғы ордасы Мың бұлақ (Түркістан  қаласы жанында) еді. 610-618 жж. Жегуй қаған  мен оның інісі Түн жабғы қаған (618-630 жж.) билеген кезде қағанат  күшейді. Мемлекет шекерасы Үндістанның  солтүстік-батысына дейін жылжыды.

     Қағанат шаруашылықтың көшпелі және жартылай көшпелі, отырықшы-егіншілік әдісімен де айналысты. Елдің халқы түркілер де, соғдылар да сауда-саттықпен, мал  бағумен, қолөнермен, егіншілікпен қатар айналысты. Қағанаттағы бірінші тұлға - жердің қожасы, әскери билеуші - қаған болды. Қағанаттағы жоғары лауазымдар - жабғы, шад, елтебер, қаған әулетіне ғана лайық атақтар болды. Сот қызметтерін бұйырықтар мен тархандар атқарды. Қағанаттың негізгі халқы - мал өсіретін ерікті ұсақ қауым мүшелері болған, оларды "қара будун"(қара халық) деп атаған. Әлеуметтік жағынан тайпалар - ақ сүйек және вассал (бағынышты) тайпалар болып бөлінген. Бағыныштылар алым-салық төледі. Соғыс тұтқындары құлға айналды.

     Жібек жолы бойында үстемдік орнату үшін мемлекеттердің арасында жие соғыс  болып тұрған. Сауда жолы үшін талас 7 ғ. 20-ж. барлық ортағасырлық мемлекеттерді  екі коалиция бөлді. Бұлар - бір жағынан - Батыс Түркі қағанаты, Византия, Қытай, екінші жақтан - Шығыс Түркі  қағанаты, Иран және Ауар (Авар) қағанаты. Екі коалицияның арасындағы шайқас, мемлекеттерді әлсіретіп, ешқайсына  да жеңіс әкелген жоқ. Дегенмен де, осы соғыстардың нәтижесінде, дулы тайпалары (он оқ будун тайпа бірлігіне  кірген тайпаның бірі), 630 ж. түркі қағанаттің патшасың өлтіріп, оның орнына дулының  арасынан шыққан Сібір-ханды таққа  отырғызады. Осы кезден басталған, дулы мен он-шадпы тайпаларының арасындағы билікке күрес ұзаққа созылады. Сонымен, қарауындағы халықты ұстап тұруға, бағындыруға Батыс түркі қағанаттың орталық үкіметінің шамасы жетпейтін  болғандықтан, Батыс Түркі қағанаты өзінің саяси және әскери күшін жоғалтуға  мәжбүр болды. Осыны қытайдағы Тан  империсы пайдаланып, Батыс Түркі  қағанатқа қарсы соғыс жариялайды. Өзара (640-648, 656-657, 658-659 жж.) соғыстар, қырқыстар  Жетісуға қытай әскерінің баса-көктеп кіруіне әкеп соқты. Олар өздері қалаған  адамдарын Батыс Түркі қағанатын  билетуге тырысты. Барлық Батыс Түркі  қағанаттың аймақтары екі губернаторлыққа  бөлінді. Жаулап алынған жерлерде қаған  орынбасарлары - тудундар алым-салықтың алынуын қадағалады.

     679 ж. Қытай саясатына қарсы Монғолия  мен Жетісуда шамамен бір уақытта  көтерілістер болады. Монголиядағы  көтерілісінің нәтижесі - Шығыс түркі  қағанатың қайта орнату. Ал Жетісудағы  көтерілісті қытай әскері күшпен  басады. Енді барлық шаманы Шығыс  Түркі қағанатың қайта бағындыруға  салған кезде, Жетісудағы түркеш  тайпалары халықты басқарып, 699 ж. (басқа деректер бойынша - 704 ж.) Батыс Түркі қанағатын қайта тәуелсіз мемлекет ретінде орнатады. Сонымен, қарсы тынымсыз соғыстардың нәтижесінде түргештер күшейіп, Жетісуда саяси жетекші күш болып шығады.