Мемлекет пен құқықтың пайда болуы мен дамуы

 
 

Мемлекет  пен құқықтың пайда  болуы мен дамуы.

 

       Алғашқы қауымдық қоғамның экономикалық , әлеуметтік, құрылымдық , басқарушылық  салаларындағы обьективтік даму  процестері бір-бірімен тығыз  байланыста өзгеріп, жаңарып отырды. Малшылық пен егіншілік қалыптасты, ажарланған тастан жасалған қарулар өмірге келіп, адамның тәжірибесі өсіп молайды. Қоғамдық еңбек төрт күрделі тарауға бөлінді:

1)      Малшылық

2)      Жер игеру

3)      Өндірістік 

4)      Саудагерлер тобы 

        Бұның бәрі еңбектің өнімділігін арттырды, қоғамның шығысынан кірісінасырды. Сөйтіп қоғамдық байлық қалыптаса бастады, оны иемденетін топтар, таптар пайда болды. Экономикалық өзгерістер әлеуметтік қайшылықтарды өмірге әкелді. Олар төмендегі негізгі обьективтік заңдардың – қосымша өнімнің пайда болуы; жеке меншіктің қалыптасуы; топтар мен таптардың арасындағы күрестің басталуы әсерінен туындайтын қайшылықтарды реттеп, қоғамды басқару үшін өмірге мемлекет пен құқық келді.

         Мемлекеттің дамуы – мемлекет қоғамдық еңбек бөлінісінің, жеке меншіктің пайда болуы нәтижесінде алғашқы қауымдық құрылыс тапқа бөлінуінің туындысы. Мемлекет жария үкіметтің пайда болуы мен іс-әрекетінің нәтижесі ретінде қалыптасатын, қоғам өмірін ұйымдастырудың нысаны мен оның негізгі салаларына басшылық ететін, қажетті жағдайларда мемлекеттің күш-қуатына үйренетін басқару жүйесі.

         Мемлекеттің пайда болуының, дамуының  бірнеше түрлері бар:

    1.   Шығыс елдерінде ( Иран, Индия,  Қытай, Араб т.б. шығыс типті  елдерде) мемлекеттің қалыптасуы  негізінен қоғамдық меншікті қорғаумен байланысты. Себебі алғашқы қоғам ыдырау кезінде бұл елдерде күрделі құрылыстар болды:

            1) Ірі су каналдарын жасау;

            2) Суармалы ирригациялық жүйелер  құру;

            3) Құрғақшылықпен күресу.

       Міне осы күрделі жұмыстарды жақсы жүргізу үшін қоғамдық-мемлекеттік меншік қалыптасты. Сол меншіктің иелері: шенеуніктер, ру, тайпа басшылары, хандар, корольдер мен императорлар болды.

Сонымен, Шығыс елдеріндегі мемлекеттердің қалыптасу себептеріне:

   -     ірі ирригациялық жүйелерді жасау;

   -     оны іске асыру  үшін құлдарды, жұмысшыларды жүйелі  түрде топтастыру, біріктіру;

   -     барлық жұмысшыларды  бір орталықтан басқару жатады. 
 
 

Мемлекеттің басқару аппараты бұрынғы ру, тайпаны  басқарған аппараттан өсіп қалыптасты. Жаңа аппарат қалың бұқарадан алыстай түсіп әділетсіздікті, қанаушылықты күшейтті. Азия типті мемлекеттер өте бәсең дамып, XIX-XX ғасырларға дейін көп өзгермей, сақталып келді.

       2.   Еуропалық елдерде мемлекет жеке меншіктің шапшаң, күрделі дамуы, қоғамның тапқа бөлінуі арқылы қалыптасты.

       Афины мен Римде алғашқы қоғамның  ыдырауы кезінде экономикалық  күшті таптар мен топтар мемлекеттік  билікті өз қолдарына алып, өз  мүдде-мақсаттарын орындайтын мемлекеттік  аппарат орнатты. Бұл мемлекеттер,  көбінесе, демократиялық жүйедегі саяси бірлестік болып қалыптасты.

       Германияда мемлекеттің қалыптасуы  басқаша болды. Қалың бұқара  байларға тәуелді болды, феодалдық  қатынастар дами бастады. Осы  типті мемлекеттер Еуропаның  бірнеше елдерінде Ресейде, Ирландияда және т.б. қалыптасты.

      Құқықтың дамуы – адам қоғамының  дұрыс өмір сүруінің негізгі  обьективтік заңдылықтарының бірі. Ол - әлеуметтік нормалардың қалыптасып, қоғамдағы қарым-қатынастарды реттеп, басқаруы және әлеуметтік нормалардың  (әдет-ғұрып, салт-дәстүр, мораль, діни нормалары) қоғамның даму процесінде бірте-бірте құқықтық нормаларға айналуы. Сонымен, қоғамда мемлекеттің өзі қабылдаған, бекіткен құқықтың жаңа түрлері пайда болды: заң, заңға тәуелді келісімдер, шарттық нормалар, заң күші бар соттың шешімдері.

       Құқық екі жолмен дамыды. Біріншіден, мемлекеттік қоғамдық меншікті реттеу моралдық-діни нормаларға сүйенді. Мысалы, Индияда Ману заңына сүйенді, ал мұсылман елдерінде – Құран заңы. Екіншіден, жеке меншік бағытындағы қатынастарды мемлекеттік органның өзі бекіткен нормалар арқылы реттеп, басқарды.

       Адам қоғамы мыңдаған жыл өмір  сүріп келеді. Жеке адамдар тиісті  мемлекеттің азаматы болып, сол  мемлекеттің билігіне, құқықтық  тәртібіне бағынып, өзінің іс-әрекетін, мінезін, тәртібін қоғамдық мүдде-мақсатты орындауға жұмсап келеді. Адамдар ежелгі заманнан мемлекет пен құқық қашан пайда болды, қалай дамып келеді?-деген мәселелермен шұғылданып, ғылыми зерттеулер жасап келеді.

       Енді мемлекеттің және құқықтың  пайда болуы туралы теориялардың мазмұнына қысқаша тоқталып өтейік.

           Теологиялық теория – мемлекет пен құқық Алланың әмірімен қалыптасып,

дамып келеді деп түсіндіреді.

            Табиғи теория – бұл теорияны  жақтаушылардың пайымдауынша, мемлекетті, құқықты ешкім ойлап тапқан жоқ, олар адамның өзі сияқты табиғаттан бастау алып, әділеттілікке негізделген абсолюттік ұғымдар деп атайды.

            Тарихи теория – осы теорияны  ұстанғандар мемлекет пен құқық  тарихтан бастау алып, тарихпен  бірге жетілді дейді.

            Патриархалдық теория – мемлекет  адамдардың отбасы тәжірибесінен  қалыптасқан азаматтардың саналы  түрде өздерінің мүдде-мақсаттарын  іске асыру үшін біріккен одақ  деп түсіндіреді. Күрделі ірі  патриархалдық отбасы басшысы  бірте-бірте мемлекеттің басшысына айналған.Отбасы басшысы - әке, мемлекеттің басшысы – монарх. 
 

Психологиялық теория – адамдардың психологиялық  біріккен көзқарасы,

іс-әрекеті, мінезі, тәртібі – бәрі келісіп, ұжымдық түрде басқарады деген  тұжырымды қолдайды және тағы басқалар.

       Қазақ жерінде алғашқы қауымдық қоғам заманында рулық қауым пайда болып, ұзақ ғасырлар бойы адамдар туыс, қандастығы ұйымның шеңберінде өмір сүрді. Бұл аймақта мекендеген көшпелі тайпаларда мемлекеттің құрылуы ғасырларға созылып, ол ерекше күрделі түрлер арқылы қалыптасты, ал барша жұрт ертеден келе жатқан ауызша заңдар жүйесі  "әдет”  заңына бағынып келген.

      Құқықтық норма ұғымы. Норма  дегеніміз – бір қатынасты  ретеп, басқаратын ереже. 

Құқықтық  норма құқықтың бір клеткасы, қоғамдық қатынастардың жақсы дамуының үлгісі деуге болады. Ол адам істерінің, жұмысының, тәртібінің шеңберін анықтап, олардың бостандығын және қарым-қатынасын реттеп, басқарып отырады.

            Құқықтық нормалардың белгілері:

Норма мемлекеттік органның қабылдаған, бекіткен актісі, оның заңды күші бар. Мұндай нормалар қоғамдағы тәртіптің үлгісіне айналады, өйткені ол нормаларды халықтың басым көпшілігі дұрыс орындайды.

Нормада субьектілердің құқығы мен міндеттері, орындалу жолдары толық әрі нақты  көрсетіледі. Егер көрсетілмесе, субьектілер өз еркімен іс-әрекет етуге, тек заңға нұқсан келтірмеулері керек.

Норма ерікті түрде орындалмаса, мемлекет орындатуға мәжбүр етеді.

Құқықтық  нормалардың жүзеге асырылуын, орындалуын мемлекет қамтамасыз етеді.

Құқықтық  норма адамдардың, қоғам тәртібінің кепілдігі ретінде жұмыс істейді.

Сонымен, құқықтық норма – қоғамдағы қатынас  субьектілерінің құқықтары мен  міндеттерін реттеп, басқарып отыратын жалпыға бірдей мемлекетпен қамтамасыз етілетін ереже-қағида. 

 Құқықтық  норманың элементтері: диспозиция, гипотеза, санкция. 

      Диспозициця – қатынас мазмұны  мен субьектілердің құқығы мен  міндеттерін көрсетеді. Мысалы, екі  немесе көп жақты мәмілелер  мен шарттардағы тұлғалардың  міндеттері мен құқықтары айқын  көрсетілуі. Диспозицияның үш түрі  болады:

  -Жалпылама түрі: нормада субьектілердің міндеттері мен құқығы айқын көрсетілмейді.

  -Толық  айқын түрі: мазмұны нормада айқын  көрсетіледі. Мысалы, Қылмыстық кодекстің  баптарында диспозицияның мазмұны  толық көрсетіледі.

  -Сілтеу  түрі: мазмұны туралы басқа бір нормаға сілтеу жасалады. Мысалы, Азаматтық кодекстің бірнеше баптарында сілтеме қолданылады. 

  
 

       Гипотеза – диспозиция қашан басталады, аяқталады, нормативтік кесім қалай орындалуы керек, осы жағдайларды көрсетеді. Мысалы, бұзақылық үшін жауапқа тартылатын адам қоғамдық тәртіпті бұзуы керек. Гипотезаның жалпылама күрделі , альтернативтік түрлері бар. 

       Санкция – құқықтық норманың  диспозициясы бұзылған жағдайда  қолданылатын жағымсыз шараны  көрсететін құқықтық норманың  бөлшегі. Санкцияда мемлекет қандай іс-әрекеттерді, мінез-құлықты қолдамайтындығын көрсетеді. Санкцияның түрлері: абсолютті анық, баламалы, салытырмалы. 

 Құқықтық  нормалар бірнеше түрге бөлінеді:

      1.Қоғамның әр саласныа қарай  өндірістік, ауылшаруашылық, құрылыс,  мәдениет, экономика, әлеуметтік, білім, ғылым т.б. бағыттағы нормалар.

      2.Құқықтың әр саласныа қарай  мемлекеттік, әкімшілік, қаржы,  еңбек, отбасы, азаматтық, қылмыстық,  азаматтық-прцессуалдық, қылмыстық-процессуалдық,  т.б. саладағы нормалар.

      3.Атқаратын жұмысына қарай нормалар екіге бөлінеді: реттеуші нормалар, қорғаушы нормалар.

      4. Мазмұнына қарай нормалар үшке  бөлінеді: міндеттеуші, тыйым салушы, ерік беруші нормалар.

      5. Мамандандырылған құқықтық нормалар  – қоғамның мамандық салаларының  қарым-қатынасын реттеп, басқаратын нормалар. Мысалы, азаматтық, қылмыстық, заңгерлер, дәрігерлер, мұғалімдер, инженерлер бағытындағы нормалар және т.б.